Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: «Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің кейбір мәселелері»

1. Құстың ұясын, құмырсқаның ұясын бұзба.

2. Жәндікті жәбірлеме

3. Егінді, шалғынды жерді бейсауыт баспайды. Обал болады.

1. 
   Шырынды жапырақты өсімдіктер қандай жерлерде өседі? Бөлмеде өсетін түрлері болса, атын атаңдар.
   

2. 
   Етпен (жәндіктермен) қоректенетін өсімдіетер қандай жерлерде өседі?
   

3. 
   Жәндіктермен қоректенетін өсімдіктердің Қазақстанда өсетін түрлерін атаңыздар.
   

4. 
   Өсімдіктің жапырағына қандай қалдық заттар жиналады, ол заттар қай кезде, қалай сыртқа шығарылады әлде өсімдікте қалып қоя ма?
   

5. 
   Ішектің ұзындығы? (5,5-6 м)
   
6. 
   Ағзаның жұқпалы ауруға қарсы тұра алуды? (Имунитет)
   
7. 
   Қанның дұрыс ұюына әсер ететін дәрумен? (К)
   

Ақсу Жабағылы қорығы -1927 ж.

Алматы қорығы -1931 ж.

Барсакелмес қорығы – 1939 ж.

Наурызым қорығы -1956 ж.

Қорғалжын қорығы - 1968 ж.

Марқакөл қорығы - 1976 ж.

Үстірт қорығы – 1984 ж.

Батыс Алтай қорығы -1992 ж.

Алакөл қорығы – 1998 ж.

8. 
   Ол кім?
   

Антони Ван Левенгук Голландияның Делфт қаласында өмір сүрді. Левенгук тіршілік дүниесін сол уақытқа дейін адам баласына белгісіз болып келген үлкен бір әлемін – табиғат пен адам өмірінде орсан зор рол атқаратын микроорганизмдерді ашты. Левенгук аса көрнекті зерттеуші және тұңғыш жаңалық ашушы болды. Ол зоология мен ботаника, физика мен химия саласыында да көптеген жаңалықтар ашты.

Өмір бойы бақта жұмыс істеді, өсімдіктерді зерттеп олардың тамаша жаңа іріктемелерін шығарады. Негізгі еңбегі: ол біліммен қаруланған адам күш жұмсап, еңбек етсе, наныңыз жасампаз, өсімдік табиғатын қайта өзгерушң\і бола алатындығын іс жүзінде дәлелдеді.

Табиғаттың қадірлеп қасиетін

Әділдікке әрқашан бас иемін.
Атаңнан мал қалғанша , тал қалсын деп,

Халық айтқан орынды өсиетін.

Сен – күнсің, көтерілген күліп қырдан

Сен көлсің, сен-ормансың, сен –бұлбылсың

Адамдарға сұлулықты шын ұқтырған.

Табиғаттан нәр алған ғой жанымыз,

Жер бетінің ажары ол - сәніміз.

Туған өлке табиғатым аялап,

Ұсынайық жүрек нұрын бәріміз.

1. 
   Ең ірі алып құс – анд кондоры
   
2. 
   Көгершін атаулысының ең ірісі –тәжді көгершін
   
3. 
   Ең суыққа төзімді құс - пингвиндер.
   

Таза ауа мен самал желді, бұлттарға арқасын төсеген асқар тауларды, сылаң қаққан сұлу су ағыстарын қызықтап, табиғат саясында дем алайық.

Табиғаттан нәр алған ғой жанмыз.

Жер бетінің ажары ол – сәніміз.

Туған өлке табиғатын аялап,

Ұсынайық жүрек нұрын бәріміз.

Қазір, өзіміздің айқын көріп отырғанымыздай тек ядролық қарумен ғана емес, тіпті зияндығы мен зардабы мол кез келген зат жерге апат әкелетіндей соққы болып тиіп табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, қайталанбас күйзеліске душар етуі ықтимал.

Осындай қауіп-қатерді түсіну және оқушыларға экологиялық мағлұматтарды хабарлап отыру, олардың “экологиялық санасын” дамыту мектеп оқушыларын табиғатты сақтап қалу шараларына қатыстыру, табиғаттың көз тұндырып, көңіл тояттандыратын сұлулығы мен байлығын қорғауға атсалысуға жұмылдыру ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі шапшаң даму жағдайында жаратылыс тану пәні мұғалімдерінің азаматтық борышы болып саналады.

