Жантақ, түйежантақ (Верблю

Жантақтың тамыр жүйесі күшті дамыған. Оның негізгі тамыры топырақта бірнеше метр тереңдікке (30 метрге дейін) бойлап өседі. Топырақтың 30-50 см тереңдігінде негізгі тамырдан жанама атпатамырлар пайда болады. Оларда орналасқан бүршіктерден келер жылы жаңа өсімдік өсіп шығады.

Қызғылт укекіре республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында көп тараған, ал кейінгі жылдары Қазақстанның солтүстік облыстарында да тарай бастады.

Қызғылт укекіре ауылшаруашылық өндірісіне орасан зор зиян келтіреді. Ол көп тараған жерлерде ешқандай басқа мәдени өсімдік өсе алмайды. Қызғылт укекіренің аз өскен жерлердегі егіннің өнімі 30-40 пайызға, құрғақшылық жылдары 60-80 пайызға дейін кемиді.

Қызғылт укекіре топырақты өте күшті құрғатады. Мысалы, ол өскен жерлерде топырақта небәрі 5-7 пайыз ғана ылғал қалады.

Қоректік заттарды ауылшаруашылық дақылдарына қарағанда әлдеқайда көп керек етеді. Мысалы, күздік бидаймен салыстырғанда қызғылт укекіре топырақтан қоректік затты 3-5 есе көп алады. Қызғылт укекіренің тұқымы араласқан бидай ұнынан пісірілген нанның қышқыл дәмі болады, ал егер малазықтық шөпке 5 пайыз қызғылт укекіре қосылса, онда жылқылар мен ірі қара малдар уланады, сондықтанда қызғылт укекіре өскен жайлымдар мен шабындықтарды пайдалануға болмайды.

Қызғылт қалуен (Осот розовый, бодяк, Cіzsіum arvense) Күрделігүлдер тұқымдасына жататын арамшөп. Сабағы тік, тармақталған, биіктігі 120-150 см. Қызғылт қалуен тұқымы және вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бір өсімдік 50 мыңға дейін тұқым береді. Жемісі сопақша келген дәнек. Оның ұзындығы 3-4 мм, ал ені –1,0 мм. Ол өнгіштік қабілетін топырақта 6-7 жыл бойы сақтай алады, топырақ 25-30 градусқа қызғанда 1-2 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады. Тұқымнан шыққан өсімдігі бірінші жылы топыраққа тік бойлайтын тамыр түзеді, ал екінші жылы одан бірінші қатардағы көлбеу тамырлар пайда болып, олар майысып және жуандап төменгі қабатқа тереңдей түседі. Екінші жылдың аяқ кезінде осы көлбеу тамырдың майысып жуандаған жерінен бүршік және өркен пайда болып, қызғылт қалуен вегетативтік жолмен көбеюге мүмкіндік алады. Вегетативтік көбею мүшесі топырақтың 20-30 см тереңдігіне орналасқан жер асытындағы атпатамырлары.

Ауыл шаурашылығы аталған арамшөптен көптеген зиян шегеді. Атап айтқанда, ол бір гектар жерден 140 кг азот, 40 кг фосфор және 160 кг калий элементтерін пайдаланып, топырақтың құнарлылығын төмендетеді, сонымен қатар, орақ кезінде оның үлпілдек тұқымдары комбайынның радиоторларына жабысып, мотордағы судың қызып кетуіне әкеліп соғады.

Қызғылт қалуен барлық жерлерде, әсіресе Қазақстанның негізгі астық дақылдары егілетін солтүстік облыстарында көп кездеседі.

Татар ақсүттігені, көгілдір қалуен (Молокан татарский, Mulgedіum tataricum). Күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық атпатамырлы арамшөп. Сабағы тік, жалаң, ұшына қарай тармақталған, биіктігі 80 см шамасында. Құрғақшылыққа төзімді. Бұл арамшөп тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Бір өсімдігі 4000-ға дейін тұқым береді. Ол топырақтың 3 см тереңдігінен жақсы өніп шығады. Одан өніп шыққан өсімдік бірінші жылы топырақта төмен қарай тік бойлап өсетін тамыр түзеді. Татар ақсүттігенінің тамыр жүйесі күшті дамыған. Оның көпшілігі топырақтың 40-60 см қабатында орналасқан, бірақта негізгі кіндік тамыры 1,5-2,5 метрден 4 метр тереңдікке дейін өсуі мүмкін. Осы кіндік тамырдан топырақтың 60-70 см тереңдігінде көлбеу жанама тамырлар өсіп, оларда көптеген бүршік пайда болады. Кейде оның бір өсімдігінде саны 530 дан 22100-ге дейін жетуі мүмкін. Бір жаздың ішінде аталған арамшөп 60-қа дейін көлбеу тамыр түзуі мүмкін.

