Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: Банктiк несиенiң формалары мен түрлерi. Несие қамтамасыздығы

Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.

Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілеті талданады.

Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар есепке алынады:

1. 
   ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және нұсқауымен танысуға тиіс;
   
2. 
   қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерін орындауын білдіреді;
   
3. 
   табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері, тауарлары мен
   

Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.

4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.

Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.

Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.

Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:

р – қарыз қалдығы;

n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:

р – несиенің бастапқы сомасы;

j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;

n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.

Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig/1200)^t1-(1+ig/1200)^t2],

мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;

Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;

Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі

(айыппұл);

t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты

сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;

t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға

дейінгі уақыт мерзімі.

Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал жылдағы – 360 күнмен алынады.

Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға хұқы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
1.3. Банк клиентінiң несие қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері.
Банктер қарыз алушы және алынатын несие туралы мәліметтер жинағаннан кейін қарыз алушылардың несие және төлем қабілеттерін сипаттайтын көрсеткіштерді анықтайды. Қарыз алушылардың жеке немесе заңды тұлға болғандығына байланысты олардың несие және төлем қабілеттері де әртүрлі анықталады.

Жеке тұлға болып табылатын клиенттің төлем және несие қабілетін бағалау үшін отандың тәжірибеде мынадай көрсеткіштер қолданылады: [12]

1. 
   Ай сайынғы төленетін негізгі қарыз сомасын анықтау, яғни қарыз алушының ай сайын несие бойынша пайызды қоспағанда төлеуге тиісті сомасы. Бұл коэффициент келесідей формуламен есептеледі:
   

Ат = --------------------------------------

Берілген мерзімі

2. 
   Ай сайынғы төленетін пайыз сомасы. Бұл жерде ай сайын несие бойынша пайыздың төленуге тиісті сомасы анықталады. Бұл келесі формулаға сәйкес есептеледі:
   

А% = -------------------------------------

Берілген несие мерзімі

3. 
   Ай сайынғы несие бойынша төлемдер мен пайыздар мөлшері. Келесідей анықталады:
   

А = Ат + А%

4. 
   Нақты несие қабілеттілік коэффициенті, яғни қарыз алушының өтеуге мүмкіндігі бар соманы көрсетеді. Басқаша айтқанда, тек осы сома шегінде банк клиентіне несие бере алады. Ол мына формуламен есептеледі:
   

Таза табыс

Сондай-ақ, жеке тұлғаның төлем қабілетін есептеудің тағы бір түрін келтіруге болады, бұл банктің несиеге бере алатын максималды соманы көрсетеді. Ол келесідей есептеледі:
Тқ = Таза табыс * % * несиенің мерзімі
Заңды тұлға болып табылатын қарыз алушылардың несие қабілетін анықтауда басқа көрсеткіштер пайдаланады. Қарыз алушының несие қабілетін бағалайтын негізгі көрсеткіштерге жатады:

• 
  Ағымдағы өтімділік коэффициенті
  
• 
  Жалпы өтеу коэффициенті
  
• 
  Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыздану көрсеткіші.
  

1. 
   Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері жоғарыда аталғандармен бірге:
   

• 
  Қаржылық тұтқа коэффициенті
  
• 
  Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті қаражаттардың үлесі
  
1. 
   Кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштері, соның ішінде:
   
   • 
     Сату рентабельдігі
     
   • 
     Кәсіпорынның рентабельдігі
     
   • 
     Меншікті капитал рентабельдігі
     
2. 
   Айналымдылық көрсеткіштері, соның ішінде:
   
   • 
     Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім
     
   • 
     Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі (күнмен)
     
   • 
     Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
     
   • 
     Кредиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
     

Бұл коэффициенттің мәні 0,75-тен кем болмауы керек.

Кәсіпорының жалпы рентабельдігі = --------------------------------------

Таза табыс

ОҚ – орташа қалдық;

МҰ – мерзім ұзақтығы;

СК – сатудан түскен түсім.

