Екінші бөлім Ғазали ғибыраттары

Ұшақтан Бесбоғдамен иықтасқан Мұзтауды көрдім. Ақбас шыңдар аққапталдана шоғырланып жатыр.

Мұзтау – Бесбоғданың батысында ұмтылып барып тоқтап қалыпты.

Ей, Алла! Бір беті тақыр, бір беті орман. Тумысы бір түркі жұрты тұтас Алтайды ұрпақтары төртке бөліп мекендейді, төрт жұрт оған төрелік етеді деп ойлады деймісің.

Сөйтіп, бұл сапар да тәмәт-тәмәм болды.

Бес Боғда осы күнге дейін түсіме кіреді.

Дауысымды естіп барып Хасен ағамыздың алаңы басылды. Сонда да: «Өзі Мюнхеньде тұрып Станболдағы жолаушыны қарсы алған қазақты көргенім осы», –.деп шымшып үлгердім. Миығынан күлген шығар. Жиендері Шүкірәли мен Рамазан маған одырая қарады да: «Ой, ағамыз қатты мазасызданып, сізді күту үшін мені сонау Салихлыдан (арасы тоғыз жүз шақырым) шақыртып алды. Қашан шығарып салғанша күндіз-түні көлігімізбен мына Рамазан екеуміз қасыңыздамыз. Өзі дәрігердің әбігерінен шыға алмай қалды. Соған өкініп, сіздің әр сағат-минутыңызды кестеге түсіріп қойды. Малтөбеге ертең барасыз. Қонақжайыңызды кеше көріп, жамбасақысын төлеттіріп қойды. Қалғанын тағы да өзі бақылап отырмақ», – деді.

Сөйтіп, әмір қатты екен. Мен Хасекеңнің туған қарындасы Ғалия апайдың үйіне ұя басады екем. Қазақ – қаншыл жұрт дейді, қазақ қаншыл емес, қазақтың қыздары қаншыл. Жігіт атаулыны қырық күрмеу, мың мұқтаждықтан шығаратын ең сенімді жандар – апайың мен қарындасың. Бұл да біздің бастан кешкен тәжірибе. Деген қулық оймен Ғалия апайдың есігін ашқан бетте-ақ ... арқам кеңіп сала берді. Өзімнің-ақ апайымның үйі екен. Енді алманиялықтар алаңдамаса да болады дегенімше Хасекең де шайтанқұлақты шырылдатып қоя берді. Қатардағы рахметті қоңылтақсып тағы да бір шымшығым келгенімен, сөзімнің шынайы ризалығы сезіліп қалды. Іле Станболдағы қазақтардың «Ассалаумағалейумы» басталып кетті. Түн ортасы, тосаңсып уақыт алатын емес. Осы әулетке тиесілі «бір шымшым шымшымам» бар еді, соған салып, қойны-қоныштарына кіріп кеттім. Қанша айтқанмен атадан қалған жөн-жосық емес пе, ол қулығым өзін-өзі ақтады. Ғалия апай үрім-бұтақты, алыс-берісті, қазақтасқан түріктің, түріктескен қазақтың ұябасар жанашыры екен. Нұрғожай батырдың естелік кітабын таратып бердім. Түн белдеуінен асқанда сәлемдесушілер де тізелерін жазды.

Бізден бұрын да Мұхтар Мағауин мен Рымғали Нұрғалидың жамбасын сарғайтқан түпкі оңаша бөлмедегі жұмсақ төсекте осы күнделікті асығыс қағазға түсірдім. Таныстықтың көкесі алда деген соң көп адамның атын есте сақтауға тырыспадым. Бұл жолдарды қағазға түсіртіп отырған Ғалия апайдың қою қызыл, ыстық және ... тегін шайы ғой! Жол жүргендегі алаңым шай болушы еді, Хасекең одан да құтқарған екен. Таң қараңғысымен Малтөбеге жүрмекпіз. Шетелге келгенім сезілместен көзім іліне берді...

Бүгінгі ұзақ та жауапты күннің қарбалас қам-қаракеті асықтырып тұрса да жайбарақаттана қозғалдым. Жандүниемді тербеткен осынау бір жайлы таңда бөленген тебіренісімді, енді ғана қызғалдақтай ашылып келе жатқан шағында, осыдан алпыс жыл бұрын елінен іргесі ажыраған он үш жасар қыздың ана тәрбиесі мен өнегесін, ұлтының уызын сақтап қалған қасиетін бойыма сіңіруге тырыстым. Қазақы жұрттың өзінде ұмытылған дастархан мейірімін, елеске айналып кеткен өмір мен сағынған жандардың жан жылуын, әжем мен апайларымды еске түсірген Ғалия апай да менің өз апайым деген жолдарды күнделігіме түсірдім. Міне, түн ортасы ауып бара жатқанда да мен ол кісіні сағынып, ауанымды басу үшін, қаламнан қолымды алдым...

