Диссертация ғылыми жетекшісі : филология ғылымдарының докторы, профессор Ж. А. Манкеева Алматы, 2008 мазмұНЫ

Ал төмендегі мысал қазақ әйелінің киім кию ерекшелігін ғана емес, кейде қажетсіз жерде жайбасарлық пен созылыңқылық таныта қалатын қазақтың бейғамдық болмысын, ұлттық психологиялық ерекшелігін әйелдің киім кию үлгісі мен қимылы арқылы астарлап дәл танытып тұр.

Жоғары әлеуметтік мәртебенің көрсеткіші саналатын ішікті дәулетті адамдар киген. Ішікті мауыты, шұғамен қаптап, барқытпен, жылтыраған сәтінмен тыстаған. Жағасына кең, енді алмалы-салмалы жағаны түлкінің жон арқасындағы үлпілдек жүнінен, кәмшат терісінен жасаған, кейде соңғысымен шеттері мен жиектерін көмкерген. Көркем шығармалардағы деректерге қарағанда, ішік хан-сұлтандар мен бай-манаптардың әйелдерінің сырт киімі болған.

– Ақ түйенің қарны жарылды, ақ түйенің қарны жарылды! – деп алақанын шапақтап отыр екен (Ә.Кекілбаев.Үркер).

Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия, кәмшат бөрік киген.

Қыздардың бөркі елтірімен әдіптеліп, төбесінде қорғаушы қызмет атқаратын үкі қауырсыны тағылады. Көкті тәңір тұтқан ата-бабаларымыз құсты аспан белгісі санап, оған деген құрметін өз тұрмысында, қолтума өнерінде қолданып, кескіндеп отырған. Қауырсынын бала мен бойжеткен қыздың, сал-серінің бас киіміне, сәбидің бесігіне, төрдегі кілеміне, бәйге атына, шешен домбырасына, жас келіннің шымылдығына, т.б.ырымдап тағатын халқымызда «үкі – киесі бар құс, одан жын-шайтан қорқады» деген қалыптасқан түсінік бар [49, 21 б.]

–Бөркіңді бөгіребасқа айналдырып салып ем, үкісі ғана ұйысып қалыпты (Ғ.Мүсірепов. Ұлпан)

Мен көзімді ашып қалғанымда, керегенің басында ілулу тұрған үкілі шақпақ бөрікті көрдім. Таң алдында ашылған қызғалдақтай қызыл барқыттан тігіліп, айналасына сыңғырлаған күміс теңгелер қадалыпты (Д.Исабеков. Гауһартас)

Этнографиялық деректерге қарағанда, Солтүстік, Батыс Қазақстан аумағында кездесетін жас келіншектер қасаба киген. Қасаба – шошақ төбелі бас киім [ҚТТС; 6,123-б.] В.В.Радлов еңбегінде де кездеседі; «kасаба (kkir.) – головной платок у женщин» ( В.В.Радлов. ІІ, 1, 349 б.)

Ал Ө.Жәнібековтің көрсетуінше, қасаба - дөңгелек, бірақ желке тұсынан аздап төмен қарай қисайып келген ежелден келе жатқан бас киім түрі. Ол күміспен оқаланып, мақпалдан тігіледі, айналасы алтынмен кестеленіп, ұсақ металдармен әшекейленеді, Маңдай жағы нақышталған, көгілдір ақықтан (бирюза), асыл тастардан және теңге тәріздес салпыншақпен безендіріледі. Бөріктің оң жақ самай жағына ұшында күміс қоңыраушалары бар бес-алты моншақтан жасалған ұзын салпыншақ қадалады. Төбесіндегі қауырсын да бұл бөріктің сәнін күшейте түседі. Осы бөріктің әшкейіне сай алқа, білезік, сырға, жүзік, шолпы тағылады [50, 44 б.]

