Дипломдық жоба ауыз әдебиетінің ҰСАҚ Үлгілері арқылы бастауыш сынып оқушыларының рухани қҰндылықтарын қалыптастыру
жүктеу/скачать 152 Kb.
|
Кез келген фольклор шағын жанрлардан бастау алады, оған мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жаңылтпаштар, аңыз-әңгімелер, тақпақтар, тіл бұрмалары мен шытырмалар жатады [65,115]. Мақал – ғибратты сипаттағы, өмірдің сан алуан құбылыстарын сипаттайтын, толық сөйлем формасына ие, мақсатты бейнелі сөз. Мақал-мәтелдер еңбек адамдарының көптеген рухани қажеттіліктерін қанағаттандырды: танымдық-интеллектуалдық (тәрбиелік), өндірістік, эстетикалық, адамгершілік, т.б. Мақал-мәтелдер көне емес, өткен заман емес, халықтың жанды үні: халық өзінің жадында тек бүгін керек, ертең қажет нәрсені ғана сақтайды. Мақал-мәтелде өткенді сөз еткенде бүгіні мен келешегі тұрғысынан бағаланады – афоризмде бейнеленген өткеннің халықтың мұратына, үміт-арманына қаншалықты сәйкес келетініне қарай айыпталады немесе бекітіледі. Мақал-мәтелді бүкіл халық жасайды, сондықтан ол халықтың ортақ пікірін білдіреді. Онда халықтың өмірге берген бағасы, халық санасының бақылауы бар. Жеке адамның ойымен жасалған сәтті афоризм көпшіліктің пікірін білдірмесе, халық мақалына айналмайды. Халық мақал-мәтелдерінің жаттауға қолайлы формасы бар, бұл олардың этнопедагогикалық құрал ретіндегі маңызын арттырады. Мақал-мәтелдер жадында берік сақталады. Олардың есте сақтауын сөзбен ойнау, әртүрлі үндестік, ұйқас, ырғақ, кейде өте шеберлікпен орындау ықпал етеді. Мақал-мәтелдердің түпкі мақсаты қашанда тәрбие болған, ерте заманнан бері олар педагогикалық құрал қызметін атқарған. Олар бір жағынан педагогикалық идеяны қамтыса, екінші жағынан тәрбиелік әсер етеді, тәрбиелік функцияларды атқарады: халық идеяларына сәйкес келетін тәрбиелік әсер етудің құралдары, әдістері туралы айтады, мінездемелік баға береді. тұлға – жағымды және жағымсыз, ол тұлғаны қалыптастырудың қандай да бір мақсаттарын анықтай отырып, тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге және қайта тәрбиелеуге шақыруды қамтиды, өздерінің қасиетті міндеттерін - педагогикалық және т.б. Мақал-мәтелдерде практикалық материалдар өте көп: күнделікті кеңес, еңбектегі тілек, сәлемдесу, т.б.Мақал-мәтелдердің ең көп тараған түрі – насихат. Педагогикалық тұрғыдан алғанда үш категориядағы ілімдер қызықты: балалар мен жастарды әдептілікке, оның ішінде әдептілік ережелеріне баулитын ілімдер; ересектерді әдепті мінез-құлыққа шақыратын ілімдер, ең соңында педагогикалық тәжірибені жалпылаудың бір түрі болып табылатын тәрбиенің нәтижесін анықтайтын педагогикалық кеңестерді қамтитын ерекше түрдегі нұсқаулар. Оларда тәрбие мәселелеріне арналған үлкен оқу-тәрбиелік материал бар. Мақал-мәтелдер бойынша тұлғаның жағымды және жағымсыз қасиеттерін тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу мақсаты ретінде көрсетіп, адамдардың мінез-құлқы мен мінез-құлқының жан-жақты жетілдірілуін болжайды. Сонымен бірге, адам кемелдігінің шексіздігін барлық халықтар мойындайтыны көңіл аударарлық. Кез келген адам қаншалықты кемел болса да, кемелдіктің тағы бір сатысына көтеріле алады. Бұл қадам адамды ғана емес, адамзатты да прогресске жетелейді. Көптеген мақал-мәтелдер өзін-өзі жетілдіруге уәжді және дәлелді үндеу болып табылады [1,116]. Мақал– мәтел сияқты қарапайым поэтикалық шығармалардан көзге түсіп, өз бетінше жанды сөйлеуге, мазмұнын қалыңдататын элементтеріне айнала алады; бұл шығарма идеясының абстрактілі формуласы емес, шығарманың өзінен алынған және оның орынбасары қызметін атқаратын оған бейнелі тұспалдау (мысалы, «емен астындағы шошқа» немесе «ит ақшыл», немесе «ол саятшылықтан лас зығырды шығарады») Нақыл сөздің мақал-мәтелге қарағанда жалпылаушы ғибратты мағынасы болмайды .