Дипломды› жоба а (ж±мыс›а) Т®сіндірме жазба жоба та›ырыбы Форреактор › олданылатын й німділігі 2

ЖелдіЈ ба“ыты солтЇстік-шы“ыс, я“ни санитарлы› нормаларды, ауа кеЈістігініЈ тазалы“ын са›тау“а мЇмкіндік береді. Зауыт пен т±р“ындар ›алашы“ы 250 га жерді алып жатыр. Атырау МиЗ-ы љаза›станныЈ ±лтты› энергетикалы› ›ауіпсіздігін ›амтамасыз етеді. Б±л жа“дайда зауыттыЈ бас›алардан арты›шылы“ы оныЈ географиялы› орналасуы болып табылады.

«Атырау МиЗ» ЖШС Атырау ›аласында орналас›ан жал“ыз мамандандырыл“ан кЩсіпорын, я“ни оныЈ еншілес кЩсіпорындары немесе бас›а филиалдары жо›. љызметтіЈ негізгі тЇрлері отынды н±с›асы бойынша м±найды йЈдеп, экологиялы› таза тЇрлі жо“ары сапалы йнімдерді йндіру болып табылады.

°сынылып отыр“ан бизнестіЈ тенденциялары йте жо“ары болады. ийткені тЇскен пайданыЈ есебінен технологиялар Їнемі жаЈартылып отырса, сапалы йнім алу“а болады. Ал сапалы йнімніЈ йтуі Щр›ашанда жо“ары.

Осы бизнес-жоспарда ›арастырылып отыр“ан ›±рамында“ы кЇкірт 0,005%-“а дейін азайтыл“ан экологиялы› таза жаз“ы дизель отыны Eвро-2005 стандартына жауап береді. Б±л дизель отынын сутегімен тазалау ›ондыр“ысыныЈ Жапония технологиясы бойынша жетілдіруімен байланысты. љаза›станда Eвро-2005 стандартына жауап беретін экологиялы› таза жаз“ы дизель отыны «Атырау МиЗ» ЖШС-де “ана йндіріледі, я“ни љаза›стан нары“ында“ы «Павлодар м±най-химия зауыты» ЖАљ жЩне «ПКОП» ЖШС бЩсекелестерімен еркін тЇрде бЩсекеге тЇсе алады. Дизель отынын сутегімен тазалау ›ондыр“ысы ›азіргі заман“а сай озы› технологиялармен жетілдіріліп, АљШ (UOP), Жапония (JGC Corporation) жЩне батыстыЈ бас›а да белгілі фирмаларыныЈ ›±рал-жабды›тары орнатылуына байланысты, осындай экологиялы› таза дизель отыныныЈ ба“асы бЩсекелестердіЈ дизель отыны ба“асынан жо“ары болуы мЇмкін. Дегенмен, экологиялы› таза йнім экологиялы› т±р“ыдан ›ара“анда т±тынушылар Їшін де, мемлекет Їшін де йте тиімді.

БизнестіЈ кЇшті жЩне Щлсіз жа›тарын, мЇмкін ›ауіп-›атер мен даму болаша“ын талдау бизнес-жобалаушы“а бизнесті жан-жа›ты ›арау“а мЇмкіндік береді.

инім отанды› йнімдерімен салыстыр“анда Eвро-2005 стандартына толы› жауап беретіндігімен ерекшеленеді, ал Еуропа елдерініЈ йнімдерімен салыстыр“анда теЈ дЩрежеде.

°сынылып отыр“ан йнімніЈ экологиялы› талаптар“а толы› жауап беруі, ›±рал-жабды›тар мен кйліктердіЈ ›оз“алт›ыш бйлшектерін коррозиядан ›ор“ау жЩне ›орша“ан ортаны ›ор“ау т±р“ысынан ›ара“анда т±тынушылар Їшін де, мемлекет Їшін де йте маЈызды.

Дизель отыны ›ойылатын талап›а сай, жыл мезгілдеріне байланысты жазды›, ›ысты› жЩне арктикалы› болып дайындалады. «Атырау м±най йЈдеу зауыты» ЖШС шы“аратын жаз“ы дизель отыны негізінен йз еліміздіЈ т±тынушыларына ба“ыттал“ан. Осы йнімді т±тынушылар“а жеткізу зауыттыЈ «маркетинг жЩне сату» бйлімі ар›ылы, менеджерлер мен жарнама ар›ылы іске асырылады. инім т±тынушылар“а жанармай ›±ю бекеті ар›ылы жеткізіледі.