Тағы бір бас киімнің бірі – сораба. Бұл «қыздар киетін, тақия тәріздес, бірақ артында салпыншағы, төңірегінде шашағы бар баскиім» [51, 578 б.]

Ұзату тойын бастаудың бір дәстүрі қалыңдыққа арналып жасалатын баскиім – сәукеленің жасалып бітуі. Ұзатылар қыздың әлеуметтік жағдайын білдіретін сәукеленің негізі – оның төбесі. Төбе не талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден немесе арасына қыл салып сырыған асыл матадан істеледі. Содан кейін төбені кестелеген, шет-шетіне құндыз жұрын ұстаған не алтын, күміс оқамен зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеле төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Төбенің өн бойын алтын, күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын жіппен әшекейлейді. Сәукеленің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген қатырғы болады. Тізілген моншақты, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген желекті осы қатырғыға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты құстың бірер тал қауырсынын тігінен қыстырып бекітіп қояды, оны қарқара дейді. Сәукеленің арт құлағы шашқап тәрізді белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап, жерге сүйретіліп жүреді [52, 164-165 бб.]

Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы секілді бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды бетмоншақ немесе сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Мысалы,

– Ауылдағы енелер мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы)

Ұзатылар қыздың төркінінде тігілген, кейде қыздың өңіршесінен алынған әшекейлермен безендірілген алғашқы кимешек ең салтанаттысы саналған. Кимешектің өңіріне күміспен оқаланған кесте тігіліп, оған інжу-маржан сияқты асыл тастар қадалады. Олардың саны мен түрі әйелдің жасына қарай ерекшеленеді. Ә.Марғұланның көрсетуінше, кимешекті 25-40 жастағы әйелдер киген. Ал В.В.Радлов: «kiмäшäк» [kir.] – головной убор старых женщин» (В.В.Радлов. ІІ,2, с.1406) деген түсінік береді. Кәрі әйелдер мен кемпірлер бастарына кимешек үстінен байланатын үлкен ақ шаршы орамал – шылауыш тартады немесе кимешектің үстінен сәлде сияқты, бірақ жалпақ етіп орайтын ақ мата– күндік киеді.

Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз.

Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал келіндердің орамал тартуы, ал жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. В.А.Рыжкова стереотипті этностың коммуникативті бірлігі ретінде танылып, тұлға санасында әлеуметтің маңызды мәнін аша алатын, сол мазмұнға уәжделген типтік әсердің негізіндегі бірлік ретінде түсіндіреді [54, 178 б.]. А.Әмірбекованың пікірінше, стереотиптер ақиқат дүние туралы күнделікті қолданыста кеңінен танылған, сол зат не құбылысты, сол ситуация мен әрекетті, тұлға мен әлеуметті (дүниені) танудың санадағы қарапайым бейнесі, яғни дүние туралы таным-түсініктің қайталануынан тұрақталған адам санасындағы алғашқы сигналдар, яғни әрекеттер мен құлықтар шаблоны [55, 33-34 бб.]. Түрлі маңызды жағдайларда жиі кездесіп, қайталанғандықтан, адам санасындағы дағдылы түсінікке айналып, тұрақталған стереотиптер аса көп ойлануды керексінбейтінімен, сол түсінік әбден қалыптасып, беркіген ұжым мүшелерінің ойына бірден келетінімен ерекшеленеді. Мысалы,

Киім киюдің бір үлгісі ретіндегі орамал тарту тек ислам дінінің жаңалығы емес екен. Дінтанушылардың сөзіне сүйенсек, бұл үрдіс христиан, еврей діндері мен корей, жапон сияқты көне мәдениет үлгілерінде де бар. Иудаизм дінінде әйелдердің орамалсыз жүруі олардың жалаңаш жүруімен тең саналып, орамал тақпаған әйелдің жоқшылық әкелетіні, орамал тағу әйелдің абыройы мен беделін, әлеуметтік жағдайын білдіретіні жөнінде айтылған. Орамал тағуды тектіліктің нышаны санаған байырғы Израильде зинақор, жезөкше әйелдерге оны тартуға тыйым салынған. Католик шіркеуі де әйелдердің басына орамал тартуын міндеттейді.