Қоршаған ортаны қорғау – бұл ұлттық, тіпті интернационалдық міндет. Ол тек жақсы дамыған индустриялды мемлекеттерде ғана емес, барлық материктерді тұщы сулы бассейіндерді, теңіздерді, адамдар мен тірі организмдерге қажет ауа қабатын да қамтиды. Экологиялық дағдарыс өте қауіпті болып барады, бұл бізге өзіміздің прогресске деген соқыр сеніміміз бен прагматикалық ойларымыздың кесірінен осынша қысқа уақытта істеген қате әрекеттерімізді толығынан түсінуге мәжбүр етті. Біз өзіміздің сол ақылсыз іс-әрекетімізбен табиғатқа зор зардап әкелдік, тек жануарлар мен өсімдіктер әлеміне ғана емес өзімізге де зиянымызды тигіздік.

Негізінде ХХ ғасырға дейін табиғат қорғау мәселелері әңгіме болғанмен оған жете мән берілмеді. Тек 1913 жылы Швейцарияда болған табиғат қорғау мәселесіне І Халықаралық съезден кейін ғана оған көңіл бөліне бастады.

Табиғатқа деген сүйіспеншілікті, жаңа экологиялық ойды, қоршаған ортаға жауапкершілік сезімін тек тәрбиелеу керек, және бұны қызықты, эмоциональды, сенімді түрде жүргізу қажет. Адамдар неғұрлым табиғат үшін өзі жауапты екенін түсінсе, соғұрлым оны қорғау ісі тиімді болмақ.

Оқушыларды оқыту, тәрбиелеу үстінде біз оларды тәуелділік (иелік) сезімін ояту керекпіз. Біздің өз жерімізден басқа жер жоқ. Әркімнің міндеті-сол жердің байлығын қорғау және молайту жерімізді, өзен-көлдерімізді қорғау. Жердің байлығын, туған өлкенің әсемдігін сақтау-барлық адамдардың патриоттық парызы.

Сөйтіп, экологиялық оқу-тәрбие методикасын дамыту мұғалім мен оқушылардың бірігп әрекет жасауына сүйену керек, экология мен табиғат қорғау мәселелеріне ғылыми және практикалық талдау жасағанда оқушылардың өзіндік көзқарасын дамытуға бағытталуы керек. Оқушылардың өмірлік тәжірибесін нақты экологиялық жағдайларды кеңірек қолданудың педагогикалық маңызы зор деп білеміз.

Оқушылардың қоршаған ортаны қорғаудағы ғылыми және практикалық, әсіресе қоғамдық мәні зор, пайдалы іс-әрекеті мен әдістерін сабақтастыру өте пайдалы. Оқушылардың қызығушылығы мен жеке ерекшеліктерін, жұмыстағы дағдысын, қабілетін және қоршаған ортаны қолайландыру тілегін дамытып отыру керек. Экологиялық проблемаларды шешудегі оқушылардың шығармашылық ізденісінің маңызын, экология негізі мен табиғат қорғаудың заңдылықтарын ғылыми тұрғыда қабылдауы мен түсінуін дамытудың да маңызы ерекше.

Сондықтан да әр жас адамның экологиялық жауапкершілік оның жеке өмірінің бір бөлігіне айналуы керек. Ол қоршаған ортада адамдарға, өзіне материалдық, табиғи және рухани байлықтарға қарым-қатынасқа бағытталуы қажет екендігін көрсетеді.

Адамның дағдысы, санасы іс-әрекет негізінде қалыптасады. Бұнсыз біз баланың табиғат сүйгіш мінезін қалыптастыра алмаймыз. Ал адамның мінез-құлығына табиғат тағдыры, демек, сол адамның өз тағдыры тәуелді. Өйткені, адамзат бұдан бұрын айтылғандай, табиғаттың ажырамас бөлігі “Баланы жастан” дейді. Бұны біз ұмытпау керекпіз.

Табиғат пен адамның болашақтары біртұтас. Осы кезге дейін адам табиғатқа қожалық етіп келді. Енді сол дана анамызға қайтадан бас иетін уақыт келді. Ақылды ұл мен қыз өмірдің объективті заңдарын ауырсына қоймас.

Экологиялық білім мен тәрбие беру ісінің тиімділігі іс-әрекеттің әртүрлі формаларын қолданып, оларды саналы түрде жүйелендіре, байланыстыра түсуге байланысты. Тиімділік сонымен қатар оқушылардың қызығушылығы мен қоршаған ортадағы іс-әрекеттеріне байланысты болады.