14.2 кестеде тауарлы жаз“ы дизель отыныныЈ сипаттамасы келтірілген. Осы сипаттамадан тауарлы дизель отыныныЈ сапа кйрсеткіштері Евро-2005 стандартыныЈ талаптарына толы› жауап беретіндігі бай›алады.
Кесте 14.2 – Тазалан“ан дизель отыныныЈ сипаттамасы
инімніЈ атауыМемлекеттік немесе салалы› стандарттыЈ номеріТексеруге арнал“ан сапа кйрсеткіштеріНормаДайындала-тын йнімніЈ ›олданылуы айма“ы12345Гидротазалан-“ан жаз“ы дизель отыныМЕСТ 305-821 Фракциялы› ›±рамы:

- ›айнау шегі, єС кйп емес:

50%

96%

- лайлану температурасы, єС

жо“ары емес

- жабы› тигелдегі т±тану

температурасы, єС, кем емес:

дизель ›оз“алт›ыштары, кемелік дизель ›оз“алт›ыштары мен газ турбинасы Їшін жалпы ма›сатта“ы дизель ›оз“алт›ыштары Їшін

2 љ±рамы:

- суда еритін ›ыш›ыл мен сілті

- жалпы кЇкірттіЈ массалы› Їлесі (белсенді жЩне белсенді емес), %, кйп емес

- меркаптан кЇкіртініЈ массалы› Їлесі, %, кйп емес

- кЇкіртсутектіЈ массалы› Їлесі, %, кйп емес

- кЇлдіЈ/кЇлділіктіЈ ›±рамы, %, жо“ары емес

- механикалы› ›оспалар мен судыЈ ›±рамы

- ›ыш›ылдылы“ы, Щрбір 100 см³

отын“а мг КОН, кйп емес

3 20єС-“ы ты“ызды“ы, кг/м³, кйп емес

4 20єС-“ы кинематикалы› т±т›ырлы“ы, мм²/с

5 Мыс пластинасында 100єС-та

280

360

-5

40

жо›

0,01

0,008

5,0

3,0-6,0

6 10% ›алды›пен кокстенуі, жо“ары емес

7 Цетанды› саны, кем емес

8 Йодты› саны, Щрбір 100 см³ отын“а йод грамы, кйп емес

9 ДЩлелді шайырлар концентрациясы, Щрбір 100 см³ отын“а мг-нан

0,2

6

40

Б±л зауытта нары›та бЩсекеге ›абілетті жаз“ы дизель отыны тек Жапония технологиясы бойынша жетілдірілген дизель отынын сутекпен тазалау ›ондыр“ысын орнат›аннан кейін ›ол жетті. Сонымен, дизель отыныныЈ ›айта жаЈарту“а дейінгі жЩне одан кейінгі салыстырмалы кйрсеткіштері 14.3 кестеде келтірілген [44].

млн^-1 арты› емес2500/(5000)35050Дизельдік индекс, кем емес455356љату температурасы, єС, арты› емес-5-10-10

љаза›стан нары“ында «Павлодар м±най-химия зауыты» ЖАљ жЩне «ПКОП» ЖШС бар. Олардан шы“атын жаз“ы дизель отыны Eвро-2005 стандартына жауап бермейді. Сонды›тан да олардыЈ потенциалы «Атырау МиЗ» ЖШС-нен тймен.

Болаша› клиенттер Атырау, А›тау, Орал жЩне А›тйбе ›алаларында орналас›ан. Себебі б±л ›алаларда“ы т±тынушылар“а экологиялы› таза йнім ›ажет.

Атырау, А›тау, Орал жЩне А›тйбе ›алаларынан бес ірі т±тынушы таЈдап алынды жЩне йнімді Їлестіріп беру келесідей, атап айт›анда Атырауда «љазМ±найГаз» жанармай ›±ю бекеті (ЖљБ) – 40% жЩне «Меркурий» жанармай ›±ю бекеті – 10%, А›тауда «љазМ±найГаз» жанармай ›±ю бекеті – 17%, Оралда «ЛукОйл» жанармай ›±ю бекеті – 17%, А›тйбеде «Гелиос» жанармай ›±ю бекеті – 16%.

ЖљБ ЖљБ ЖљБ ЖљБ ЖљБ

Т±тынушылар Т±тынушылар Т±тынушылар Т±тынушылар Т±тынушылар

Сурет 14.1 – «Атырау МиЗ» ЖШС м±най йнімдерін т±тынушылар
14.1 суретте «Атырау МиЗ» ЖШС йнімі «маркетинг жЩне сату» бйлімі ар›ылы жанармай ›±ю бекеттеріне, одан т±тынушылар“а жеткізілетіні кйрсетілген.

Келесі жыл“а сату жоспары, я“ни 01.08.2008 жылдан 01.08.2009 жыл“а дейінгі мерзім ішінде 2144250 т жаз“ы дизель отынын йндіріп, 20477587,5 теЈге таза пайда тЇсіру ›арастырыл“ан.

«Атырау МиЗ» ЖШС-Ј љаза›стан бойынша негізгі бЩсекелестері «Павлодар м±най-химия зауыты» ЖАљ жЩне «ПКОП» ЖШС. ОлардыЈ йнімдері љаза›станныЈ оЈтЇстік, солтЇстік жЩне шы“ыс айма›тарында ›олданыс табады, дегенмен б±л м±най йЈдеу зауыттарыныЈ жаз“ы дизель отыны Eвро-2005 стандартына жауап бермейді.