Жаһанданудың әсерінен батыстың мәдениетіне көзсіз еліктеп, оның асылы мен жасығын бағамдап-саралап жатпастан, жас қыздарымыз, тіпті кейде әйелдеріміз етек-жеңін қымтап жүруден қалып барады.

Аллаһ Тағала әрбір жаратылысқа өзіндік ерекшеліктер тарту еткен. Соған сәйкес әйел адамның қоғамдағы, отбасындағы орны, жалпы болмысы, тәні ер адамдарға қарағанда мүлде бөлек жаратылған. Әйел осы ерекшеліктерін сақтай, қорғай білгенде ғана қоғамдағы өзінің биік мәртебесін ұстап тұра алады. Қазақ әйелі өзінің аналық мейірімімен, күйеуіне деген ізеттілігімен қымбат. Ол осы қасиеттерімен әрдайым жоғары тұрады. Ал ислам дінінің қағидаларымен байланысты, орамал тарту, ұзын киім кию әйел адамның нәзік болмысы мен әдемілігін бөтен адамдардың арам пиғылынан, сұқ көзінен сақтайтын қорғаныш құралы іспетті. Әрі әйел затын мейірімділік, нәзіктік, ар-ұяттылық сияқты тағы басқа әйелге тән асыл қасиеттерімен танытатын нышан.

Қазақ дүниетанымында әйел өзінің орамалымен көрікті. Қазақтың «Есті қыз етегін қымтап ұстайды» деген сөзі бекер айтылмаса керек. Ислам әйелге ашық- шашық киінбеуді оны төмен санағандықтан емес, қайта оны қорғау, абырой- беделін көтеру мақсатында бұйырған. Күнделікті өмірде біз құнды, асыл заттарымызды қоғамдағы бұзық ниеттегілерден қорғаудың сан түрлі жолын іздейміз. Ендеше, әйел заты да құндылардың құндысы, асылдардың асылы, нәзіктердің нәзігі. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олардың бөгделердің алдында ашық-шашық жүруі құптарлық емес.

Орамал тағудың пайдасы туралы С.Асфендияров атындағы мемлекеттік медицина университетінің емдік гигиена кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д., профессор Қ.Тоғызбаева былай дейді: «Ер адамдар көбіне көктен, әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан да болар, әйелдің шашы магнит тәрізді ауадағы кір-лас қуатты жинағыш келеді. Бұл да оның әсіресе бас ауруына ұшырауына әсер етеді. Осы жолдың авторының өз тәжірибесінде кездескендей, орамал тартқаннан кейін «басының сақинасы», т.б. дертінен жазылып кететіндер аз емес. Бұған қоса, ашық-шашық жүрген әйелдер көктен өзіне қажет емес артық қуат алады, сөйтіп онда еркектерге тән гистостерон гормоны пайда болады, нәтижесінде ағзаның гормоналды бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлі ісік, т.б. ауруларға жол ашады [56].

Ұлттық мәдениеттің көрінісі болып табылатын киім-кешек үлгілерінен халқымыздың ұлттық дүниетанымы, халықтық болмысы, әсемдікке құштарлығы, эстетикалық талғамы мен тұтыну қажеттілігін ұштастыру қабілеті, әлеуметтік ерекшелігі, т.б. айқын байқалады.
1.3.5 «Қазақ әйелі» концептісіне қатысты қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер
Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын, қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырады. Ұлттық қолөнер халықтың күнделікті тыныс-тіршілігін, таным-талғамын, түрлі қайталанбас ерекшеліктерін бейнелеумен бірге халықты эстетикалық жағынан тәрбиелеуге ықпал етеді.