Атпатамырлы арамшөптермен күрес шаралары. Олар негізінен вегетативтік мүшелері-атпатамырлары арқылы көбейеді. Бұл арамшөп осы атпатамырларында пластикалық коректік заттар жинайды. Суық түскенше агротехникалық шараларды уақытында жүргізу арқылы қоректік заттардың қорын азайту керек. Бұл үшін өсімдікті “әлсірету” әдісін қолданған жөн. Ол үшін егінді жинап болғаннан кейін жерді 10-12 см тередікке ЛД-10 немесе ЛД-15 дискілі сыдыра жырқышпен өңдеу керек. Осы кезде арамшөптердің атпатамырлары ұсақ бөлшектерге бөлініп одан жаңа өсімдіктер шыға бстайды. Осыдан 2-3 жеті өткеннен соң дискілеуді қайталау керек. Сонда жаңадан шыққан жас өсімдіктер жойылады да, ал тамыр жүйесі тағы да ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Бұл бөлшектерден жаңа өсімдіктер өсіп шығады. Оларды сүдігер жыртқанда жоюға болады, яғни 2-3 рет өңдегенде жаңадан пайда болған өсімдіктердің тамырында жиналған пластикалық коректік заттар жұмсалып, күзге қарай олардың қоры азаяды, сөйтіп олардың жер астындағы тамыр жүйелері қысқа қатты аязға төзбей үсіп кетеді. Өсімдікті “әлсірету” әдісін таза парда жүргізгенде ең жақсы нәтиже береді. Ол үшін таза парды жаз бойы 3-4 рет әр түрлі тереңдікке культивациялайды. Топырақты тайыз және терең өңдеуді алмастырып отырғанда ғана атпатамырлы арамшөптерді жақсы жоюға болады. Айталық, бірінші рет культивациялауды 5-7 см, екінші рет - 10-12 см-ге культивациялап, ең соңында жерді терең етіп сүдігерге түренді соқамен, ал жел эрозиясының қаупі бар аймақта жазықтабан сыдыра тілгішпен терең өңдеу керек.

Отамалы дақылдардың қатараралығын уақытылы және мұқият культивациялау, топырақтың сортаңдануына жол бермеу, жер асты суларының деңгейін төмендету шаралары атпатамырлары арамшөптерді жоюға көмектеседі.

Агротехникалық шаралармен қатар атпатамырлы арамшөптерге гербицидтер қолдану арқылы күрес жүргізу жақсы нәтижеге жеткізеді.

Қосжарнақты атпатамырлы арамшөптерге қарсы дәнді дақылдар егісінде олардың түптену фазасында әр гектарға әсер етуші заты бойынша 1,0-1,2 кг 2,4-Д амин немесе натрий тұзын, 0,8-0,9 кг эфирді қолдануға болады.

Аталған топтың негізгі өкілдерінің бірі жұмыр сәлемшөбі (Сыть круглая, Cyperus rotundus) қиякөлеңдер тұқымдасына жататын көпжылдық түйнектамырлы арамшөп. Сабағы жылтыр, ұшқырлы, жапырағы жалпақ болып келеді. Жұмыр сәлемшөбі тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Жас өсімдіктердің жер асытындағы сабағы алғашында төмен қарай өседі, содан 15-20 см тереңдікке жеткенде жоғары қарай иіледі. Иілген жерінде түйін аралығы жақындап, жер астындағы сабақтар бірігіп жуандайды да, сол жерде сопақша түйнек пайда болады. Міне, сол түйнек вегетативтік көбею мүшесі болып табылады. Күзге қарай аталған түйнекте коректік заттар қоры мол жиналады. Келер көктемде осы түйнектен жаңа өсімдік пайда болады. Ол гүлдейді, тұқым береді, содан кейін қысқа қарай өледі. Бірнеше жылдан кейін жұмыр сәлемшөбінің жер астындағы сабағы топырақтың терең қабатына бойлап өсіп жаңадан түйнектер түзеді. Олар неғұрлым терең қабатта пайда болса, соғұрлым өркен кеш шығады, сондықтан олардың зияны шамалы. Бұл арамшөп шалғынды-батпақты, яғни ылғалы өте мол жерлерде өседі, сондықтан Қазақстанның суармалы аймағында көп кездеседі.