Мектеп сабағы, экскурсия, сабақтан тыс жұмыс, кластан тыс пән аралық сабақтарды байланыстырып осының бәрі көбіне экологиялық білім беруді дамытады.

Атап өту керек, экологиялық оқу-тәрбие ісі танымдық және практикалық іс-әрекеттің үйлесімділігін, табиғатты дұрыс пайдаланудың, адамның табиғатқа қарым-қатынасының ғылыми, этикалық, практикалық тәсілдерін алмастырып отыруды талап етеді.

Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудың түрлері экологиялық білімнің мазмұны мен міндеттерінің негізгі элементтерін іске асыру мүмкіндіктерімен қалай байланысады?

Экологиялық білім берудің маңызды міндеті-оқушылардың табиғатоның құндылығы, адамның табиғаттағы іс-әрекеті, экологиялық проблемалар туралы теориялық білімді игеруі. Бұл міндет ең алдымен оқу процесінде, сонымен қатар, өздігінен білім алу процесі кезінде, табиғатты қорғау клубтарының сабақтары кезінде шешіледі. Бұл жерде экологиялық білім алу процесінде тиімді педагогикалық жетекшілік жасау үшін қажетті жағдайлар жасалған.

Экологиялық білім алудың келесі міндеті-оқушылардың бағалауға үйренуі . Бұл міндетте табиғи ортаның жағдайын зерттеудегі, адамның іс-әрекетінің мақсаты мен мінез-құлығын оның нәтижесін бағалаудағы практикалық іс-әрекетінің өзара байланыстылығы маңызды болып табылады. Кейбір белгілі тапсырмаларды орындай отырып, оқушылар бағалау бағыты мен ой-пікірледі өздігінен қорыту дағдысына ие болады. Мектепте бұл іс-әрекет рефераттар қорғау барысында, тілдік қарым-қатынаста, іскерлік ойындар кезінде толықтырылып, дамып отырады. Ойындық ситуациялар барлық жастағы оқушылардың экологиялық білім және тәрбие алу процесінде сергіту сәттерін енгізеді, бұл оқу мазмұнның тәрбиелік мақсаттылығына бағыттауды күшейтеді.

Ойын ситуацияларында оқушылардың алдында таңдау жасау, қабылданған шешімді азаматтық саналық позициядан түсіндіру мәселесін қояды. Факультативті сабақтар жүргізу барысында Ұлы ақын жазушылардың табиғатты қорғау туралы шығармаларын сабақ мазмұнына сәйкес пайдаланып отыру. Сондай –ақ іскерлік ойынның ерекше құрылуының арнайы принципі көмектеседі.

Ситуациялық ойынға қатысушылар екіге бөлінеді. Бір топ жиналғандардың алдына әртүрлі сатыдағы экологиялық проблеманы қояды, ал екінші топ-оны шешу жолдары мен тәсілдерін ашады. Ал енді бір модульде оқушылар табиғат жағдайымен оны қорғау шараларымен ізденіп дайындық кезеңінде оның шешімінің варианттарымен барлық оқушылар танысады. Бұл ойын сюжетінің тақырыбына байланысты пікірталасты жүргізу үшін қажет.

Оқушыларды бағалау тәжірибесі даму мен ойын жинақталу процесі жалғасады. Бұл ерекшелік әсіресе көрмелерде оқушылардың шығармашылық жұмыстар жүргізу, өз бетімен ізденіп зерттеулер жүргізуде (мысалы, қоршаған ортаға арналған күні) жетекшілік жасап не болмаса экологиялық қорықтарда жолбастаушы болып жүрген балаларда анық байқалады.

Экологиялық білім алудың міндетті шарты балалардың іс-әрекетке таңдау жасай білу қабілеті болып табылады. Бұл шарт балалардың ситуациялық тапсырмаларды орындау табиғи ортадағы құқықтық және адамгершілік нормаларға өзіндік қарым-қатынасты сақтауын, белгілі жағдайларда шұғыл шешім жасауын талап ететін ситуацияларға құрылады. Бұл мәселе балалардың клубта жұмыс істеуі үлкен мүмкіндіктер туғызады, өйткені бұл жерде балалардың алдында өмірдегі нақты ситуацияларда (достарымен, педагогтармен, қабылдау проблемасы жиі кездеседі. Шешім қабылдаудағы тәжірибенің жинақталуы сонымен қатар балалар еңбекке араласқанда, көпшілік арасында) жүзеге асады. Балалардың экологиялық сауатты іс-әрекеті олардың табиғатпен қарым-қатынасқа түсуі процесінің барлық формасында экскурсияда, экспедицияларда, сабақ үстінде, даладағы экологиялық практикумжағдайында қалыптасқаны қажет.