Көшпенді өмір салтын ұстап, төрт түлік малына жайлы қоныс іздеп көшіп­қонып жүрген ата­бабамыз үшін ыңғайлы деп тапқан жаңа қонысында тігуге де, керек бір сәтте жығуға да, түйеге артып жүруге де тиімдісі киіз үй болғаны мәлім. Ал енді осы қазақ үшін қастерлі, киелі ұғымға айналған киіз үйдің сүйегін жасаумен ежелден ер кісілер жасаса, оның іші мен сыртына қажетті мүлік пен көз тартар жасау­жабдығын қазақ әйелдерінің шебер қолынан шыққаны даусыз. Ол кездері бүгінгідей керегіңнің бәрін сатып алатын жақын маңда базар да жоқ, болған күннің өзінде әйелдің әйелдігін, ісмерлігін танытатын ондай мүліктерді базардан сатып алу ақылға сыймайтын болған. Ата­бабаларымыздың малын сатып, базардан алатыны қант, шай­тұз, кездеме, бұл сияқты өздеріне табыла бермейтін қат дүниелер болатын.

Күн көрісі төрт түлік мал болған соң, оның етін де, сүтін де, терісін де, жүнін де ысырап қылмаған қазақтар оларды қалай тиімді пайдаланудың жолдарын білген.

Қазақ әйелдерінің жиі пайдаланатын қолөнер материалына малдың терісі мен жүні жатқан. Олардан киім-кешек те, ыдыс-аяқ та, киіз үйдің мүліктері де жасалған. Қырқылған қой-ешкі жүнін жуып, шайырынан айырған әйелдер ешкі жүнінің қылшығын арқан-жіп есуге алып қалып, түбітінен қолғап, мойын орағыш, орамал, тақия тоқиды. Ал жуылған жүнді кептірген соң тулақтың үстіне жайып, екі сабауды қолына алып, кезекпен сабалайды. Сабап, қопсытылған жүннен арқан еседі. Одан кейін жүн түтіп, оны шүйкелеп, шетінен ұршыққа иіреді. Иірілген жіптен қап, алаша, басқұр, терме тоқылады.

Қазақ әйелдерінің қолөнер туындыларының ішінде ең кең тарағаны, технологиялық жағынан жетілгені – киіз басу. Жұмсақ келген күзем мен қозы жүнінен басылатын киізге апаларымыз өздері тоқыған ши, ескен мықты арқан жіпті пайдаланған.

Қазақтардың шиді топтап-топтап беліне салып тартып қалатыны, сонда бір уыс ши күтір етіп суырылып шығатынын оның қабығын аршып, сыртына қызылды-жасылды жүн орап, аз бақанды көлденең құрып, оның екі жағына қалақ-қалақ тас теңдеп, үйге ұстайтын әдемі жасау тоқып шығаратынын талай жерде көріп жүр. Шиді көбінесе еркектер тартып, әйелдер тоқитын. Ә.Кекілбаев. Үркер).

Күнделікті қажетіне жарап, киіз үйдің туырлығына, түңлігіне, үзігіне жабуға және жерге төсеуге арналған киіз басу өнері туралы жазылған этнографиялық сипаттағы еңбектер көп. Ал көркем әдебиеттегі киіз басу, оған қатысты лингвомәдени бірліктерді Ә. Кекілбаевтың шығармасынан кездестірдік:

Басылу технологиясы бойынша киізге ұқсас үй жиһаздарының ішінде әсемдігімен, жылылығымен ерекшеленетін төсеніштің бірі – текемет. Алайда оның киізден ерекшелігі, жүн әр түрлі түске боялып, шидің үстіне жайылған жүннің ортасы мен жиектеріне ою салынады. Киіз пісірілгенде, рет-ретімен орналастырылған оюлар жүнге кірігіп кетіп, текеметтің бетінде сақталып қалады. Табиғаттағы түстерді бір­бірімен үйлестіріп және киізге салынатын түрді, оюды асқан тапқырлықпен тауып, ретімен, орнымен талғампаздықпен орналастыруы қазақ әйелдерінің шеберлігін аңғартады. Осындай жолмен басылған текеметтің сан түрлі бояуы жерге төсегенде не жайылғанда, күнмен шағылысып, құбылып, көз тартар әсемдік үлгісіне айналары сөзсіз.