Жобаны іске асыру Їшін дизель отынын сутекпен тазалау ›ондыр“ысын орнату ›ажет. Б±л ›ондыр“ыны салу“а кеткен кЇрделі шы“ын “имараттарды жЩне ›±рылыстарды со“у“а, аппараттарды, ›ондыр“ыларды сатып алу“а, алып келуге жЩне орналастыру“а кеткен шы“ындардыЈ ›абылдан“ан негізгі ›орларды сыныптау“а сЩйкес ›осындысымен есептелді. ’имараттар, ›±рылыстар жЩне ›ондыр“ылардыЈ сметалы ба“асы негізінде капиталды шы“ынныЈ жиынты› сметасы, я“ни ›±рылыстыЈ толы› ба“асы шы“арылды. Басшылар штабы мен ж±мысшылардыЈ еЈбек а›ысы есептелді. Шикізат, материал, отын, энергияныЈ жылды› ›ажетті мйлшерініЈ ба“асы аны›талып, йнімніЈ йзіндік ›±ны шы“арылды. Амортизациялы› шы“ындар жЩне толы› йндірістік шы“ындар сметасы есептелді. инімніЈ йзіндік ›±ныныЈ калькуляциялы› жобасы жасалды. Калькуляциялы› йнімге кеткен шы“ындар, пайда мен рентабельділік есебі есептелді. Осылайша зауыттан шы“атын 1 т йнімніЈ йзіндік ›±ны 27855,45 теЈгені ›±рады. Осы йнім ары ›арай Атырау ›аласында“ы жанармай ›±ю бекеттеріне м±най йнімін таситын кйлікпен, ал шет ›алаларда“ы жанармай ›±ю бекеттеріне темір жолдар ар›ылы жеткізіледі. Жанармай ›±ю бекетіне дейінгі жол шы“ындары, осы йнімді м±най йнімі ›оймасында са›тау“а тйленетін салы› жЩне бас›а да тйленетін салы›тыЈ тЇрлері, электр энергиясы, ЖљБ-де ж±мыс істеушілердіЈ тізімдері, олардыЈ жала›ысы ескеріліп, т±тынушылар“а сатылатын жаз“ы дизель отыныныЈ ба“асы 50 теЈге деп ›ойылды.

Отанды› бЩсекелестердіЈ йнімдері Евро-2005 стандартына жауап бермейді, ал жобада“ы ›арастырылып отыр“ан йнімніЈ ›±рамында“ы кЇкірт 0,005%-“а дейін барынша азайтыл“ан жЩне экологиялы› талаптар“а толы› жауап береді.

инім агенттер жЩне жарнама ар›ылы сатылады.

Сурет 14.2 – индірістіЈ ›±рылымы

Дизель отынын гидротазалау ›ондыр“ысыныЈ технологиялы› схемасы 14.3 суретте келтірілген.

14.3 суреттегі дизель отынын гидротазалау ›ондыр“ысыныЈ технологиялы› схемасы бойынша Атырау м±най йЈдеу зауытына ТеЈіз жЩне МаЈ“ыстау кен орындарынан жо“ары кЇкіртті жЩне орта кЇкіртті м±найы ЭСТљ-АВљ-3 ›ондыр“ысына келіп тЇседі. Онда электродегидраторда судан жЩне механикалы› ›оспалардан тазартылады да атмосфералы›-вакуумды› айдау ›ондыр“ысына ба“ытталады. Атмосфералы›-вакуумды› айдау ›ондыр“ысынан кймірсутекті газ, бензин, керосин, дизель фракциялары жЩне гудрон шы“ады. Кймірсутекті газ газды фракциялаушы ›ондыр“ысына, бензин фракциясы каталитикалы› риформинг ›ондыр“ысына, керосин фракциясы керосинді сутекпен тазалау ›ондыр“ысына, дизель фракциясы дизель отынын сутекпен тазалау ›ондыр“ысына, гудрон вакуумды› айдау ›ондыр“ысына тЇседі. Дизель отынын сутекпен тазалау ›ондыр“ысынан кймірсутекті газ, бензин-›ума, кЇкіртсутек жЩне негізгі ма›сатты йнім экологиялы› таза жаз“ы дизель отыны шы“ады.

ТеЈіз м±найы МаЈ“ыстау м±найы

Дизель фракциясы

Жаз“ы дизель отыны Бензин-›ума Кймірсутекті газ КЇкіртсутек

1. 
   шикізаттыЈ сыйымдылы› шы“ын блогы;
   
2. 
   реакторлар блогы;
   
3. 
   буландыру колонна блогы;
   
4. 
   йнімді фракциялау колонна блогы;
   
5. 
   ›олданатын газды алу компрессорлар блогы;
   
6. 
   кететін газды аминдік абсорбциялау блогы;
   
7. 
   с±йылтыл“ан м±най газдарыныЈ (СМГ) скруббер блогы.
   

Аминдік абсорбциялау блогы кететін газдан кЇкірт ›оспаларын келесі объектілерден:

1. 
   дизель отынын гидротазалау секциясынан;
   
2. 
   зауыттыЈ ЛГ ›ондыр“ысыныЈ нафтаны гидротазалау желісінен кейін;
   
3. 
   осы ›ондыр“ыныЈ 20-D-004 бір рет буландыру сыйымдылы“ынан жЩне 20-
   D-008 буландыру колоннасынан.
   

Жо“арыда атал“ан блоктардан бас›а ›ондыр“ыда, газдардан кймірсутектердіЈ с±йы› тамшыларын айыратын, факелге шы“ару буыны жЩне жабды›тарды жйндеу Їшін ашардыЈ алдында оларды бейтараптандыру“а ›ажетті сода ерітіндісін дайындау ›±ды“ы ›арастырыл“ан.