Жұмыр сәлемшөбінің бір ерекшелігі ол танаптың су жиналатын ойпаң жерлерінде шоғырланып өседі. Міне, оның осы ерекшелігін оған қарсы күресу шараларын белгілегенде ескру керек.

Топырақ қабатында жұмыр сәлемшөбінің түйнектері өте терең орналасқандықтан, жер жыртқанда ол зақымдалмайды, яғни толық жойылмайды. Сол себепті бұл арамшөпті жою үшін басқа агротехникалық шараларды жүзеге асыру керек. Атап айтқанда, танапта су жиналып қалмау үшін оны мұқият тегістеу қажет және артық суды жоғалту үшін дренаж жұмысын жүзеге асыру керек. Мақта егісіндегі жұмыр сәлемшөбін жою үшін сүдігер жыртқаннан кейін әр гектарға 15-25 кг эптам гербицидін қолданған жөн.

Олардың тобына қара ермен, ащы жусан, кәдімгі бақбақ, дәрілік бақбақ және басқалары жатады.

Ащы жусан тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Оның бір өсімдігі 700 мыңға дейін ұсақ тұқым бере алады. Тұқымның желмен ұшып таралуға қабілеттілігі күшті. Ащы жусанның кіндік тамыры топырақтың 80 см тереңдігіне дейін бойлап өседі. Одан жан-жаққа жайылатын ұзындығы 5-15 см тамырсабақтар пайда болып жердің бетіне өсіп шығады. Сөйтіп, жаңа өсімдік дамиды. Олардан күзге қарай өзінің тамырсабақтары пайда болады, міне осылай ащы жусан вегетативтік жолмен көбейеді. Ащы жусан су құбырларының бойында, танаптарда жиі кездеседі. Бұл арамшөпті жою үшін, оның бір биологиялық ерекшелігін білу керек. Ең басты биологиялық ерекшелігі оның вегетативтік көбею мүшесінің топырақтың беткі қабатында орналасуы. Сондықтан, танаптың беткі қабатын екі бағытта сыдыра жыртқыштармен өңдеп, ащы жусанның тамырсабақтарын бөлшектеп, оларды негізгі кіндік тамырдан бөліп тастау керек. Ол кесілген тамырсабақтың қаулап өсуіне мүмкіндік береді. Арамшөп көктеп шыққаннан кейін жерді терең етіп түренді соқамен сүдігерге жыртады. Ащы жусан өскен алқапқа оны көлеңкелеп, өсуіне кедергі жасайтын қара бидай, қарақұмық сияқты дақылдарды себу жақсы нәтиже береді.

Оларға таралуы шектелген, немесе біздің елде болмайтын ерекше зиянды арамшөптер жатады. Міне, осыған орай ішкі және сыртқы карантиндік арамшөптерді ажыратуға болады.

Ішкі карантинді арамшөптерге жататындар жусан жапырақты ойраншөп. Бұл арамшөп Алматы облысында кең тараған. П.Бордулеваның деректері бойынша, тек Алматыда аталған арамшөп 500 гектарға жуық жерде өседі. Облыс бойынша ең көп тараған жерлері Іле, Қарасай батыр, Еңбекшіқазақ аудандары. Ішкі карантиндік арамшөптерге бұдан басқа қызғылт укекіре, жөргемшөп жатады. Сыртқы карантиндік арамшөптерге бұзыр жабайы күнбағысы, калифорниялық жусанжапырақты ойраншөпті жатқызуға болады.

Жусан жапырақты ойраншөп (Амброзия полынолистная, Ambrosіa artemіsіfolіa) кеш пісетін, каратинді, қосжарнақты, күрделігүлді тұқымдастарына жататын жаздық арамшөп. Биіктігі 20-25 см, кіндік тамыры топырақта 4 м тереңдікке дейін бойлайды. Тұқымы сарғыштан қара қоңыр түске дейін боялған, антоциандық пигменті бар, ұзындығы 2,5-3,0 мм, көлденеңі 1,5 мм, 1000 дәннің массасы 2,0-2,5 грамм, көктеген кезде жусан исі, ащы дәмі болады. Алматы облысы жағдайында маусым айының аяғынан күзге дейін гүлдейді. Тұқымы жиналғаннан кейін пісіп жетілуді қажет етеді.