Танымы мен талғамын төлтума ғажап әндерінде ұштастырған халқымыз:

Текеметтің түріндей‐ ай,

Алма ағаштың гүліндей ‐ ай, – деп тегіннен -тегін айтпаған тәрізді.

Аттап бассаң, дүкен мен базар кездесетін қазіргідей емес, барды ұқсатып, тұрмысқа қажеттінің бәрін өздері жасап алатын қазақ әйелдері кір жуатын сабынды да өздері өндірген. Қара сабын деп аталатын сабынның бұл түрі сапалы, емдік қасиеті жоғары саналған. Оны жасауға көбінесе алаботаның ұзын да жатаған түрі пайдаланылады. Орылған қурайды бір жерге үйеді де, өртейді. Бұл үрдістің тілдік дәйегін көркем мәтінде былайша көрінеді:

Өртелген шөптің шоғы сөніп, күлі суыған соң, күлдің ұйысып, шорланған жентектерін жинап алады. Соны қазанға толтырылған суға салып, қайнатады да, тұндырады. Келесі күні күлден арылтып, сүзіп алады. Қызғылт-сарғыш тұнбаны қайта қазанға құйып, қайнатады. Бара-бара суы сарқылып қоюланады да, қорытпаға айналады. Ақырында құрғақтанып шығады. Сол ақ түсті талқан сақар деп аталады.

Сабын жасау үшін оңаша, жылылығы бірқалыпты сақталатын үйде сақарды майға қосып қайнатады да, сабын шығарады. Бұған істің тәсілін, тетігін білетін әйелдер басшылық етеді. Білігі жетпейтіндер сабынды ірітіп, бұзып алады да, еткен еңбек еш кетеді.

Сабын жасалып болған соң, ырым қып ең алдымен балаларға түйенің құмалағындай сабын үлестіреді. Бұл бұзаушық деп аталады. Қазақ салтында жаңа өнімнің алдын балаларға үлестіру – бұлжымас дәстүр. Сүттің алғашқы сауылған уызы, астықтың алғаш алынған дәнінен тартылған ұннан пісірілген нан алдымен балаларға үлестіріледі. Бұзаушық та сол дәстүрдің жалғасы әрі бұзаушық тарату балаларды тазалыққа үйретудің бір әдісі секілді. Оны алған бала беті-қолын жуу арқылы кірден тазаланудың жолын біледі. Аналардың балаларға қолданатын тәлімінің астарлы үлгісі осы болар, бәлкім.

Қазақ даласын аралап өткен арғы-бергі саяхатшылар мен тарихшылар мұнда өмір сүрген халықтың тазалыққа ерекше ден қоятынын атап жазғандары жұртқа мәлім. Сол тазалықтың сақтаушылары да әйелдер. Үйдің сәні – әйелдердің еңбегі. Соның арқасында қазақ әйелдері сабын жасаудың әдісін өздері ойлап тапқан және іс жүзінде қолданған [57, 239 б.].

Ал енді осы сабын қайнату ісі мен аталған еңбек үрдісіндегі қазақ әйелдерінің көркем әдебиеттегі көрінісі Б. Майлин шығармасында кездеседі:

