Дипломдық зерттеудің өзектілігі
ҚАЗІРГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘДЕБИЕТТЕГІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
жүктеу/скачать 294.84 Kb.
|
| 1. ҚАЗІРГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘДЕБИЕТТЕГІ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ БЕЙІМДЕЛУ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Бейімделу ұғымы және оны зерттеу тәсілдері Г. И. Царегородский жалпы ғылыми деңгейге «бейімделу» ұғымын жатқызады, өйткені бұл ұғым педагогикада, психологияда, экономикада және медицинада қарастырылады. Медицинада бейімделу ұғымы келесідей қарастырылады"...өзін-өзі ұйымдастыратын жүйелерді қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімдеу " [9]. Психологияда бейімделу анықтамасы келесідей қарастырылады "...организмнің, тұлғаның, жүйелердің жеке әсерлердің сипатына немесе тұтастай алғанда өзгерген өмір сүру жағдайларына бейімделуі. Жаңа жағдайдағы әдеттегі мінез-құлықтың төмендігін толтырады" [38]. Педагогикадағы бейімделу ұғымы "адамның іс-әрекет жағдайының өзгеруіне байланысты мінез-құлқын, күйін немесе бір нәрсеге қатынасын өзгерту қабілеті. Бұл қабілет әр түрлі әлеуметтік-психологиялық, экономикалық және материалдық ортада адамның ішкі тепе-теңдігі мен табысты іс-әрекетін сақтауда көрінеді" [25]. Бейімделу процесінің өзі белгілі бір органдардың, механизмдердің функцияларын өзгертумен, жаңа дағдыларды, әдеттерді, қасиеттерді дамытумен байланысты, бұл жеке тұлға мен қоршаған ортаның жеткіліктілігіне әкеледі. Ол екі тарапты көзқарасқа ие, өйткені адам жаңа мүмкіндіктерге ие болады және сонымен бірге бұрыннан бар мүмкіндіктерді қалпына келтіреді. Егер адам қоршаған ортаның өзгеруіне дайын болса, қызметтің тиімділігі болады. Бейімделу ұғымының мәні осы тұжырымдаманы қарастыру аспектісіне байланысты, адамның табиғи деңгейде бейімделуі психологиялық, физиологиялық және биологиялық бейімделуді ажыратуға мүмкіндік береді. Әдетте бейімделу дегеніміз: - ағзаның қоршаған ортаға бейімделу процесі; - бейімделу процесінің нәтижесі; - дене мен орта арасындағы үйлесімділік, тепе-теңдік қатынасы; - организм "ұмтылатын" белгілі бір "мақсат". Бейімделуді реттеушілер: - дағдылар; - мотивтер; - қабілеттер; - білім; - тәжірибе; - ерік. Бейімделу процесінде адам қоршаған ортаға бейімделеді онымен белсенді әрекеттеседі, оның қасиеттерін, әдеттерін, дағдыларын өзгертеді. Бейімделу адам ағзасын ерекше жағдайда оңтайлы әрекетке жақындатады. Бейімделудің ептілігі қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына үйренуден, әртүрлі қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін ортаға оңтайлы мінез-құлықты дамытудан көрінеді. Бейімделу процесінде "өзін-өзі растау", "жеңу", "даралықты дамыту", "фокус" сияқты ұғымдар атап өтіледі [5]. Г. Гартманның айтуынша, бейімделу жанжалды жағдайларға байланысты процестерді де, жанжалсыз салаға енетін процестерді де қамтиды. Г. Гартманн және басқа психоаналитиктер бейімделуді процесс ретінде және бейімделуді осы процестің нәтижесі ретінде ажыратады. Бейімделу процесінде жеке тұлға да, қоршаған орта да белсенді түрде өзгереді, нәтижесінде олардың арасында бейімделу қатынастары орнатылады [20]. Ф.