®зіліссіз 335 кЇн/жылына ж±мыс жаса“ан жа“дайда“ы дизельдік отынды гидротазалау ›ондыр“ысыныЈ жоспарлы› ›уаты 2250000 т/жыл (279,8 т/са“).
Кесте 14.4 – ЭнергияныЈ жылды› ›ажетті мйлшерініЈ ба“асын аны›тау
Шы“ын сатыларыилшем бірлігі1т шикізат-›а кеткен шы“ын нормасыЖылды› шы“ынБірлік ба“асыШы“ын ба“асы, теЈге5 Энергетикалы› шы“ындара) буГкал0,0231519752227,6115779510б) сы“ыл“ан ауанм³2,803463076504,8730718255,5в) азотм³0,619813945506489251200г) сум³4,1023923017544,50410742787,5д) электр энергиясыкВт/са“6,9155250005,7088492500Барлы“ы734984253

14.4 кестеде йндірісте ›олданылатын бу, сы“ыл“ан ауа, азот, су, электр энергиясыныЈ жылды› шы“ындары келтірілген. индірісте осы энергетикалы› шы“ындар 734984253 теЈгені ›±рады [43,44].

Кесте 14.5 – индірістік шы“ындар

586350000002 Кймекші материалдар

43517253 Технологиялы› отын

2514375004 Энергетикалы› шы“ындар

7349842535 индірістік персоналдыЈ еЈбек а›ысы (негізгі жЩне ›осымша)24822754,46 Шлеуметтік са›тандыру“а 21%

5212778,4247 индірісті игеруге жЩне дайындау“а кеткен шы“ындар

10208090,118 љондыр“ыны пайдалану“а кеткен шы“ындар, соныЈ ішінде амортизация

51618604

285360,410 Цехты› шы“ындар (6%) 7+8 ›осындысынан

3709601,611 Жалпы зауытты› шы“ындар

7419203,2индірілген йнімніЈ йндірістік йзіндік ›±ны

59729049870,134

14.5 кестеде йндірістік шы“ындар сатылары келтірілген, я“ни жо“алым мен ›алды›тарды алып таста“анда“ы шикізат, негізгі материалдар жЩне жартылай фабрикаттар, кймекші материалдар, технологиялы› отын, энергетикалы› шы“ындар, йндірістік персоналдыЈ еЈбек а›ысы (негізгі жЩне ›осымша), Щлеуметтік са›тандыру“а, йндірісті игеруге жЩне дайындау“а кеткен шы“ындар, ›ондыр“ыны пайдалану“а кеткен шы“ындар, зауыт ішілік шы“ындар, цехты› шы“ындар, жалпы зауытты› шы“ындар есептеліп, йндірілген йнімніЈ йндірістік йзіндік ›±ны 59729049870,134 теЈгені ›±рады.

љызмет атауыШтат саныАйлы› еЈбек а›ы, теЈге®стеме, теЈгеБарлы“ы бір ай Їшін, теЈгеЕЈбек а›ыныЈ жылды› ›оры, теЈгеЖылды› ›ордан сыйа›ы (25%), теЈгеБарлы› жылды› еЈбек а›ы, теЈгезиянды› Їшін (12 %)бас›алар

(15 %)1 љондыр“ы басшысы14000048006000508004800001200006000002 љондыр“ы механигі132000384048004064038400096000480000Барлы“ы:272000864010800914408640002160001080000
Кесте 14.7 – Бизнесте ж±мыс істейтін ›ызметкерлер туралы мЩлімет
љызметкердіЈ аты-жйніЛауазымыТу“ан жылыМекен-жайыБір ай Їшін жала›ысы, теЈгеПосохин Сергей Алексеевичљондыр“ы басшысы18.02.1959Атырау ›., Авангард ы›шам ауд., 56 Їй, 15 пЩтер. Тел.: 39-42-36

50800Назаров Еркін ЖеЈіс±лыљондыр“ы механигі17.10.1961Атырау ›., Геолог ы›шам ауд., М.итеміс±лы кйшесі, №15 Тел.: 39-00-40

40640
Атырау МиЗ-ныЈ технологиялы› кешендерініЈ тиімді ж±мыс істеуі Їшін технологиялы› процестер мен йндірісті автоматты бас›ару жЇйелері (ТП АБЖ, иАБЖ) немесе біріккен АБЖ-і ›±рыл“ан. Бас›ару жЇйесі а›паратты›, бас›ару, есептік жЩне кймекші функциялар кешенін орындайды. Б±л жЇйеніЈ ба›ылау жЩне бас›ару ›ызметтерін дамыту, мЩселен, йндірісті жЇйелік Їлгілеу негізінде оЈтайландыру жЩне шешім ›абылдау есептерін шешу ар›ылы ±сынылады.

А›паратты› ›ызметке:

1. 
   технологиялы› йлшемдерді йлшеу жЩне ба›ылау;
   
2. 
   йлшемдердіЈ ›ойыл“ан шектеулерден ауыт›уын бай›ау, белгі беру жЩне тіркеу;
   
3. 
   автоматты ›ор“ау жЩне са›тау жЇйесініЈ ж±мысын талдау;
   
4. 
   дерек›ор ›±ру жЩне біркелкі а›паратты› желіге беру жатады.
   