Заман өзгеріп, қоғам алға жылжыған сайын адамдардың бұрынғы құндылықтыры да, өмір сүру салты, тұрмыс-тіршілігі өзгерді. Ата­бабаларымыз сан ғасырлар бойы киіз үйді жылы, көшіп-қонуға ыңғайлы деп таныса, бүгінде баспаналардың неше түрлі атасы бой көтерді. Ескінің сарқытындай, көненің көзіндей асыл бұйымдарды да, киіз үйді де мұражай, көрмелерден, ұлттық сипаттағы той, мерекелерден көруге болады. Он саусағынан өнер тамған апаларымыздың шеберлігі мен сырбаз талғамына сай жасалған көркем дүниелеріне деген қажеттілік те азайды. Денсаулыққа пайдалы киіз, текеметтер қыл­қыбыр жинайды деген сылтаумен қолданыстан шығып, оның орнын шаңды кем жинамайтын шетелдік кілемдер алмастырды. Мысалы,

• 
  Өздеріңе арнап бастырған сырмақ та, текемет те тұр ұсталмай. «Ал» десе, ат-тондарыңды ала қашып, шошисыңдар. Не сендерге жұрт қатарлы кілем де бұйырмайды...
  
• 
  Кілең бір бажырақ қызылды қайтем... Жөні түзу кілем де тауып бермейді балаңыз.
  
• 
  Апам да мені әшейін сөккенге дыңдай. Әйтпесе ақ қойдың жүнінен қалың терме тоқытып беріңізші дегенім қашан.
  
• 
  Балам - ау, ақ жіппен де терме тоқи ма екен? Алаша тоқу – орамал тоқу деймісің?
  

• 
  Қарақтарым-ау, оны тоқитын кім? «Біздің бастан тарақ қалғалы қашан» деп таз айтпақшы, алаша тоқуды мен ұмытқалы қашан. Осы күнгі жұрт бейнетінен қашып сырмақ тігуді де тастап барады. Бұрындары қызға жасау істейміз деп талпынушы еді, ол да қалды (М. Сқақбай. Ұят туралы аңыз).
  

Қазіргі кезде әйел мен еркек өмірінде кәсіби сала екі түрлі маңызға ие. Әйелдер үшін өмірлік табыстың басты көрсеткіші өзгелермен қарым­қатынасы болып табылады, олар үшін жалғыз қалу бақытсыздық саналады, кәсіби сәтсіздіктерге көп опына бермейді. Ал ерлер үшін өмірдегі негізгі жетістіктер кәсіби табысқа байланысты, ал жеке және отбасылық бақыт өмірлік ұмтылыс шеңберінен қалып жататын тұстары жеткілікті.

Ерлердің көпшілігінде бағыт-бағдар сезімімен мидың ерекше бөлігі айналысады, сол себепті олар кез келген бағытты бағдарлай алады. Саяхатты жоспарлай алады, шытырман романтикалық оқиғалардан айтарлықтай асып-саспай сәтті шығады. Ал әйелдерде мидың айрықша бөлігі сөйлеуге жауап береді, сол себепті олар жақсы, оңай және шапшаң сөйлейді, соған байланысты сөйлеу машығын шебер меңгерумен байланысты адвокаттық, мұғалімдік, медицинаға қатысты мамандықтарды таңдайды. Мида белгілі бір қызмет, әрекетке байланысты арнайы бөліктің болмауы адамның сол қызметке табиғатынан бейімдігінің жоқтығына, жұмыстан ләззат алмауына әсер етеді.Сол себепті әйелдер арасында ұшқыш-штурман мамандығы сирек кездеседі, ағылшын тілін үйретушілер арасында ерлердің кездесуі некен-саяқ.

Соңғы гендерлік зерттеулер адамның айналысатын кәсібі олардағы маскулиндік мен феминдік сипаттың деңгейімен байланысты екенін анықтаған. Еркектер және әйелдер тобының мамандықтарының көрсеткіші бір­бірінен ерекшеленетінін төмендегі кестеден көруге болады:

