Дістемелік кешен
жүктеу/скачать 1.24 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 23. Тақырыбы
| Бақылау сұрақтары:
1.Өзбек атауы қайдан шыққан? 2.Өзбек атауы қай ғасырда кездеседі? 3.Өзбектер шежіре бойынша қалай аталған? Әдебиеттер № 23. Тақырыбы: Түрікмен үлтының қальштасуы мен мәдениеті(XV—XVIII ғ, бірінші жартысы) Мақсаты: Жоспар Түрікмен үлтының қалыптасуы 2. Түрікмен халқының мәдениеті Қазіргі Түрікмен жерін адам баласы төменгі палеолит дәуірівде мекеңдей бастаған. Көне яеолит (б.з.б. VI мың жыдцықта)— джейтун мөдениеті түрікмен жерінде болған Копетдаг тау баурайындағы жазықтан Джейтун, Чопан-Тепе, Бамй, Чагылды, Монджуклы т.б., ежелгі қоныстардың қшідықтары табылған. Ол дәуірдегі рулық қоғамда түрікмен халқы егін егу, мал өсіру, аң аулаумен шұғылданған. Энолит дәуірінде Түрікменияда ану мәдениеті болды. Ондағы елді мекен қалдықтары Копетдагтың солтүстік тармақтары мен Теджсн өзені сағасынан табылған. Бүл түста Түркменияда диканшылық пен мал шаруашьшығы кең оріс алды, бүрынгыдай тек арпа, бидай ғана емес, жүзім, кара бидай, сүлы т.б., дақылдар өсіретін болды. Қала типтес қоныстар салына бастады. Түрікмен хадқының тарихы ерте кездегі Орта Азияны мекендеген халықтар тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. I мьщ жылдықтың орта шенінде Түрікмен жерінде экономикасы жақсы өркендеген облыстар Маргиана мен Парфия болды. Каспий теңізінің оңтүетік-шығыс жағалауында Гиркания облысы болды да, Солтүстік жағыңдағы далалы аймақтарды Массагет және Дах көшпелі тайпалары мекендеді, Б.з.б. VII— VI ғасырларда Маргаана Бактрияньщ, ал Парфия мен Гиркания Индия мемлекетінің қүрамына кірді. Б.з.б. VI—IV ғасырларда бүл облыстар Ахмен өулеті мемлекетінің қол астында бодды. Б.з.б. IV ғасырдьщ аяғында Турікмения жерін Алексаңдр Македонский жаулап алды, б.з.б. III ғасырдың орта кезінде тау бөктеріндегі аймақта Парфия патшалығы паңда болды, Парфия патшасьшыңрезиденциясы (түрағы) Ниса қапасы болды. Б.з.б. 224 жылы Сасани әуле-тінен шыққан варсы патшачары Парфия натшаяығъш талқан-дап, оңтүстік Түрікменияның жерін басып алды. Біздің заманымыздьщ I ғасырының орта шенінде Арші маңыңда Хуящ тайпасы пайда болғаннан кейін үзақ жыддар ішінде жергілікті тайпалар соларға сіңісіп кетті. Солтүстік Түрікмения жер аумағында халықаралық шығу тарихыңда Алан тайпасы маңызды орын адды, V ғасырдың ортасығща Түрікменияның кептеген жерін Эфтачит тайпасы жаулап алды. Диканшыдықпен айналысқан аймақтарда феодалдық қатынастар VI ғасырға дейін пайда болды да, кеп үзамай-ақ ол даладық аудандардағы зсөшпелі тайпалар арасына да тарадды. Түрікменияның оңтүсяікжөне шығыс аймақтарында мақта, астық дақылдары, көкөніс-жеміс. жүзім өсірілетін болды. Мерв, Ниса, Абивердте жібек шаруашыдығы еріс ала бастады. Ерте феодалдық дәуірдің өзінде-ақ Мерв хадықаралық сауда орталығына айнадды1. VI ғаеырдың орта кезіңде Эфталиттер мемлекетін Түркі кағандығы жаулап алды. Түрікмения жеріндегі жергілікті көшпелі халықтар түркі тіддес тайпаларға бағынышты болды. Қағандық ыдырағаннан кейін түркі тайпалары Каепий бойындағы далалық аймақта және Дахистанда өз алдына дербес ел болды да, оны жергілікті ақсүйектер басқарды. VII ғасырдың Орта шенінде Түрікмения жеріне арабтар басып кірді, 716 жылы Араб Хадифаты оның оңтүстік бөдігін Каспий теңізінен бастап Амудария жағалауына дейін басып алды. Түрікменияның жергілікті халқының басым көпшідігі ислам дініне кірді. ГХ—XI ғасырларда Сырдарияның төменгі және орта ағысын бойлай жөне Каспий теңізінің солтүстігі мен шығыс аймақтарына түркі тілдес Оғыз тайпасы келіп қоныстанды, олардың бірсыпырасы VIII ғасырда ислам дінін қабьгддаған. 