Сондай-ақ кредиторлық қарыз айналымының мерзімі

Кәсіпорының қаржылық жағдайындағы нашар анықтаудың ең қарапайым жолы – «Зияндар» және «Мерзімінде өтелмеген ссудалар және займдар» баптарында жазуларды талдау.

Банктік несиелеуді тұрақты кәсіптік қызмет ретінде іске асыру міндеттемелерді тиісті дәрежеде орындауды қамтамасыз ететін механизмнің болуын талап етеді. Іс жүзінде несиені қайтармау Қазақстан Республикасында күнделікті іске айналып отырғаны практикадан белгілі. Бұл-міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерінің қажеттігін растайтын айғақ. Осындай мән-жайларды ескеріп, банк несиесінің қандай жағдайларда және не себепті қайтарылмауы мүмкін екендігін, несие толық қайтарылмаса банк пен оның салымшыларының мүдделері қалайша қамтамасыз етілетіндігін терең талдап, алдын-ала анықтауы керек. Банктер өздерінің мүдделерін қанағаттандыру үшін міндеттемелерді қамтамасыз ететін, азаматтық құқықпен көзделген, клиентпен шартта бекітілген кез келген тәсілді немесе заңмен тиым салынбаған басқа да тәсілдерді қолдана алады.

Банктің мүдделерін қорғау үшін таңдайтын әдіс-тәсілдердің құқықтың табиғаты алуан түрлі. Осыған байланысты құқықтық институттарды үш топқа бөлуге болады:

1. 
   Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етудің дәстүрлі тәсілдері Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 18-тарауымен көзделген.Оларға: айып төлету, кепіл, борышқордың мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және заңмен немесе шартпен көзделген басқа түрлері жатады.
   
2. 
   Банктің және оның салымшыларының мүдделерін қанағаттандыруға құқықтық кепілдік болатын сақтандыру шарты.
   
3. 
   Банктің және оның салымшыларының мүдделерін қамтамасыз етудің стандартты емес тәсілдері (қарызды өтеуді кейінге қалдыру, қарызын кешіру, новация).
   

Банктік несиелеуде айып төлетуді қолдану барысындағы аса маңызды сәттердің бірі – оның қамтамасыз ету міндеті және шығынға сәйкес мөлшердегі сипаты болып табылады.

Банктік несиелеуде кепілді пайдаланудың, несиелік шартты жасау барысында қарыз алушының да, банктің де ескеруі міндетті деп саналатын бірқатар ерекшеліктері бар. Кепілзат ретінде берілген мүлікті, әсіресе, ірі мүліктерді сақтауға, олардың пайдаланылуын бақылауға банктердің мүмкіндігі болмайды. Сондықтан да банктік несиелеуде тез сатылатын және сақтауы мен күтіп баптауына көп қаражат жұмсалмайтын мүліктер түрі қолданылады.Қазіргі кезде кепіл ретінде пәтерлер, үйлер, кейде – жер учаскелері, бағалы қағаздар, шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық қорындағы пайлар мен үлестер, шетел валютасы, бағалы тастар мен металдар, көлік құралдары бола алады. Кепілдің осы аталған түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар: мысалы, жарғылық қордағы акцияның, пайдың және үлестің кепіл болу мүмкіндігі туралы сұрақты алайық. Шаруашылық серіктестіктерінің құрылтайшыларының құрылып жатқан серіктестіктің мүлкіндегі үлеске меншік құқығы емес, міндеттеме құқығы болады.

Кепіл барысында брышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда, кепіл ұстаушының кепілге салынған мүліктің құнынан қанағаттандырылуға құқығы басым. Яғни кепілге ұстаушының құқығы мүлікке емес, оның құнына ғана қатысты болады. Алайда бұл ереженің кейбір ерекшелігі бар. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің «Жылжымайтын мүліктің ипотекасы туралы» заң күші бар Жарлығына сәйкес, сауда жүргізілген жоқ деп жарияланған жағдайда кепіл ұстаушы кепілге салынған мүлікті оның ағымдағы бағалық құны бойынша өзінің меншігіне алуға құқылы.