Бас›ару ›ызметіне:

1. 
   автоматты, оныЈ ішінде жергілікті, каскадты›, кйп байланысты, ба“дарламалы› реттеу;
   
2. 
   ›адамды›, циклдік, сызы›ты› немесе шарт бойынша бйліну тЇрлерін ›оса ал“анда логикалы›-ба“дарламалы› бас›ару;
   
3. 
   оЈтайлы бас›ару;
   
4. 
   орындаушы тетіктерді, сор“ыштарды, желдеткіштерді жЩне та“ы бас›аны ара ›ашы›ты›та ›олмен бас›ару жатады.
   

1. 
   шикізаттыЈ, ›уат ›орларыныЈ, реагенттердіЈ шы“ынын жЩне дайын йнімніЈ шы“ымын есептеу;
   
2. 
   материалды› жЩне энергетикалы› тепе-теЈдікті есептеу;
   
3. 
   технологиялы› йзіндік ›±нды есептеу;
   
4. 
   жанама кйрсеткіштер ар›ылы йлшенбейтін йлшемдерді есептеу;
   
5. 
   объектініЈ техникалы›-экономикалы› кйрсеткіштерін есептеу жатады.
   

А›паратты›, бас›ару, есептік жЩне кймекші функциялар кешені, я“ни бас›ару жЇйесі йндірісте д±рыс ±йымдастырылса, онда йндірістіЈ ›уаттылы“ы артады.

14.8 кестеде бизнес-жоспардыЈ 01.08.2007 жылдан бастап 01.08.2008 жыл“а дейін жылына 2144250 т жаз“ы дизель отыны сатылып, 20477587,5 теЈге пайда тЇсетіні ›арастырыл“ан.

Кесте 14.8 – љаржылы› кйрсеткіштер

ЖобаныЈ ›ыс›а мерзімді ма›саттарына йнімніЈ йтім кйлемін ±л“айту, автоматтандыруды жЇргізу мен йзіндік ›±нды тймендету ар›ылы йнімніЈ ба“асын тймендету жатады.

КЩсіпорынныЈ Щлемдік нары›та бЩсекелестік ›абілеттілікке ие болуы, я“ни йз йнімін – жаз“ы дизель отынын тек љаза›станда “ана емес, сонымен ›атар шет елдерге экспорттау бизнестіЈ болаша›та“ы ма›саты болып табылады.
Ж±мыстардыЈ орындалу тізбесі

1. 
   Жоспарлау мен ›±растыру б±л жобаныЈ басталуына дейін, я“ни 2007 жылдыЈ тамыз айына дейін жасал“ан болатын.
   
2. 
   Сауда ±йымдар ›ызметі 2007 жылдыЈ тамыз айында басталады.
   
3. 
   Тауарлы› тЇрге келтірілген йнім, я“ни тауарлы жаз“ы дизель отыны ары ›арай ЖљБ-не, одан т±тынушылар“а жеткізіледі.
   
4. 
   индіруге ›ажетті материалдар“а тапсырыс алдын ала беріледі жЩне барлы› шикізат йндіруге ›ажетті мйлшерде жеткізіледі.
   
5. 
   индірісті жЩне йнім шы“аруды бастау уа›ыты 2007 жылдыЈ тамыз айына жоспарлан“ан.
   
6. 
   Ал“аш›ы тапсырыстар 2007 жылдыЈ тамыз айында ›абылданады.
   

Атырау МиЗ-ы Батыс љаза›станныЈ м±найын йЈдеуші жЩне йЈдейтін республикада“ы жал“ыз м±най йЈдеу йндірісі болып табылады. Б±л жа“дай оны дамыту мен ›айта жаЈарту“а кйз жеткізер дЩйектерді келтіруге мЇмкіндік береді:

1. 
   Атырау жЩне онымен шектесетін айма›тарда љаза›стан м±найыныЈ негізгі ›орлары бар, олар ана“±рлым болаша“ы бар (дЇние жЇзілік стандарт бойынша) кен орындары болып табылады;
   
2. 
   мемлекет Атырау МиЗ-ы ар›ылы республикада м±най йнімдерініЈ нары“ында ±лтты› саясат жЇргізе алады;
   
3. 
   жо“ары сапалы йнімніЈ ішкі нары“ын ›амтамасыз ету импорттыЈ тймендеуіне Щкеледі.
   

Атырау МиЗ-да“ы Жапония технологиясы бойынша жетілдірілген дизель отынын сутекпен тазалау ›ондыр“ысында алын“ан жаз“ы дизель отыны отанды› нары›та “ана емес, сонымен ›атар шет елдердіЈ йнімдері – дизель отындарымен бЩсекеге тЇсе алады. Себебі зауыттан шы“атын йнімніЈ –жаз“ы дизель отыныныЈ ›±рамында“ы кЇкірт 0,005%-“а дейін азайтыл“ан, Евро-2005 стандартыныЈ талабына жауап береді жЩне ›орша“ан орта“а зиянсыз йнім болып табылады [41-44].