1040 жылы Селжук әулетінеи шыққан көсемдердің басшылығымен оғыздар Түрікмения жеріне келіп орьш тепті. Сөйтіп оғыздар түрікмен халкының қалыптасу негізіне крсымша себеп болды. Олар жергілікті түрғындармен аралаеып түрікмен атанып кетті. Түрікмениялық Селжук мемлекеті қүрамына кіруі елдің экономикалық жағдайьш жақсартьш, феодалдық қатынастың одан әрі оркендеуіне себепкер бодды. Феодаддық қатьшастың дамуы арқасывда ірі феодал-әмірдер пайда болды да, олар Селжук әулетіне қарсы шыға бастады. Мелик шахтьщ балалары империяны бірнеше иеліктерге бөлген кезде Санжар сүлтан қазіргі Түрікмен республикасы жерінде дербес мемлекет қүрды, астанасы — Мерв (Мары) қачасы болды. Бүл мемдекет түрікмен халқының жерінде қүрылған түрікмендердің үлттық мемлекеті еді. Санжар 1118—1157 жыдцары оз мемлекетін нығайтып, феодалдық бытыраңқылыққа қарсы күрес жүргізді. Бірақ 1141 жылы Қарақытайлардан жеңіліс тауып, Орта Азиядағы билігшен айырылды. Л57 жылы Санжар олімінен' кейін Түрікмен мемлекеті өмір сүруін тоқтатты2, Сонымен бірғе 1158 жылы кедшеді оғыздар" мея Хорасан буқарасынъщ қөтеріліске шығуы Селжук-Түрікмен мешгекетін қудатып тындьт3. XII ғасырдың аяғы мен XIII ғасырдың басында Турікмения жер аумағы Хорезм шахтарыньщ қол астында болды, ал 1219— 1.221 жыддары оны ІЯынғыс ханньщ әскері басьш алды. Түрікмен тайпаларының негізгі көпшілігі Каспийдін Шығыс жағалауына және Узбой аңғарына барып паналады. Түрікмения жерін Алтын Орда, Шағатай ұлыстары жоне Хулагу мемлекеті бөлісіл алды. Түрікмсндер Адтын Орда хаңдарына т.б. монғол билеп-төетеушілеріне қарсы талай рет көтеріліс жасады. XIII—XIV ғасырларда турікмен халқының кальштасуы одан әрі өрістеді. Оның негізін қалағандар Солтүстік Турікменияны және Үстіртгі коныстанған түрікмен тайпа-лары (Сзлыр, Языр, Алил) бодды. Хулагу мемлекеті қулаған соң (ХГУғасырдың ортасы) жоне Алтын Орда әлсірегеннен кейін (ХІУғасырдың 60-жылдары) Түрікмения жеріңде жартыдай төуелсіз бірнеше феодаддық иедіктер пайда болды. Буларды XIV ғасырдың 70—80-жылдары Темір өз мемлекетіяе қосьш алды. XVI ғасырда Темір мемлекеті кулады. XVI—XVII ғасырларда Түрікмения жерінің біразы Хиуа жөне Бұхара хандыктарының, қалған бөдігі Иранның қол астында болды. XVI ғасырда Амударии суының Сарықамые ойпатына кұйылуы тоқтаи қадды, Осының салдарынан ол маңда егін щыкпай, жергіяікті тұрғыңдар онтүстікке қоныс аударды дз, астық егуге жарамды Ахал, Атек, Мерв, Атрек жөне Гюрген аймақтарын иелевді. Тайпадардың жиі қоныстанбай, бытырап жүруі салдарынан түрікмендер XV—XVII ғасырларда оз аддына жеке мемлекет қүра алмады. Санжар сүлтан мазары — Орта Лзия сәулет енерінің көне Мервтегі (Түрікмен республиісасы) тамаша сскерткііш (XII ғ.). Селжук султаны Санжардын қабіріне сәулетші Мүхаммед Атсызүлы туршзған ескерткіш текшеленіп келген астыңгы нензден (27x27) цилиндр пішінді арқаяы бар.-.