Кепілзатпен заңды тұлғаның да, жеке тұлғаның да міндеттемесі қамтамасыз етілуі мүмкін. Кепілзат келісімшарттың немесе заңның күшіне қарай пайда болады. Келісімшарт күшіндегі кепілзат кеңінен тараған. Онда борышқор несие берушімен келісімшарт бекітіп, мүлкін кепілзатқа өз еркімен береді. Кепілзатпен тек нақты талап қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл кепілзат туралы келісімшраттың дербес сипаты болатындығын білдіреді, яғни оны өзге келісімшарттармен өзара байланыстырмай тұрып бекітуге болмайды. Өйткені, олардың орындалуын өзі қамтамсыз етеді.

Мүлікті шеттетуге қойылатын шектеу мемлекеттік мемлекеттік кәсіпорындарға қатысты болады, өйткені, олар үй - ғимаратты және құрылғыны кепілзатқа беруі үшін мүлікті басқару жөніндегі тиісті комитеттен рұқсат алуы керек.

Кепілзаттың екі түрі болады:

1)мұнда кепілдікке салынған мүлік кепілзатты берушінің өзінде қалуы мүмкін ;

2)мұнда кепілдікке салынған мүлік кепілзатты ұстаушының меншігіне, иелігіне беріледі.

Осының ішінде кепілзаттың бірінші түрі кеңінен тараған.

Мүлікті өз иесіне (кепілзатты берушінің өзінде) қалдырумен берілетін кепілдікті ұстаушының мыналарға құқығы болады:

• 
  кепілге салынған мүлікті оның тағайындауына қарай иеленуге және пайдалануға;
  
• 
  кепілге салынған мүлікті кепілзатпен қамтамсыз етілген міндеттеме бойынша борышты алушыға аударумен шеттету арқылы оны иеленуге.
  

• 
  кепілге салынған айналымдағы тауарлар;
  
• 
  кепілге салынған қайта өңдеудегі тауарлар;
  
• 
  кепілге салынған жылжымайтын мүлік.
  

Айналымдағы тауардың кепілзатымен сауда және жеткізу - өткізу ұйымдарын несиелеуге болады. Қайта өңдеудегі тауардың кепілзатымен мемлекеттік өнеркәсіп, құрылыс, көлік және ауылшаруашылығы кәсіпорындары несиелендіріледі.

Үй – ғимараттың, құрал – жабдықтың және өзге де жылжымайтын мүліктің кепілзатымен несие беретін банк, олардың тек өту деңгейіне (сатылуына) ғана емес, сонымен бірге , кепілге салынған мүлікті сатудың әуресінен құтылу үшін несиенің орнын толтыра алатындай қарызгердің пайда алу қабілетіне де мүдделілік танытады.

Банк кепілзатты ұстаушы ретінде кепілге салынған мүлікті өз иесінде қалдыру барысында құжат бойына оның нақты болуын, мөлшерін, жағдайын және екпілге салынған мүліктің сақталу шартын тексеру құқылы болады. Егер кепілге салынған мүлік жоғалатын болса және оны кепілзат беруші қайта орнына қоймаса (қалпына келтірмесе)немесе оны кепілзатты ұстаушының келісімімен оның құнына тең өзге мүлікпен ауыстырмаса, онда кепілзатты ұстаушы банк кепілзатпен қамтамсыз етілген міндеттеменің мерзімінен бұрын талап етуіне құқылы.

Кепілзаттың екінші түрі – кепілге салынған мүліктің кепілзат ұстаушыда қалдырылатын түрі – кепілзаттың банк қызметіндегі артықшылықты түрі болып табылады. Бұл кепілзат түрінің артықшылыққа ие болуын былайша түсіндіруге болады:мүлік кепілзат ұстаушының (банктің) иелігінде қалатын болса, банк осы мүліктің жағдайына толық бақылау жүргізе алады,оның үстіне,банк қарыз алушыға берген несиесінің орнын толтырудың біршама үлкенмүмкіндігіне ие болады.

Кепілзаттың бұл түрі екі негізгі формада көрінуі мүмкін:

• 
  тұрлаулы кепілзат;
  
• 
  құқық кепілзаты.