З. Меерсон бейімделу организмнің сыртқы ортаға, сондай-ақ адам ағзасында болатын өзгерістерге үйренуі деп санайды, ол бейімделудің екі түрін анықтады: генотиптік және фенотиптік. Генотиптік бейімделу эволюция процесінде дамиды және тұқым қуалайды. Фенотиптік бейімделу өмір барысында алынады [31]. В. Г. Березин бейімделу ұғымын қызметті жүзеге асыру барысында жеке тұлға мен қоршаған ортаның қолайлы ұқсастығының пайда болу процесі ретінде қарастырады. Процесс жеке адамға маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыруға және психикалық және физикалық денсаулықты сақтай отырып, тиісті мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, сонымен бірге процесс адамның психикалық белсенділігінің, мінез-құлқының қоршаған орта талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етеді. В.Г.Березин психикалық бейімделудің екі деңгейін ажыратады: жеке психологиялық, әлеуметтік-психологиялық. Әлеуметтік-психологиялық мағынадағы бейімделу адамның басқа адамдармен байланысы ретінде анықталады. Яғни, бейімделу жеке тұлғаның шағын топқа кіру процесі, осы топтағы қалыптасқан нормаларды, қатынастарды игеру, оның мүшелері арасындағы қатынастар құрылымында белгілі бір орынды иелену деп түсініледі. Бейімделуді әлеуметтік-психологиялық зерттеудің ерекшеліктері, біріншіден, жеке адам мен қоғамның қарым-қатынасы жеке тұлға мүше болып табылатын шағын топтардың делдалдығы ретінде қарастырылады, екіншіден, шағын топтың өзі бейімделу өзара әрекеттесуіне қатысатын тараптардың біріне айналады, жаңа әлеуметтік ортаны – адам бейімделетін жақын ортаның саласын құрайды. Әлеуметтік-психологиялық деңгей, барабар тұлғааралық өзара әрекеттесуді қалыптастырады. Бейімделу процесінде бірнеше түрлері бөлінеді: 1) әлеуметтік ортаға белсенді әсер ету; 2) қоршаған ортаға белсенді емес тәуелділік. Бір түрдің қалыптасуы, ең алдымен, қажеттіліктің құрылымына, жеке тұлғаның мотивтеріне байланысты, оны анықтау топтық және тұлғааралық өзара әрекеттесу процесінде анықталады [9]. Л. В. Мардахаев "әлеуметтік бейімделу" ұғымын адамның әлеуметтік орта жағдайларына, қоғамда қабылданған мақсаттарды, құндылықтарды, нормалар мен мінез-құлық стильдерін қабылдауға дағдылануы ретінде ажыратады. Психологиялық сөздікте әлеуметтік бейімделу дегеніміз белгілі бір биоәлеуметтік рөлдерді атқара алатын адамның жағдайының көрсеткіші. Әлеуметтік бейімделу адамның топ қоғамына, тұлғааралық қатынастар жүйесіне кіруі, қарым-қатынасқа бейімделу қабілеті, осы ұжымның құндылықтары мен нормалары жүйесін көрсететін ойлау мен мінез-құлық стереотипін дамыту ретінде қарастырылады[19]. Психологиялық бейімделу жүйеде кейбір элементтерді қамтитын әлеуметтену процесі ретінде түсіндіріледі. Элементтерге: когнитивті, психикалық процестер; эмоционалды – сенсорлық процестер мен күйлер; ерікті процестер жатады. Психологиялық бейімделу – адамның жеке тұлға ретінде қоғамда өмір сүруіне осы қоғамның талаптарына сәйкес және өзінің қажеттіліктеріне, мотивтері мен мүдделеріне сәйкес бейімделуі. Психологиялық бейімделу қоршаған ортаның өзгеруіне жауап ретінде пайда болатын процесс ретінде түсініледі. Адамның мотивациясы, оның мақсаттары, мінез-құлқы бейімделу процесіне әсер етеді. Әлеуметтік бейімделуден айырмашылығы, психологиялық бейімделу дегеніміз-мінез-құлық пен құндылық бағдарларының әлеуметтік пайдалы стандарттарын қабылдау, адамның көзқарасы мен бағытын әлеуметтік орта күтулерімен жақындастыру. Әлеуметтік және психологиялық бейімделу ажырамас бірлікте, психологиялық бейімделусіз әлеуметтік бейімделу мүмкін болмас еді. Осыған байланысты және бейімделудің әлеуметтік және психологиялық деңгейлерінің негізгі мазмұнының бірлігін ескере отырып, жеке тұлғаның бірыңғай әлеуметтік - психологиялық бейімделуі туралы айтқан жөн [32]. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі көптен бері назар аудартып келеді. Батыс психологиясында әлеуметтік-психологиялық бейімделу проблемасы 30-40 жылдары Н. Миллер, Дж. Доллард және т. б. педагог-психологтар тұжырымдамаларында кездеседі. Ресейлік психологияда әлеуметтік бейімделу теориясының алғашқы әзірлеушісі А.