бші мен кумбезден куралады. Жалпы биіктігі 30 м-деи астаМ онын сом түғырьш барабандағы арқалы галереялар жеңіддете тускен. Санжар султан мазиріз -қүрылыс Оолшектерінін гармониялық уйдесімдіяігімен және пропорциялық дэлдігімен ерекшеленеді. Бсдерлі кірпіш қадауы, кыш сылакка тусірілген геометряядык жөда когеріс орнекинтерьеріядегі накышты жазулар еекерткішке ерекше көрік береді. XVI ғасырдың 50жылдарында оні устік-багыс Түрікмения турғьщдары Аба Сердардың басшылышмен Иран оюмшілігіне қарсы котеріліске шығып, Хиуа әскерінің көмегімен шаһ әскерін 3 рет талқаңдады1. XVI—XVII ғасырларда Орта Азияда екі хаңдық: Хиуа және Бүхара хандығы болды. Біріншіеі Амударияньщ төменгі ашсы бойывда орналасып, Турікмеиияның біраз бөлігін қосьш аяды. Екіншісі. — Маураннаһр мен Ферғана аяқабы еді. Оның оңтүстік шекаралары Мерв алқабына дейін жетгі. Турікмеңдердің көпшілігі мал шаруашылығымен, сонымен бірге Копетдагтьщ тау бөкгерлеріңде, Каслий теңізі маңында жоне Хорезм оазисіңде егіншЫклен айналысты. XVI ғасырда Турікмен — Орыс байланысы дами бастады. Орые — Түрікмен сауда орталыш Астраханжөне Маңқыстау түбегівдегі жеке тубекгер болды. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдьщ басында турікмендердің біразы Ресей жеріне көшті де, кейіннен олар солтүстік Кавказға барып қоныстанды (Ставрополь турікмендері). ХУІГ ғасырдың соңывда қазіргі турікмендер Түркмения-ньщбарлықаймақтарына қоныстегггі. Іргелі таішшіары; Тске. Жаумыт, Ерсары, Гоклан, Салыр, Сарық, Чаудар бодды. XV— XVII ғасырларда Түрікмёяняда феодаддық қурылыс устсмдік етті2, Турікмендердің тілі туркі тілінің огыз тобына жатады, Турікмендердің дінге сенушілері — мусылман-суииттер. Сонымен, Түрікмен халқының улт больш қалыптасуына оғыздардан басқа Сақ, Дай, Массагет, Сармат, Алаи хайпаларьшьщжоне ежелгі Мардазн, Парфия туршвдаръшьщ да ықпалы болды. 2) Түрікмен халқының мәдениеті. Б.з.б. мыңыншы жылы осы күнгі турікмен жерінде еішшшікпен шугылданған тургыңдар тау-кен ісі, мегаллургия, керамика өндірісі гидротехника саласындағы техникалъгқ білімге ие болған. Олардьщ аспан шырақтарының қозғалысы, уақытты санау жуйесі, біршама математикалық ережелер жайьщда тусініктері болған3. Б.з.б. I мыңыншы жылдың ортасынан бастап Мүргаб өзенівде ірі плотиналар мен бөгендер пайда бодды, жер суландырудың курделі жүйесі салынған. Соңғысы туралы IX—X ғасырда араб географтары жер суландырудьщ ең сенімді жүйесі ретінде жазды. Грек және Рим ғалымдарының еңбектерінде (Геродот, Страбон) Түрікменияның суланды-ратын жерлері аса қүнарлы аймақ ретінде сипатталады. Түрікмения жер аумашн Птоломей картаға түеірген. IX—XI ғасырда Орта Азия Шыгастың ғылыми орталықтарының бірі бодды. Осы уақытта Түрікменияның Орта ғасырлық қалача-рыңца (Мерв, Гурганджа, Ниса т.б.) астрономиялық обсер-ваторші, «Данаяық үй кітапханалар болды'. Орта Азия ғалымдары басқа халықтардың мәдениетіне (соның ішінде Араб мәдениетіне) өз үлесін қосты. Орта ғасырлық шығыстың ірі ғалымдары Мүхаммед ибн Мүса әл-Хорезми (IX ғ.), Әбу әл-Марвази, Әл-Хабаш, Әл-Хасиб (VIII—IX ғ.), Әбу Райхан Мүхаммед Бируии (X—XI ғ.), Ан-Насауи (XI г.), Әл-Хазани (XII ғ.) болды. йбн Сина (X—XI ғ.), Омар Хаиям (XI—XII ғ.), Ас-Самани (XII ғ.), Яқут (XII—XIII ғ.), Әл-Джурджа (XII г.), Мүхаммед әл-Джагмини (XIII ғ.). Кази-Заде ар-Ру-мидің аттары Түрікменияның орта ғасырлық қалаларымен байланысты. Солтүстік Хорасан қаяаларының (Мерв, Дан-данхан, Ниса) атты жоғары сортты жібек, зығыр мен мақта маталарын және кілем тоқумен даңққа бөленді2. XVI—XVII ғасырлар аралығында Түрікмен тарихына арнадған еңбектер араб, парсы тшдерінде жазыяған (Сама-ни, Нөсеви, йбн өл-Аеир, Рашид-ад-Дин, Абдуразақ Самаркавди, Мирхонд т. б.). XVII ғасырдағы Хиуа ханы Әбшғазының «Түрікмендер шежіресі» т. б. болды. Түрікменияда архитектура мен бейнелеу онері дамыды, түрікмен хатқы — коне мәдениеттің мүрагердері. Оңтүстік турікмен жер аумағывда бертінгі неолит дөуірі (б.