Ғалым К.Кастлдың әлемнің әйгілі әйелдеріне арналған зерттеуінде 42 этникалық топтан шыққан УІІ­ХІХ ғасырлар аралығындағы 868 атақты әйелдің басым бөлігі, яғни 38 % -і әдебиет саласының өкілдері екені анықталған.Ал тарихта аты қалған нәзік жыныстыларды есепке алған түрлі библиографиялық анықтағыштарда әлемге әйгілі әйелдердің қатарына ел билеуші әйел монархтар, саяси қайраткерлер, сондай­ ақ атақты ер адамдардың аналары мен нақсүйерлері жатқызылған. Әйелдерді абырой-атаққа жеткізуде интеллектуалды көрсеткіштермен қатар асқан сұлулық, атақты адамға тұрмысқа шығу, дін, трагедиялық тағдыр, қайырымдылық немесе әдеби бейне болып табылады [18, 117 -118 б.].

Қазіргі қазақ әйелдерінің бірқатары еркіндік пен өзгеріс лебін сергек сезініп, өздері үшін бейтаныстау, тосындау бизнес әлеміне именбей енуді жөн санады. Әлеуметтанушылардың пайымдауынша, «олардың мұндай романтикалық құлшыныстарына жаңаға қызығушылық, өзіне және айналасындағыларға өз басының маңыздылығын дәлелдеу, сонымен қатар экономикалық дағдарыстар мен қиындықтар кезеңінде еркектердің жанынан табылып, оларға қол ұшын беруге ұмтылыстары түрткі болды » [58, 7 б.].

Іскер әйелдің бүгінгі бет­бейнесін анықтау үшін «Қазақстанның іскер әйелдері» анықтамалығына енген 86 қыз-келіншектің әлеуметтанушылар дайындаған сауалнамаға берген жауаптарын, сондағы деректерді саралай келе, іскер әйелдерге қажетті қасиеттер деп мыналарды атауға болады: еңбексүйгіштік, ұйымдастырушылық, шығармашылықпен ойлау қабілеті, өзіне де, өзгелерге де қатаң талап қою, табандылық, тәуекелшілдік, қайтадан басынан бастауға дайын болу, қиындық, кедергіден қорықпау, тәуелсіз болу, сенімділік, алдағы күнді болжай білу т.б.

Іскер әйелдер «әйел идеалы» деп танитын тұлғалар төмендегідей: өз анасы – 20, Маргарет Тэтчер – 12, Хилари Клинтон – 3, Тереза ана – 3, әпкесі – 1, әжесі – 1,, енесі – 1,, нағашы жеңгесі – 1, басшысы – 1, өзі – 1, Роза Бағланова– 1, Фариза Оңғарсынова – 1, Дариға Назарбаева – 1, Жорж Санд – 1, Мадлен Олбрайт – 1, Жаклин Кеннеди – 1, Ирина Хакамади – 1, «Жел айдағандар» фильміндегі Скарлетт – 1 т.б. Сонымен қатар іскер әйелдердің кейбірі тәуелсіз, өзіне сенімді, бірбеткей, табанды, қайратты, барлық жағынан таза, кеңпейілді, қайырымды, ер, әдемі, ақылды, тіл табысқыш, нәзік, мейірман, икемді, батыл, жанкешті, қонақжай, сыпайы, қылықты, төзімді, тартымды, дана, өзіне қатал, табысты, ата тегі ақсүйек, мінсіз ағылшын ледиін идеал деп санайды.

Қазақстанның іскер әйелдерінің ұнататын түр­түсінде де айтарлықтай ерекшеліктер бар. Оларды былайша көрсетуге болады: ақ – 18, қара –18, көк, көгілдір – 18, жасыл – 12, қызыл – 8, сұр – 4, сары – 2, қоңыр – 1, қызғылт сары – 1, өрік түсті – 1, кемпірқосақ – 1, піскен бидай – 1, алтын түс – 1.