Алдын ала күресу шараларына тұқымды тазалау, көңді, малдың астына төселетін сабан және басқа материалдарды дұрыс сақтау мен қолдану, өңделмеген жерлердегі арамшөптерді жою, тұқымы пісіп жеткенше танаптардың айналасындағы арамшөптерді құрыту. Жусан жапырақты ойраншөп тұқымымен ластанған мал жемін үгіту, бұқтыру және басқа шараларды жүзеге асыру керек.

Агротехникалық шараларға ерте пісетін дақылдарды жинау кезінде, немесе жинап болғаннан кейін, топырақты ылғалы мол жерде 6-8 см, ал ылғалы аз жерлерде 8-10 см тереңдікке дискілі сыдыражыртқышпен өңдеу жатады.

Улы арамшөптер, өкілдері. Бұл арамшөптердің ішінде адамдарға және малдарға қауіпті улы болып келетіндері бар. Олардың ішінде өсімдіктердің өздері (сасық медуана) немесе жас көктері, (құмайшөп, егістік қанатжеміс, жөргемшөп) улы болып келеді.

Улы арамшөптерге жататындар: кәдімгі қарамықша, қыздырма үйбидайық, қызғылт укекіре, қара меңдуана, кәдімгі сиякөк, құмайшөп.

Ғылыми-зерттеу мекемелері мен шаруашылықтардың тәжірибесі арамшөптермен үздіксіз күрес жүргізіп отырғанда ғана олардың ауыл шаруашылғына келтіретін зиянының бәсеңдейтіндігін көрсетті. Сондықтан, әрбір шаруашылықта арамшөптерді жою шаралары уақытылы жүргізіліп отырулуға тиісті. Бұл үшін қандай арамшөптер түрлері басым екендігін және келер жылы қай арамшөптер болатындығын алдын ала біліп отыру қажет, басқаша айтқанда оларды есепке алу керек.

Арамшөптерді есепке алудың көзбен мөлшерлеу, таразылық, таразылық-сандық және сандық әдістері бар. Осылардың ішінде ең ыңғайлысы және шаруашылықта кеңінен қолданылатыны көзбен мөлшерлеу әдісі. Ол академик А.И.Мальцевтің 4 баллдық шкласы бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс бойынша әр бір танапты қиғаш бағытта жүріп арамшөптерді көзбен мөлшерлеп есепке алады. Егер егісте бірен-саран арамшөптер кездессе онда ол 1 балл деп есептеледі.

Арамшөптер әр жерде ойдым-ойдым болып шоғырланып өсіп тұрса немесе егістегі жалпы өсімдік санының төрттен бір бөлігінен артық болмаса-бұл 2 балл.

Егістік жерде арамшөптер көп, дегенмен сан жағынан ауылшаруашылық дақылдарының санынан кем, немесе оларға тең болғанда 3 балл болады.

Арамшөптер тым көп, яғни мәдени өсімдіктерден сан жағынан басым болып келгенде оларды 4 балл деп есептейді.

Оңтүстік-шығыс ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары көзбен мөлшерлеу әдісіне кейбір толықтырулар енгізді. Олардың пікірі бойынша, егер әрбір шаршы метр жерде 10-нан 50-ге дейін арамшөптер сабағы болып, оның құрғақ салмағы 2 ден 15 граммға жетсе бұл академик А.И.Мальцевтің шкаласындағы 1 баллға, ал 50-200 арамшөп сабағы кездесіп, олардың құрғақ салмағы 15-70 грамм болғанда 2 баллға тең келеді. Ал, 3 баллға әрбір шаршы метр жерде 200-600 арамшөптер сабағы және 70-200 грамм құрғақ салмақ бар деректер сәйкес келеді, егер арамшөптер сабағының саны 500-2000-ға жетіп олардың құрғақ салмағы 200-800 грамм болған жерлерде 4 балл деп есепке алынады.