з.б. VI—V мың жылдық) түрғындарының шағын баспаналары (Геоктөбе ауданыңдағы Песенжик төбе) ашьглды. Неолит дәуіріңде өрнекті керамикалық ыдыстар жасалына бастаған. Энолиттік қоныстар ішінара геометриялық ернектермен (Ясытөбе, Аму-І) безендірідді. Б.з.б. I мыңжылдықтың бірінші жартысында қалалар мен қамалдар (Мервтегі Әркқала) бой көтерді. Б.з.б. VI—IV ғасырларда қалалар қалың қабырғалы болды. Ал IV ғасырдың аяғынан бастап оңтүстік түрікмен аудаиында Шығыс- эллинистік мәдениеттщ жергілікхі түрлері дамыды, солтүстік аудандардың өнері ежелгі Хорезм көркем мәдениеті арнасында қанат жайды, V-—VII ғасырларда ерте феодаддык дәуір мөдениеті өрбіді. Көптеген бекіністер, екі қабатты қамалдар (Мервтегі Қызылқала) салынды. Діни құршыстардан Харобакашук мешітінің қаддығы еақталғаіҒ. Түрікмен халқының әдебиетіне келетін болсақ, ол эпосшқ шығармалар мен ертеплерге ете бай. XVI ғасырда бірнеше шығармадан (12 жыр) қүрадған «Китаб Дөдөм Коркуд» («Қорқыт ата кітабьшан») жарыққа шықты. Түркі хапықтарына ортақ бүл мүрада ертедегі сол ха-лықтардъщ әдет-ғүрпы мең: діни сенімдері (шаманизм мен қоса ислам діні) және Кавказ, Азия еддерінің эпостық дәс-түрлері бейнеленген. Оньщ сюжеттік элементтері «Кероғлы» («Көрүғды», XVI ғ.) эпосында да бой көреетеді. Хияали Чағатай (XVI ғ.), Мырза Бархудар Түркмен (XVII ғ.). Ақын Азади (1700—1760 ж.) шығармаларын шағатай тілівде жазды. Турікмен халқы музыка өнерінің ежелгі ескерткіштеріне бай, олар б.з.б. III—II ғасырларға жатады. Парфиян патша-лығынын астанасы — Ниса қатасының орнынан музыкалық аспапта ойнаушы бейнеленген риктан табьшды. Турікмен халық аспаптарының кейбір түрлері эллинистік дәуірлерден белгілі. Турікмен жерінде туркі тілдес тайпалардың келуімен түрікмен халқының қалыптасуына орай VI ғасырдан бастап түрікмен музыкасының негізі қаланды. XII—XIII ғасырдьщ басында өрістеген турікмен музыкасы XIV ғасырда Түрікмен фольклорыңла халык жөне халықтық-кәсіпқойлық шығармашылық ерекшеленді. Халық ән өнері бір дауысты болыи келеді. Оның қүрамына той (жар-жар), бесік жырлары, кыздардың лирикалық эндері және еңбек әндері енеді. Зікір жанры ерекше көзге түседі. Түрікмендер көнтеген музыка аспаптарын жасады. Олар: дуптар, гаджан (ішекті), дшіли-тюидук, гопуз (үрлемелі) т.б, Қорыта кедгенде, Түрікменияда оғыздардың келісімен кемеддеиген орта ғасырлар кезеңінде (әсіресе XI—XII ғ.) феодалдық мәдениет гүлдене түсті. Мықты бекіністі қала салу ісі дамыды. Қала қорғаны сьготынан керуен сарайлар, сауда орьщдары, түрғын үй (Мервтегі Сүлтан қала, Хорезмдегі Мешеди-Мисриаи, Шаһ-Сенем қалашықтары) бой көтерді. Дөңгелек жобада керуен сарай және сағана салу кең етек алды. Хорасандағы Орталық күмбезді (Санжар Сүлтан сағанасы), портат-күмбезді (Серахштағы Әбу-ая-Фазыл) жүктеу/скачать 1.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|