ЗауыттыЈ техникалы› жа“дайы жа›сы, сонды›тан йнімдердіЈ кеЈ ассортиментін шы“ару“а мЇмкіндігі бар. ЕліміздіЈ автопаркі негізінен дизельдік кйліктерге ауыстырыл“анды›тан, о“ан деген с±раныс жылдан жыл“а йсіп жатыр жЩне м±найды йндіру кйлемі де йсуде. 2001 жылмен салыстыр“анда с±йы› отын“а (бензин, дизель отыны) с±раныс 1,5 есеге йсті. љондыр“ыныЈ ›уаттылы“ын, кймірсутек шикізатын йЈдеу тереЈдігін ±л“айту ›ажет, біра› заЈмен бекітілген жалпы ›абылдан“ан экологиялы› талаптарды ›ада“алау ›ажет, я“ни м±най йЈдеу йнеркЩсібініЈ ›алды›тарын утилизациялайтын жаЈа технологияларды ендіру ›ажет.

Жаз“ы дизель отынын йткізудіЈ бизнес-жоспары жасал“ан б±л жоба т±тынушыларды ›±рамында“ы кЇкірт 0,005%-“а дейін азайтыл“ан экологиялы› таза жЩне Евро-2005 стандартына жауап беретін жаз“ы дизель отынымен ›амтамасыз етуге мЇмкіндік береді.

15 ’ылыми-зерттеу ж±мысы элементтері
љаза›стан м±найыныЈ май фракцияларын гидройЈдеу
иЈдеуге тЇсетін м±найдыЈ май дистилляттарында біршама мйлшерде керек емес тймен индексті кймірсутектер мен шайырлар бар, сонды›тан да гидрогенизациялы› йЈдеу ауыр ›осылыстардыЈ (полициклді ароматикалы›, гетероциклдік жЩне т.б.) бйлігін парафинді-нафтенді жЩне алкил орынбас›ан моноциклдік ароматикалы› кймірсутектерге гидрокаталитикалы› айналуы нЩтижесінде шикізаттыЈ кймірсутектік ›±рамыныЈ йзгеруіне негізделген.

ГидройЈдеу м±най шикізатыныЈ химиялы› ›±рылымына белсенді араласуына мЇмкіндік береді: я“ни гетероатомдарды бйліп алып тастау ар›ылы алкилді орынбасушысымен бірге парафинді жЩне моноциклді ароматикалы› кймірсутектерді алады; полициклді ароматикалы› кймірсутектерді т±т›ырлы› индексі жо“ары болып келетін алкилді орынбас›ан нафтендерге айналдырады. Май дистилляттарын гидрлеу 340-420єС температурада, 10-30 МПа ›ысымда тоты››ан сульфидті катализаторларда жЩне 215-420єС температурада, 6-17 МПа ›ысымда металцеолитті катализаторларда жЇргізеді.

Май дистилляттарын гидрокаталитикалы› йЈдеу процесініЈ зерттелуі 360; 380; 400; 420єС температурада, 9; 10; 11; 12 МПа ›ысымда жЩне 0,25; 0,5; 0,75 жЩне 1,0 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында модификациялан“ан АКМ катализатордыЈ ›атысуында жЇргізілді.

Май дистилляттарыныЈ бастап›ы физика-химиялы› сипаттамасы 15.1 кестеде келтірілген.

15.1 кестеден кйрініп т±р“андай, зерттелуші м±найда“ы май дистилляттары сапалы› кйрсеткіштері бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. љарашы“ана› м±найында“ы май дистиллятыныЈ ты“ызды“ы аздау, ал љаражанбас м±найында“ы май дистиллятыныЈ ты“ызды“ы жо“ары. Май дистилляттары ›±рамында“ы кЇкіртті ›осылыстардыЈ жо“арылы“ымен (2,0% мас. дейін) сипатталады.

Вакуум дистилляттарыныЈ гидроасылдандыру процесіне температураныЈ Щсері 10,0 МПа ›ысымда жЩне 0,5 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында жЇргізілді.

15.1 а суреттен кйрініп т±р“андай, процестіЈ температурасын жо“арылат›ан сайын бастап›ы вакуумды дистилляттардыЈ гидрокЇкіртсіздену дЩрежесі де жо“арылайды.

420єС температурада май дистилляттарыныЈ гидроасылдандыру процесініЈ жылдамды“ы максималды мЩніне жетеді, я“ни температураныЈ ±л“аюымен процестіЈ жылдамды“ы йседі, біра› б±л кезде жанама реакциялар да кЇшейеді.

Температураны 360-тан 420єС-›а жо“арылату љаражанбас м±найыныЈ вакуумды дистиллятына айтарлы›тай Щсер етеді – б±л дистилляттыЈ кЇкіртсіздену тереЈдігі 16%-“а кйтеріледі. Осы жа“дайда љалам›ас м±найы вакуумды дистиллятыныЈ кЇкіртсіздену тереЈдігі бар бол“аны 7%-“а кйтеріледі.

Май дистилляттарыныЈ гидроасылдандыру процесіне ›ысымныЈ Щсері 380єС температурада, 0,5 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында зерттелді.