Экологиялық білім, экологиялық сабақ барысында жолдары берудің тағы бір міндеті балалардың қоршаған ортаны қорғау, жақсарту күту барысында еңбек дағдыларына үйренуі, табиғатты қорғау туралы идеяларды таратуы.Бұл іс-әрекет оқушылардың сабақ кезінде, өзіндік жұмыс кезінде іске асады.

Оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беру кезінде кластан тыс жүргізілетін жұмыстар да елеулі орын алады. Әсірісе арнайы өткізілетін ашық тәрбие сағаттары, табиғат қорғауға байланысты тақырыптық кештер оқушыларға ерекше әсер етеді, олардың пәнге қызығушылығын арттырып, білімін тереңдете түседі. Экологиялық тәрбие жұмыстарында көркем әдебиет шығармаларын пайдалану арқылы олардың табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімі де арта түседі.

Халқымыздың зерделі перзентінің бірі ақиық ақын М.Жұмабаев бала тәрбиесіндегі табиғат сұлулығының алатын орнына өзінің “Педагогика” атты еңбегінде ерекше тоқталған Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің көк шатырлы күрілдегенін естісін жымыңдаған жұлдыздар себелеген көк шатырлы аспанды, түрлі-түсті кемпірқосағын, буыны жоқ бұрандаған қайыңды көрсін, жаратылыс сұлу. Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын, мұның бәрі де баланың сұлулық сезімдерін оятады деп өте орынды жазған.

Бұл күндері экологиялық мағлұматтар жалпы білім беретін мектептерде оқытылатын жаратылыстану пәндерінің аса маңызды, құрамдас бөлігіне айналды. Соның негізінде өскелең ұрпақтың физикалық-географиялық көзқарастық табиғат компоненттерінің тепе-теңдігін қорғау туралы білім жүйесін меңгерудегі экологиялық мәдениеті қалыптасады.

Қазір адамзат баласының тірі қалуы Жер бетіндегі экологиялық жай-күйді жалпы тіршілік атаулыға қолайлы етіп сақтауға қатысты болып отыр.

Экологиялық бағытталған еңбектік іс-әрекеттің мазмұны балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты болады. Бастауыш және орта мектеп оқушыларына мынадай қарапайым практикалық іс-әрекет қызықты және мүмкіншіліктеріне сай: құстарға арналған ұяларды ілу, құстарға уақытылы жем беру, балықтарды күту, өсімдіктер отырғызып, оларды күтімге алу.

Ал енді экологиялық білім алуда балаларға экологиялық идеяларды тарату жұмысы күрделірек тиеді. Бұл дағдының дамуы ұйымдастырушылық жұмысының тәжірибесін қалыптастырумен бірге жүзеге асырылады. Оқушылар жұмысты өздері жоспарлап, ұйымдастырғанда, экологиялық идеяларды тарату жұмысына қатыссқанда педагогиканың тиімділігі байқалады. (Бұл іс-әрекетте мұғалім тарапынан ақыл-кеңес қажет).

Бұл жағдайда жақсы дайындалған немесе біршама қабілетті оқушылар үгіттеуші не жетекші болады, ал қалғандары жұмыс нәтижесін жоспарлап, болжап, бағалауға қатысады.

Экологиялық білім және тәрбие берудің аталған түрлері мектеп жұмысының практикасында қолданылады. Ал ол өз тарапынан жаңалық іздеуші ұстаздар қоғамға жауапкершілікті тәрбиелеудің жаңа жолдары мен әдістерін табуда. Бұл кезде жасалынып жатқан іс-әрекеттің тиімділігі педагог жұмысының сапасына, оның материалды жақсы баяндай білуіне байланысты болады.

Эколог ғалымдар әлеуметтік проблемаларды адам баласының болашағына деген қатынасы бар проблемалар ретінде бағалайды. “Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай жапырағынан айрылған ағаш қурай”- Абай атамыз жырлағандай (1,2,3,4) қазіргі елдердің көптеген табиғи ресурстарын:

-Жер бетіндегі адамның санының артуы мен экологиялық апараттардың шексіз көбеюін.