Көзбен мөлшерлеу әдісінің онша дәлдігі болмаса да, оңайлығы үшін ауыл және орман шаруашылықтарында пайдалануға ыңғайлы. Бұл әдіспен арамшөптердің түрлері туралы толық мәліметті тек бүкіл жаз бойы жүргізігенде ғана алуға болады, өйткені көктемде, жазда және күзде арамшөптердің түрлері ауысып тұрады.

Арамшөптерді мәдени өсімдіктердің өсіп-даму фазасына сәйкестендіріп есепке алған жөн. Мысалы, дәнді дақылдардың түтіктену, гүлдену және қамырланып пісу кезеңдерінде арамшөптерді есепке алуға болады. Егер, арамшөптерді химиялық шаралар арқылы жоятын болса, онда оларды гербицидтерді пайдалану алдында, жанамалы гербицидтерді қолданғаннан 7-10 күннен кейін және 20-30 күн өткен соң есепке алған жөн.

Ауылшаруашылық өндірісінде арамшөптерді үздіксіз есепке алып тұрудың мүмкіншілігі жоқ, сондықтанда оларды есептеуді белгілі бір мезгілге байланыстырған жөн. Бірінші рет есепке алудың ең қолайлы мерзімі төртгүл жапырақшалы қос жарнақты арамшөптердің гүлдеу кезі.

Ұсақ гүлді арамшөптер гүлдеген кезде оларды екінші рет қосымша есептесе, бірінші ретте тек көктей бастаған арамшөптер өсіп жетілгендіктен оларды да есепке алуға болады. Міне, осылай жаз бойына екі рет есеп жүргізгенде егіс алқабындағы арамшөптерді тегіс қамтып, олардың саны туралы толық мәлімет ала алады.

Арамшөптерді сандық әдіспен есепке алғанда танапты қиғаштап өтіп әрбір теңаралық қашықтықта рама қойып оның ішіндегі мәдени өсімдіктерді және арамшөптерді санайды. Содан кейін бір рамадағы, не бір шаршы метр жердегі арамшөптердің орташа есеппен алғандағы санын анықтап, олардың мәдени өсімдіктердің санының неше пайызы екенін шығарады. Бұл ретте мәдени өсімдіктерді 100 пайыз деп алады.

Арамшөптерді есептеуді сандық-таразылық әдіспен жүргізгенде танапты қиғаштап өтіп әрбір теңаралық қашықтыққа көлемі 0,25 шаршы метр раманы қойғаннан кейін барлық арамшөптерді санайды, содан кейін оларды сол жерде өлшеп дымқыл салмағын өлшейді. Кейін көлеңке жерде арамшөптерді кептіріп ауалық құрғақ салмағын анықтайды. Кейінгі екі әдіс ғылыми зерттеу мекемелерінде кеңінен қолданады.

Арамшөптерді көзбен мөлшерлеу әдісі бойынша есептеуде алынған материалдар танаптың арамшөптермен ластану картасын жасауға пайдаланылады.

Алдын-ала жүргізілетін агротехникалық шаралардың негізгі мақсаты -арамшөптердің тұқымдары мен вегетативтік көбею мүшелерінің, кеңістікте таралу жолдарына тосқауыл қою. Әрине, ол үшін арамшөптердің көбею мүшелері, әсіресе тұқымдары танаптарға қайдан және қандай жолдармен келетінін білу керек.

Көптеген арамшөптердің тұқымдары (егістік қалуен, кәдімгі бақбақ, кәдімгі қамыс және тағы басқалары) кеңістікке желмен таралады, себебі олардың тұқымдарының салмағы жеңіл және желкеңді болып келеді. Желкен дегеніміз арамшөп тұқымы көлемінің оның салмағына қатынасы. Бұл қатынастың мөлшері неғұрлым үлкен болса, солғұрлым тұқым желкенді келеді, яғни алысқа ұшады.

Арамшөптердің тұқымдары желмен ұшып тарамау үшін оларды гүлдегенге дейін жойып отыру керек.

Суармалы жерлерде арамшөптердің тұқымдары танаптарға су арқылы таралады. К.И. Пактың зерттеулеріне қарағанда мақта егісін суғарғанда әрбір гектарға жарты миллионнан астам арамшөп тұқымдары сумен ағып келеді екен. Сумен арамшөп тұқымдары егіс алқабына ағып келмес үшін каналдардың жиегіне шыққан арамшөптерді, олардың тұқымы пісіп жетілмей тұрғанда жою, (гербицид қолдану немесе шабу арқылы); су жүретін каналдардың түбін, қабырғаларын бетондау; науалар арқылы суару; каналдардан судың егістікке шығатын жеріне тұқымдарды жібермей ұстап қалатын тор қою сияқты шараларды жүзеге асыру керек.