А. Богданов болды. Болашақта бұл жұмыс А.Г. Здравомыслова, В.Н. Иванова, Г.А. Пруденский, Г.В. Осипова және В.А. Ядова секілді педагог-психологтармен жалғасын тапты. Қазақстандық психологияға мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының негізін салушы Б.Б. Баймұратова алғаш назарын салған. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделуі-бұл белгілі бір әлеуметтік-психологиялық мәртебеге ие болу, белгілі бір әлеуметтік рөлдік функцияларды игеру процесі. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу барысында адам өмірі мен қызметтің ішкі және сыртқы жағдайлары арасындағы үйлесімділікке қол жеткізгісі келеді. Оны орындау барысында тұлғаның бейімделуі артады. Толық бейімделу кезінде адамның психикалық іс-әрекетінің белгілі бір жағдайда қоршаған орта мен оның іс-әрекетінің жағдайына сәйкес келуіне қол жеткізіледі [6]. Бейімделудің бір аспектісі-баланың құрдастарына, сондай-ақ тәрбиешіге үйренуі. Бейімделуге топтық нормаларды білу, құндылық бағдарлары жүйесінің өзгеруі, топтың әсерінен баланың өзін-өзі бағалауы жатады.Көптеген ғалымдардың пікірінше, бейімделудің әл-ауқаты баланың коммуникативті тәжірибесімен, оның жеке ерекшеліктерімен емес, "тәрбиеші-бала" жүйесіндегі қатынастармен анықталады. Бейімделу процесінің қолайсыз дамуы баланың ұжымда оқшаулануына, оның демонстрациялық, бүлікшіл мінез-құлқының пайда болуына әкелуі мүмкін [1]. Бейімделу адамды қорғау құралы ретінде қызмет етеді, оның көмегімен ішкі психикалық шиеленіс, мазасыздық, әдеттегі өмір салты бұзылған кезде пайда болатын тұрақсыздық жағдайы жеңілдейді және жойылады. Осы кезеңде көптеген маңызды психологиялық неоплазмалар қалыптасады, мінез-құлықты реттеу, әлеуметтік нормалар мен талаптарға бағдарлану қарқынды дамиды [4]. Э.М.Александровская бейімделу процесінің негізін қалауға табиғи серпін адамның немесе әлеуметтік топтың өткен әлеуметтік қызметте алынған мінез-құлық әдеттері жетістікке жетуді қамтамасыз етпейтінін және жаңа әлеуметтік жағдайлардың немесе адам үшін жаңа әлеуметтік ортаның талаптарына сәйкес мінез-құлықтың өзгеруі өзекті екенін түсінуі деп санайды. Бейімделу процесі объективті және субъективті жағынан қарастырылады. Объективті жағы адамның пайда болған күнінен бастап әртүрлі қасиеттерді, әлеуметтік қасиеттерді игеретіндігінде көрінеді, бұл қоғамдық қатынастар жүйесінде белгілі бір орын алады. Адам өмірінде бейімделу механизмдерін дамытудың тұрақты процесі жүреді. Бейімделу процесіне қоршаған орта әсер етеді, бұл ата-аналар болуы мүмкін, сонымен қатар әлеуметтік институттар әсер етеді, бұл білім беру және тәрбие жүйесі. Субъективті жағынан әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесіне жас ерекшеліктері, жеке қасиеттері, көзқарастары, сенімдері әсер етеді. Бейімделу дәрежесі адамның бар әлеуметтік құндылықтарды қабылдауға қаншалықты белсенді, ниетті немесе құлықсыз екендігіне байланысты болады [3]. Осылайша,бейімделу – бұл адамның проблемалық жағдайларды жеңу процесі, оның барысында оның дамуының алдыңғы кезеңдерінде алынған әлеуметтену дағдылары қолданылады. Бұл топпен ішкі немесе сыртқы қақтығыстарсыз өзара әрекеттесуге, жетекші іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға, рөлдік үміттерді ақтауға мүмкіндік береді, сонымен бірге өзін-өзі растайды, өзінің негізгі қажеттіліктерін қанағаттандырады. жүктеу/скачать 294.84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|