15.1 б суреттен кйрініп т±р“андай, гидрогенизаттар Їшін ›ысымныЈ Щсері 9-11 МПа ›ысымы аралы“ында айтарлы›тай, ары ›арай ›ысымды жо“арылату гидрокЇкіртсіздену тереЈдігіне Щсер етпейді, сонды›тан да процесті 9-11 МПа ›ысымда жЇргізген тиімді.
Кесте 15.1 – Бастап›ы май дистилляттарыныЈ физика-химиялы› ›асиеттері
КйрсеткіштерМ±най кен орны м±найыныЈ май дистиллятыљарашы“ана›ТеЈізљалам›асљаражанбас20⁰С кезінде ты“ызды“ы, кг/м³879,0887,0890,1917,8КЇкірт ›±рамы, % мас.1,161,101,981,65љату температурасы, єС3028-4-17Кокстенуі, %0,370,100,390,30КЇлділігі, %0,020,015--50⁰С кезінде кинематикалы› т±т›ырлы“ы, мм²/с21,9421,1814,1217,45Топты› химиялы› ›±рамы,

% мас.

ароматикалы›

соныЈ ішінде:

жеЈіл

ауыр

65,2

12,8

8,5

60,3

12,0

18,9

67,3

5,8

6,5

55,8

16,9

8,9

бастап›ы ›айнау

10%

50%

соЈ“ы ›айнау

328

377

482

352

406

485

394

460

-

-

-

-

Шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы 1,0 са“^-1-ден 0,25 са“^-1-ге дейін тймендету кезінде љарашы“ана›, ТеЈіз жЩне љаражанбас м±найында“ы вакуумды дистилляттардыЈ гидрокЇкіртсіздену тереЈдігі 79-81%-дан 89-91%-“а дейін ±л“аяды. Шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ын тймендету

В

Абцисса осі: а-температура, єС (P=10,0 МПа, V=0,5 са“^-1); б-›ысым, МПа (T=380єC, V=0,5 са“^-1); в-реакцияласу уа›ыты, са“ (тйменгі сызы›), шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы, са“^-1 (жо“ар“ы сызы›). Ордината осі: кЇкіртсіздену тереЈдігі, %. љисы›тардыЈ белгіленуі: љарашы“ана› м±найы (1); ТеЈіз м±найы (2); љалам›ас м±найы (3); љаражанбас м±найы (4).

љалам›ас м±найында“ы вакуумды дистиллятыныЈ гидрокЇкіртсіздену тереЈдігіне айтарлы›тай Щсер етпейді.

Шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы тікелей ›ондыр“ыныЈ йнімділігімен байланысты, сонды›тан да кйлемдік жылдамды“ын 0,5 са“^-1 ±стау керек, себебі б±л кезде гидрокЇкіртсіздену дЩрежесі 87-93%-“а жетеді.

15.2 суретте кйрсетілгендей, процестіЈ ›ысымы мен температурасын жо“арылат›ан сайын йнімдердіЈ т±т›ырлы› индексі мен т±т›ырлы“ы тймендейді, ал шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ын жо“арылат›ан сайын т±т›ырлы“ы жо“арылайды, тек љаражанбас м±найында“ы вакуумды дистилляттыЈ т±т›ырлы“ынан бас›асы. Б±л дистилляттыЈ 380-400єС температурада жЩне 11-12 МПа ›ысымда т±т›ырлы“ы біршама кйтеріледі, б±л гидроасылдандыру процесінде вакуумды дистилляттыЈ ›±рамында“ы кЇрделі йзгерістермен тЇсіндіріледі. Температураны 360-тан 420єС-›а жо“арылат›анда љарашы“ана› жЩне ТеЈіз м±найында“ы вакуумды дистилляттардыЈ т±т›ырлы“ы бірден тймендейді. 380єС температура мен 0,5 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында ›ысымды 9-дан 12 МПа-“а дейін жо“арылат›анда гидрогенизаттардыЈ т±т›ырлы“ы тймендейді.

380єС температура мен 10 МПа ›ысымда шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ын 0,25-тен 1,0 са“^-1-ге дейін ±л“айт›анда гидрогенизаттардыЈ т±т›ырлы“ы да ±л“аяды. Температура мен ›ысымды жо“арылат›ан сайын љалам›ас м±найында“ы гидрогенизат т±т›ырлы“ы айтарлы›тай йзгермейді.

15.3 суретте кйрсетілгендей, ТеЈіз, љалам›ас жЩне љаражанбас м±найында“ы гидрогенизаттары Їшін 0,5 са“^-1 кйлемдік жылдамды“ы мен 10 МПа ›ысымда температураны 360-тан 420єС-›а кйтеру кезінде кокстенудіЈ тймендеуі бай›алады. Б±л кезде 380-400єС аралы“ында љалам›ас м±найы гидрогенизатыныЈ кокстенуі бірден тймендейді, я“ни кокс тЇзуші компоненттерді гидрлеудіЈ жа›сы болуымен байланысты. ТеЈіз м±найы гидрогенизаты Їшін 360-380єС температура аралы“ында кокстенудіЈ жо“арылауы бай›алады.

ШикізаттыЈ жо“ары температура айма“ына келу уа›ытысыныЈ ±л“айтылуы кокс тЇзуші компоненттердіЈ концентрациясыныЈ жо“арылауына Щкеліп со“ады, я“ни гидрогенизаттардыЈ кокстенуі жо“арылайды. Сутек ›ысымын жо“арылату керісінше шикізаттыЈ ароматтануына кедергі жасайды да кокстенудіЈ тймендеуіне Щкеліп со“ады.