Арамшөп тұқымдарының танапқа таралуының келесі жолы – малдың қиы. Оған себеп кейбір арамшөптер тұқымдарының сыртқы қауызы соншалықты қатты, тіпті малдардың асқорыту мүшесі арқылы өтіп, өздерінің өнгіштік қасиетін жоймайды, олардң қиымен бірге түседі. Мысалы, Г.Клингман мен Ф.Эштонның зерттеулері бойынша егістік шырмауықтың тұқымы малдардың ішек-асқорыту мүшелерінен өткенен кейін бұзаулауларда 22,3 пайыз, жылқыларда –6,2, қойларда - 9,9, шошқаларда - 21,0 пайыз өнгіштік қабілетін сақтайды екен. Малдардың қиын органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылғанда әлгі арамшөп тұқымдары олармен бірге егіс алқабына барып түседі. Малдардың қиларын органикалық тыңайтқыш көң түрінде әр гектарға 60 тоннадан бергенде шошқа қиымен 1,8 млн, ал ірі қара малдардікімен 1,1 млн. дана арамшөп тұқымы түсетін көрінеді.

Егіс алқабына тұқымдары органикалық тыңайтқыштармен тарамас үшін арамшөп басым өскен алқаптың сабанын малдарға азық ретінде пайдаланбау және оны малдардың астына төсемеу керек. Осы алқаптан жиналған астықты тазалағанда, оның қалдықтарын малға жем ретінде пайдаланған жағдайда оны алдымен ұнтақтау, не болмаса жоғарғы температурада бөктіру, малдардың қиларын шашпай-төкпей, бір жерде жинау сияқты алдын ала сақтандыру шараларын іске асырған дұрыс.

Ерте пісетін жаздық арамшөптердің, тұқымдары егін жинағанға дейін, немесе оны жинау барысында топыраққа төгіліп қалады, ал кеш пісетіндердікі егін жинап болғаннан кейін топырақта қалады.

Сібір ғылыми-зерттеу ауылшаруашылық институтының деректері бойынша арамшөп тұқымдарының 28 пайызы егін орғанға, ору барысында және егінді жинап болғаннан кейін топыраққа төгіліп қалып қойса, ал 73,0 пайызы астықпен бірге жиналып қамбаға барады екен.

Мысалы, Сарыағаш ауданының шаруашылықтарында егін жинап болғаннан кейін күздік бидайдың бір килограмында 840 –тан 1146 данаға дейін, ал Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша орта есеппен 1308 дана арамшөп тұқымы болған. Бұл келтірілген мысалдар егістік жерлерге арамшөптер тұқымдары шала тазаланған ауылшаруашылық дақылдарының дәндерімен бірге себілуі мүмкін екендігін көрсетеді. Сондықтан, ауылшауашылық дақылдарының тұқымдарын тазалап, егістік кондицияға жеткізу керек, яғни себуге арналған тұқымдар өзінің тазалығы жөнінен мемлекеттік стандарттың талабына сай болу керек.

Арамшөптерді агротехникалық жолмен негізінен үш бағытта жүргізіледі.

Бірінші бағыт арамшөп тұқымының өніп-өсуіне жағдай жасап, әрі қарай оның өскінін топырақ өңдеу арқылы құрыту. Іс жүзінде бұл шара өршіту (қозғау салу) деп аталады. Бұл жолымен азжылдық арамшөптердің басым көпшілігін мәдени дақылдар себілгенге дейін жоюға жол ашылады.

Өршіту әдісін Қазақсанның оңтүстік аймағында сүдігер жырту жүйесінде кеңіен қолдануға болады, себебі бұл жерлерде егін жинап болғаннан (әсіресе астық дақылдарын) күзгі суық түскенге дейін ұзақ мерзім бар (ең кем дегенде 2,5-3 ай). Осы аралықта топырақтағы арамшөп тұқымының өнуіне қолайлы жағдай жасаса (жерді қопсыту, суару) олар көктеп шыға бастайды. Сүдігер жыртқанда көктеп шыққан арамшөптер жойылады.