Мақал-мәтелдер салыстырмалы немесе астарлы тұжырымдар болып, халықтың дүниелік даналығын қамтиды. Осы екі өркеннен метафора (жұмбақтағы) мен астарлы салыстыру (мәтелдегі) халық поэзиясы өрбиді. «Әдеби энциклопедияда» жұмбақ «болжаушының тапқырлығын сынайтын заттың немесе құбылыстың күрделі поэтикалық суреттелуі» ретінде сипатталады. Жұмбақтың әртүрлі анықтамаларының негізінде бірдей белгілер жатыр: - мазмұны жағынан жұмбақ шешуге тиісті күрделі сипаттама; - сипаттама көбінесе сұраулы сөйлем түрінде құрылады; - сипаттама қысқа; - Сөзжұмбаққа ырғақ тән. Сонымен, жұмбақ – бұл айқын (тікелей) немесе болжамды (жасырын) сұрақ түріндегі күрделі тапсырманы қамтитын, көбінесе поэтикалық формадағы заттың немесе құбылыстың қысқаша сипаттамасы. Жұмбақтар балалардың ойлауын дамытуға, қоршаған шындықтың әртүрлі салаларындағы заттар мен құбылыстарды талдауға үйретуге арналған; оның үстіне бір құбылысқа қатысты жұмбақтардың көп болуы затқа (құбылысқа) жан-жақты сипаттама беруге мүмкіндік берді. Жұмбақтар баланың есте сақтау қабілетінің дамуына, оның қиялды ойлауына, психикалық реакциялардың жылдамдығына ықпал етеді. Жұмбақ баланы әртүрлі заттардың белгілерін салыстыруға, олардан жалпы нәрселерді табуға үйретеді және сол арқылы оның бойында заттарды жіктеу, олардың елеусіз белгілерін жоққа шығару қабілетін қалыптастырады. Басқаша айтқанда, жұмбақ арқылы теориялық шығармашылық ойлаудың негіздері қалыптасады. Жұмбақ баланың байқампаздығын дамытады. Бала неғұрлым байқампаз болса, соғұрлым ол жұмбақтарды жақсы және жылдам табады. Балаларды тәрбиелеу процесінде жұмбақтың диагностикалық қызметі ерекше орын алады: ол тәрбиешіге баланың байқағыштығын, интеллектін, психикалық дамуын, сондай-ақ шығармашылық ойлау деңгейін ешқандай арнайы сынақтарсыз анықтауға мүмкіндік береді. және сауалнамалар . Тәрбиелік әсер етудің көрнекті құралдары – бесік жырлары. Оларда өсіп келе жатқан бала ересек адамның назарын толығымен алады. Бесік жырлары өз атауын тәрбиелеу - емізу, қолында ұстау деген сөзден алды. Бұл баланың тәрбие кезіндегі қимыл-қозғалысын қоса беретін қысқаша поэтикалық рефрендер. Ертегілер (ауысушылар) әзілге өте жақын, бірақ олар балаға жай ғана күлкілі емес, бірақ шынын айтқанда мүмкін емес жағдайды ұсынады (осыдан атауы - «ертегілер»). Фабуланың өзегінде парадокс жатыр, оның әлемі сыртқа айналды. Оны заттың нақты жағдайымен салыстырып, «бұлай болмайтынына» көз жеткізе отырып, бала шындықты шарлауды, шындық пен ойдан шығарылғанды, мүмкін мен мүмкін еместі ажыратуды үйренеді. Көркем әдебиет поэтикасы тірек ететін негізгі әдістеме – оксиморон – үйлесімсіз заттар мен ұғымдардың бір сөз тіркесіндегі қосындысы, олар үшін әдеттен тыс функцияларды тағайындау . Ойын - әр адамның өміріндегі ең қызықты нәрсе, сондықтан біз барлық ойын түрлерінің объектісі ғана емес, сонымен қатар олардың белсенді қатысушылары боламыз. Міне, осы ойында біз тағы бір фольклорлық жанрмен - рифмаларды жиі кездестіреміз. Ұйқас – шағын мәтін, әдетте поэтикалық формада, ұжымдарға бөлуге бағытталған т.б.. Үнтаспа адамның бойында адалдық, ымырасыздық, тектілік, жолдастық сезім (этикалық фактор) сияқты қажетті қасиеттердің дамуына ықпал етеді. Балалардың ойынға деген романтикалық құмарлығы жағдайында жақсы орындалған шығарма рахат береді, әнде, биде, еңбекте қажетті ырғақ сезімін дамытады (эстетикалық фактор). Демек, рифманың танымдық, эстетикалық және этикалық қызметтері бар. Жаңылтпаш - бұл дыбыстарды таңдау қиын, тез айтылатын күлкілі сөз немесе әзілі бар арнайы таңдалған сөз тіркесі. Тіл бұрмалары сөйлеуге, сөздерді дұрыс айтуға үйретеді. Бұрын бұл жанр «таза әңгіме» деп аталды. Тіл бұрмаларының авторлары баланың сөздерді рахатпен айтуды үйренуін қамтамасыз етуге тырысты, сондықтан оларда бейнеленген өмір суреттері жиі күлкі мен күлкі тудырады . Фольклордың ән жанрлары эпикалық жырлар мен балладалар, салт-дәстүрлік-лирикалық әндер, еңбек әндері мен импровизациялар арқылы беріледі. Жоқтаулар да ән жанрына қосылады. Әндерде халықтың көне үміті, арман-тілегі, ішкі арманы бейнеленген. Әндер музыкалық-поэтикалық идеяның этикалық, эстетикалық, педагогикалық безендірілуімен ерекше. Әндегі сұлулық пен жақсылық бірлікте әрекет етеді. Ел аузында жырлаған жақсылар тек мейірімді ғана емес, сұлу да. Халық әндері тек жақсылыққа, адам бақытына бағытталған жоғары ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген. жүктеу/скачать 152 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|