-Минералды шикізат өнімдерінің азаюын.

-Тұщы су және құнарлы жерлердің азаюын.

-Табиғи ортаның адам әсерінен өзгеруін ескермеске болмайды. Ал бұл мәселе адамзат қауымының санасында болып отыр, баланы жастан деп оқушыға үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру процесінде болып табылады.

- Табиғи орта біртұтас деп қарай отырып, экологиялық жауапкершілікті арттыру.

- Экологиялық жұмыстарға тарту.

- Экологиялық хабарларды жариялауға қатысу.

- Экологиялық проблемаларды жергілікті жер жағдайында қарастыру

Өзіміздің зерттеу жүргізе отырып, төмендегідей ымға келдік:

1) Оқушылардың экологиялық сауаттылығын, мәдениетін, танымдық белсенділігін, арттыруға мұғалімнің білімі мен педагогикалық шеберлігі үлкен ықпал етеді.

2) Экологиялық білім берудің негізгі мақсаттарының бірі – оқушылардың экологиялық санасын көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту, теориялық білімдерін іс жүзіне қолдана отырып, шығармашылық жұмыстар жүргізу, өз бетімен ізденіп зерттеулер жүргізуге баулу қажет.

3) Экологиялық білім мен тәрбие беру бірін-бірінен ажыратуға болмайтын егіз дүние. Ол:

4. 
   Оқушыларға жаңа технология бойынша жасалған факультативті сабақ жүргізілді. Бұл модулднрге сүйене отырып 7-ші сыныптар арасында жүргізілген сабақтардан алынған нәтижені біз 3 рет тестілеу арқылы тексеріп тұжырымдадық (кесте-1).
   

Сыныптар	қаңтар	ақпан	наурыз	∑
7А	54%	70%	88%	70,6%
7Ә	52%	85%	95%	77,3%
7Б Көңілді тапқырлар клубы	50%	90%	99%	79,6%

7^а сыныбына бақылау ретінде алынды. 7^ә сыныбы тек модулдік сабақпен шектелді. Ал 7^б сыныбына модульдік сабақпен қатар көңілді тапқырлар клубын өткіздік. Олар КТК –ға өз беттерінше ізденіп дайындық жұмыстарын жүргізді. Соңғы тест қорытындыларынан сыныптар арасындағы жүргізілген экологиялық білім мен тәрбие беру жұмыстарының нәтижесінен төмендегідей тұжырымға келдік (график -1).

Әрине бұл графикте көрсетілген нәтижелерден неғұрлым жас жеткіншіктерге ізденуге, тапсырма мен бағытты қызықтыра берсең соғұрлым жақсы нәтиже алады екенбіз. Әрине бұл ұлы ұстаздың құзырында. Ұстаздар әр түрлі жаңа технологияларды қолданып балаларды қызықтыра білуі бүгінгі күннің талабы.

Қосымша -1 Экологиялық біліммінің сапасын тексеруге арналған тест сұрақтары. (7-сынып бойынша.)

1. 
   Өсімдік пен жануарлар арасында қандай байланыс бар?
   

Ә) орын ауыстыру

Б) қоректік

В) байланыс жоқ

2. Экология пәні нені зерттейді?

А) жан-жануарды

Ә) өсімдіктерді

Б) табиғаттағы өзгерістерді қоршаған ортамен байланыстырып зерттейді.

В) жер ресурстарын

3. Түз жануарлары қай жерлерде тіршілік етеді?

А) аулада

Ә) үйде

В) барлық жерлерде

4. Өсімдіктерді қалай қорғау керек?

А) қосымша көректендіру

Ә) ұя салу

Б) тиіспеу

В) барлығы да дұрыс

5. Жануарларды қалай қорғау керек?

А) аулауды шектеу

Ә) қыста қамқорлық жасау

Б) көбейту

В) барлығы да жатады

6. Табиғатты кімдер қорғау керек?

А) табиғатты қорғау әрбір азаматтың борышы

Ә) табиғатты тек үлкен адамдар қорғау керек.

Б) табиғатты тек оқушылар қорғау керек

В) табиғатты тек мемлекеттік мекемелер қызметкерлері ғана қорғау керек.

7. Организмнің әртүрлілігін қалай түсінесіңдер?

А) өсімдіктердің түрлері

Ә) жануарлардың түрлері

Б) бактерияларды немесе микроорганизмді

В) бәрі дұрыс

8) Организмдердің тіршілігі неден тұрады?