ПроцестіЈ температурасын 360-тан 420єС-›а дейін жо“арылат›ан сайын гидрогенизаттардыЈ фракциялы› ›±рамы жеЈілдене тЇседі. Мысалы, егер ТеЈіз м±найы гидрогенизаттарыныЈ бастап›ы ›айнау температурасы 360єС кезінде (›ысым 10 МПа, шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы 0,5 са“^-1) 240єС, ал 420єС кезінде 162єС ›±райды.

Температураны ±л“айту гидрогенизаттардыЈ ›ату температурасыныЈ тймендеуіне Щсер етеді. 10,0 МПа ›ысымда жЩне 0,5 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында гидрогенизаттардыЈ ›ату температурасы љарашы“ана› м±найы 21-ден 18єС-›а дейін, ТеЈіз – 24-тен 11єС-›а дейін,

Процесс жа“дайына байланысты гидрогенизаттардыЈ т±т›ырлы“ыныЈ йзгеруі

А

В

Абцисса осі: а-температура, єС (P=10,0 МПа, V=0,5 са“^-1); б-›ысым, МПа (T=380єC, V=0,5 са“^-1); в-шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы, са“^-1 (T=380єC, P=10,0 МПа). Ордината осі: 50єС кезіндегі т±т›ырлы“ы, мм²/с. љисы›тардыЈ белгіленуі: љарашы“ана› м±найы (1); ТеЈіз м±найы (2); љалам›ас м±найы (3); љаражанбас м±найы (4).

Процесс жа“дайына байланысты гидрогенизаттардыЈ кокстенуініЈ йзгеруі

Абцисса осі: а-температура, єС (P=4,0 МПа, V=1,0 са“^-1); б-›ысым, МПа (T=380єC, V=1,0 са“^-1); в- шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ы, са“^-1, (P=4,0 МПа, T=380єC). Ордината осі: кокстенуі, %. љисы›тардыЈ белгіленуі: љарашы“ана› м±найы (1); ТеЈіз м±найы (2); љалам›ас м±найы (3); љаражанбас м±найы (4).

љаражанбас – минус 17-ден минус 24єС-›а дейін тймендейді. Б±л жа“дайларда љалам›ас м±найы гидрогенизатыныЈ ›ату температурасы минус 15-тен минус 9єС-›а дейін жо“арылайды.

380єС температурада жЩне 0,5 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында процестіЈ ›ысымын 9-дан 12 МПа-“а дейін жо“арылат›анда гидрогенизаттардыЈ ›ату температурасыныЈ тймендеуі бай›алады: љарашы“ана› м±найы 28-ден 14єС-›а дейін, ТеЈіз м±найы 21-ден 13єС-›а дейін, љалам›ас м±найы минус 7-ден минус 15єС-›а дейін.

Шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ын 0,25-тен 1,0 са“^-1-ге ±л“айт›анда гидрогенизаттардыЈ ›ату температурасыныЈ жо“арылауына Щсер етеді: љарашы“ана› м±найы 14-тен 34⁰С-›а дейін, ТеЈіз м±найы 17-ден 29єС-›а дейін, љалам›ас м±найы минус 16-дан минус 2єС-›а дейін, љаражанбас м±найы минус 21-ден минус 12єС-›а дейін.

15.2 кестеде 400єС температурада, 11 МПа ›ысымда жЩне 1,0 са“^-1 шикізатты берудіЈ кйлемдік жылдамды“ында гидротазалан“ан кймірсутектердіЈ топты› ›±рамы келтірілген. 15.2 кестедегі мЩліметтер гидроасылдандыру процесінде бастап›ы май дистилляттарыныЈ топты› химиялы› ›±рамыныЈ йзгергендігін кйрсетеді: нафтен-парафинді жЩне жеЈіл ароматикалы› кймірсутектердіЈ ›±рамы жо“арылайды, полициклді ароматикалы› ›осылыстар мен шайырлардыЈ ›±рамы тймендейді. љарашы“ана› м±найында“ы парафин-нафтенді бйлігі мен жеЈіл ароматикалы› ›осылыстардыЈ жо“арылауы орта арендер есебінен, ал ТеЈіз, љалам›ас жЩне љаражанбас м±найында орта жЩне ауыр арендер есебінен жЇреді.
Кесте 15.2 – Гидроасылдандырудан кейін м±найдыЈ кймірсутектік топты› ›±рамы
љосылыстарљ±рамы, % мас.љарашы“ана›ТеЈізљалам›асљаражанбасПарафин-нафтенді78,273,879,475,9Ароматикалы›:

жеЈіл

ауыр21,8

4,2

16,4

6,720,6

6,4

11,1

4,1Шайырлар-0,30,50,2

Сонымен, љарашы“ана›, ТеЈіз, љалам›ас жЩне љаражанбас м±найы май дистилляттарын модификациялан“ан АКМ катализаторларда оптималды жа“дайда гидрокаталитикалы› йЈдеу кезінде кокстенудіЈ тймендеуі, т±т›ырлы“ыныЈ тймендеуі жЇреді жЩне еЈ бастысы гидрокЇкіртсіздену тереЈдігі жо“арылайды.