Солтүстік облысарда өршіту әдісін бұлай жүргізуге болайды, өйткені бұл аймақта егін жинап болысымен суық түседі, сондықтанда қанша жағдай жасалғанмен жылудың жетіспеуінен топырақтағы арамшөп тұқымдары көктемейді.

Азжылдық арамшөптердің топырақтағы тұқымдарын жоюдың екінші тәсілі - оларды топырақтың терең қабатына сіңіру. Бұл тәсіл арамшөптердің биологиялық ерекшелігіне негізделген, өйткені көптеген арамшөп тұқымдары жердің беткі қабатынан жақсы көктеп шығады, сондықтан оларды сүдігер жырту арқылы тереңге сіңіру керек.

Арамшөптермен алдын ала күрес, олардың топырақтағы тұқымдары мен вегетативтік мүшелерін жою шаралары жүзеге асырылғанның өзінде көктем шығысымен танаптарда арамшөптер пайда бола бастайды. Ендігі міндет соларды жою. Бұл көктемдегі егіс алдындағы топырақты өңдеу жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Әсіресе, егін себудің дәл алдында жүргізілген топырақ өңдеу жүйесі көктеп шықан арамшөптерді жоюда ең тиімді агротехникалық шара. Оны Қызылорда облысында жүргізілген тәжірибе дәлелдейді. Мысалы, күріш себуден екі-үш апта бұрын танапты культивациялау алдында әр шаршы метр жерде 24 дана мысыққұйрық арамшөбі болып, күріштің өнімі 49,4 ц/га болса, ал егін себуге 1-2 күн қалғанда осыған сәйкес 7 арамшөп болып күріштің түсімі 56,9 ц/га жеткен.

Егін сепкенге дейін көктеп шықпаған арамшөптер топырақты вегетация кезінде ластайды, сондықтан егін сепкеннен кейін танапты тырмалау, әсіресе отамалы дақылдардың қатараралығын культивациялау ерекше орын алады.

Арамшөптермен күресудің тиімді әдістерінің бірі-ауыспалы егіс. Әсіресе, бұл республикның солтүстік облыстарында кеңінен қолданылатын дәнді-парлы ауыспалы егістіктерде жақсы жүзеге асырылады, себебі мұнда әр танап екі-үш жылда бір рет парға қалдырылады. Ал, таза парды бірнеше рет өңдеу арқылы танапты арамшөптерден тазартуға мүмкіндік зор. Бұған Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының көпжылдық тәжірибесі дәлел бола алады. Мысалы, Н.В.Шрамконың деректері бойынша таза парға себілген жаздық бидай егісінің бір шаршы метрінде 40,9 түп арамшөп болса, ал арпадан кейін себілген егісте 60,9 және 69,9 түп, ал жаздық бидайдың бірегей егісінде 108,9 түп арамшөп өскен.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы тәлімі жерлерде арамшөптерді жоюда таза пардың атқаратын маңызы ерекше екенін Е.М.Зенкованың осы аймақта жүргізген көпжылдық зерттеулері көрсетті. Мысалы, таза парға себілген күздік бидайдың әр гектарында 12,0-15,8 мың түп арамшөп болса, ал үшінші дақыл егісінде –39,2-41,5 мың түп арамшөп болған.

Республиканың оңтүстігіндегі суармалы жерлердегі ауыспалы егісте таза пар болмайтындықтан мұнда арамшөптермен күресте аралық дақылдар себудің үлкен маңызы бар. Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы жерлерінде малазықтық ауыспалы егістерде үш-төрт жыл бойы аралық дақылдар (жүгері, бұршақ, сиыр жоңышқа+сұлы қоспасы және басқалар) сепкенде егістік алқаптар арамшөптерден біршама тазаланған.

Қазақтың күріш ғылыми-зерттеу институтының жүргізген тәжірибесі Қызылорда облысының Сырдария ауданында күріщті бір танапқа қатарынан үш жыл бойы сепкенде әр бір шаршы метр жерде күрмектің 7000 тұқымы болған, сондықтан аталған дақылдың түсімі 30-40 пайызға төмендеген, ал қатарынан екі жыл бойы жоңышқа себілген жерде күрмек тәріздес арамшөптер мен кәдімгі қамыстың түгел жойылатыны байқалды. Бұл келтірілегн мысалдар Қазақстанның қай аймағында болмасын арамшөптерді жоюда ауыспалы егістің атқаратын маңызының зор екендігін көрсетіп отыр.