А) өсіп көбеюі

Ә) жер бетінде таралуы

Б) жер бетіндегі саны, тығыздығы

В) бәрі дұрыс

9. Тіршілік үшін не қажет?

А) су

Ә) ауа

В) бәрі дұрыс

10. Организмдер арасында қандай қарым-қатынастар болады?

А) жыртқыштық

Ә) паразиттік

Б) қоректік

В) бәрі де

11. қоршаған ортаның санасы деген не?

А) ауаның тазалығы

Ә) судың

В) бәрі де жатады.

12. Популяция ұғымын қалай түсінесіңдер?

А) Бір түрдің особтарының жиынтығы

Ә) Әр түрге жататын организмдер жиынтығы

Б) организмдердің табиғаттағы саны

В) организмдердің жиынтығы

13. Тіршілік ортасы деген не?

А) топырақ ортасы

Ә) су

В) барлығы

14. Биосфера ұғымын қалай түсінесің?

А) жер шарының тіршілік нышаны бар жерлер

Ә) биік таулар

Б) мәңгі мұздар

В) ауа

15. Экожүйе деген ұғымды қалай түсінесің?

Ә) организмдердің жиынтығы

Б) судағы тіршілік

В) құрлықтағы тіршілік

16. Агроценоз деген ұғым қандай?

А) адам аяғы баспаған тың жерлер

Ә) адам игерген экожүйелер

Б) таулар жүйесі

В) жайлау
Дұрыс жауаптары: 1-Б, 2-Б, 3-Б, 4-В, 5-В, 6-А, 7-В, 8-В, 9-В, 10-В, 11-В, 12-А, 13-В, 14-А, 15-А, 16-Ә.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. “Қазақстан - 2030” дейінгі “Қазақстанның даму шараларын іске асыру стратегиялары туралы” Президент жарлығы 28.01.04 1998

2. Доклад Конференции организации обьединенных нации по окружающей среде и развитии. ООН, Нью-Йорк, 1993.

3. Международная Конференция ООн по окружающей среде РИО -1982

4. Қазақстан Республикасында 2004-2015 жылдарға арнаған экологиялық қауіпсіздікті сақтау туралы тұжырымдамасы. Астана. 2003.

5. “Қоршаған орта туралы заңдарды қолдану” Алматы 2000, 7 б.

6. Қазақстан Республикасында үздіксіз кәсіби педагогикалық білімді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 2004.

7. Мұқанова Б.Ы. Тәрбие мақсатының әлеуметтік негіздері. Педагогика оқулығы. Алматы, 2003, 8-9 Б.

8. Шілдебаев Ж.Б. Экологияны мектепте оқыту әдістерін өзекті мәселелері “География және Табиғат”, Алматы №1,2004, 25-30 Б.

9. Шыңғысбаева Ш. Экологиялық білім беру жолдары. Қазақстан географиясы және экология. 10-11 Б.

10. Аймағамбетова Қ. Педагогикалық үрдісті экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде ұйымдастыру. “Бастауыш мектеп” №10, 2003 ж, 16-17 Б.

11. Маткаликова Т. Экология және біз. “биология және сауаттылық негізі” №2, 2006 ж. 70-73 Б.

12. Тамабаева Т. “Өсімдіктер тіршілік модулі” Бастауыш мектеп журналы №3 2004 ж 43-46 б.

13. Экологиялық білім бағдарламасы. Алматы 1999 ж. 65 Б.

14. Шілдебаев Ж. Экологиялық білім берудің негізгі педагогикалық принциптері “Үздіксіз білім берудің қазіргі жағдай мәселелері немесе болашағы” Сборник РИК, №3 2000 60-70 Б.

15. Шілдебаев Ж.Б. Экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі. Бастауыш мектеп, Алматы, №4, 2004, 15-24 Б.

16. Көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие жақсарту жолдары. Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 1992, 87 Б.

17. Орынбаева Г. Сағымбаев Т. “Оқушыларға экологиялық тәрбие беру”. Экология негіздері, алматы, 1995

18. Жангельдина Д.І. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру.

19. Қараев Ж.А. Таубаева Ш.Т. Аганина Қ.Ж. және т.б. Қазақстанда орта білім жүйесін дамытудың кейбір бағыттары. Қазақстан мектебі. Алматы, №7,8 1999 17-18Б, 24-25Б.