Іскер әйелдердің белгілі бір түске басымдылық беруі кездейсоқтық емес. Ақ түстің жоғары сапаны, тыныштықты, тазалықты, қарапайымдылықты білдіретін классикалық түс екені белгілі. Ол сондай­ ақ әйел табиғатына жақын күннің жарығын, сәулесін, шуағын білдіріп, жылу, мейірім, жақсылықпен ассоциацияланады. Ал қара түс іскер әйелдерді сипаттайтын немесе олар қатты ұмтылатын билік, күш, жоғары талғам белгісі болып табылады. Қоңыр тыныштыққа, мамыражай отбасын құруға ұмтылуды, қарапайымдылықты, назарда болғысы келмеуді білдіретіндіктен, оны қаламайтын адамдар демалысты әлсіздік деп санап, үнемі қайнаған қызу тірлікті ортада жүруді жөн санайды. Іскер әйелдердің өмір сүру салты кейінгі шарттарға сай келгендіктен, олардың қоңыр түсті мүлдем ұнатпайтындары заңды.

Іскер әйелдер санатына жататын қыз­келіншектердің мамандықтары төмендегідей: экономист – 17, инженер – 6, инженер құрылысшы – 4, инженер экономист – 4, инженер физик – 1, физик математик – 4 , филолог – 8 , медицина саласының қызметкерлері –13, техник технолог – 2, заңгер – 4, биолог – 2, химик – 1, педагог психолог – 1 , есепші– 1 , суретші– 3 , журналист –3, тарих – 2, философ –2, агроном – 2, іс басқару –1, сауда ісі –1 т.б.

Бұл деректер іскер әйелдердің басым бөлігі жоғарыдағы кәсіпке байланысты кестеден байқағанымыздай, көбінесе ер адамдарға тән мамандық иелері екенін дәлелдейді.

Қоғамдағы өзгерістердің «қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипатына әсер етіп, оларға заманға сай ерекшеліктер алып келетіні анықталды. Өткен ғасырдың 60­80 жылдары әйел мен ерлерді теңестірудің бір жолы ретінде әйелдерді трактордың руліне отырғызып, ерлерден қалыспаған қайратты әйелдер дәріптелді. «Темір тұлпарды ұршықша үйірген» әйелдер көкке көтеріліп, дәрежесі өсті, атақ алып, депутат болып сайланды, саяси билікке қол жеткізді. Темірге жақындатып, әйелдің нәзік болмысын қатқылдатуды мақсат тұтқан солақай саясат көздегеніне жетпеді деуге болады. Кәмшат Дөненбаева сынды асыл апаларымыз қазақ әйеліне ежелден тән отбасы берекесі, балаларының амандығы, отағасын сыйлау, туған туыстарына қамқорлық, жанашырлық сияқты қасиеттерді барлық уақытта алғашқы орынға қойып, қазақ әйелінің нәзік болмысын сақтап қалды. Барлық салада жетістіктерге ұмтылып, жаратылысы нәзік бола тұра қоғамдағы ауыр жүкті ерлерден кем қайыспай көтере білген қазақ әйелдерінің бүгінгі болмысын «Нардың жүгін ерлерше арқалаған» деген қанатты сөз дәл танытуда. Бүгінде «іскер әйел» типінен басқа «қанатты әйел» деген де ауыспалы мәндегі эпитет жиі қолданылуда. Қолданбалы өнер саласында шығармашылықпен жұмыс істейтін әйелдер типін солай атау қалыптасқан. Оған дәлел 1999 жылы Алматы қаласында шығармашылық идеялар мен тауарлардың бірінші халықаралық жәрмеңкесі өтті. Тұңғыш рет өткізілген ұлттық сипаттағы жәрмеңке «Қанатты әйел» деп аталды. Ал саяси биліктің әйел бағындыра алмаған биігіне шыға білген Маргарет Тэтчер сияқты саяси тұлғаларды идеал санауы жаһандану үрдісінің әсері деп білеміз. Әйтсе де қазақтың іскер әйелдері өздеріне қажетті қасиеттердің негізгілері ұлттық ерекшеліктерді ақ сүтімен сіңіре білген өз аналарынан дарығанын баса айтады.