Қаламды қолыма қайта алғанда, Станболдың таңертеңгі көрінісі көз алдымда тұрды. Бұрын да беті ашық шаһар еді. Бірақ таңғы жетідегі қарбаласы да, кептелісі де, тар көшелердегі қиылыстар мен бұрылыстар да, арабалар (көліктер) тастақталарын жанап өтетін көне Константинопольдің қабырғалары да сені осыдан бұрынғы мың жылдың құшағына алып кетеді. Есте жоқ ескі дәуірден бастап Еуразияның қақпасы. Ес жиғаннан бергі дүние тарихының, өшкен өркениет пен өртеңге өскен елдің тағдырлы тоғысы. Антикалық әлем және түркі дүниесінің қарама-қайшылығы мен үйлесімі, қаланың кез-келген қолтығынан қылаңытып тұратын Топқапы, Айя София, Ахмет сұлтан мұнаралары тәулігіне жиырма төрт сағат, жылдың үш жүз алпыс бес күні және мәңгі ойлағың келмесе де – ойлантады, салыстырғың келмесе де – салыстыртады. Әр сүйем жер – тарих. Оны өлшеп те, танып та, көріп те тауыса алмайсың. Бұрма-бұрмамен бұралаңдатып, екі елі қыспақтан екпіндеп өтіп келе жатқан Рамазан: «Станболдың көне шаһарында арабаны көз жұмып айдаймын. Осында туып, осында өстім. Менің қалам да, далам да – Станбол. Малтөбеге өзге «пәледиелер» үш сағатта апарады. Мен Сізді бір сағатта жеткіземін», – деді. Сөйтіп жүріп төбе-төбенің, қолтық-қолтықтың, ой-қырымен бұқпантайлатып жүріп еуропалық көне Константинопольдің ескі ғимараттарын, айлақтарын, әскери қорғандарын, патша сарайын аралатып, Топқапының түбіндегі айлақтан бір-ақ шығарды. Тура қарсы алдымызда, теңіздің ортасында қазақ ертегісінде қызын ажалдан арашалау үшін судың ортасына мұнара салдырып, оңаша ұстаған, ақыры себетке жасырынып келген жылан шағып өлтірген ханның «Қыз калиесі» тұр. Түріктің көз жасы таусылмайтын «жылаңқы» киноларында көз қарықтыратын «Қыз калиесіне» міндетті түрде барып, суретке түсіп, айтып беруін өтінген кенжем Назымның тапсырмасын орындаудың ретінің түскені осы шығар. Әлгі ханның аты – Ақша хан ба еді, Ақназар ма еді, Қарахан ба еді. Бұл әлгі антикалық әфсанадағы ... Тоқта! О, мына, ой қайда алып қашып бара жатыр. Әс-сабыр... Ой қуатын уақыт емес.

Көне Станбол көріністері

Көне Станбол көріністері: мына самауырдың ішінде «қою, қызыл, ыстық, бірақ сатулы шай екі иығынан демін алып тұр.

Азиялық Станболға мәрмәр теңізінің бұғазы арқылы пароммен өттік. Осы екі жағалауды теңіз асты арқылы жалғастыратын жол салынып жатыр екен. Бұрын шаһарды араласам да дәл Рамазан таныстырғандай оның тынысын сезінбеппін. Арасын өзен емес – теңіз бөлген, екі құрылықтағы сәулеті екі түрлі әсер ететін Жаңашаһар – азиялық Станбол Басыбиік, Тазтөбе, Тастөбе, Малтөбе... боп түріктеніп кете береді. Бірінің қолтығын, бірінің белін, бірінің басын шалып, шатқал қуалап, құлдилай өрлеп Мәрмәр теңізінің жағалауындағы биік қияға орналасқан Малтөбе университетіне мөлшерлі уақытта жеттік. Азан-қазаннан оңаша, алшынды, шыршалы, қарағайлы, үйеңкелі, оқудан басқаға алаңдатпайтын аңғарлы тешеге орналасқан университеттің тұрған жері бізге қатты ұнады. Заманның заманында пәленбей миллиондық шаһардың мал базары болған сияқты. Алғашқы жарты сағатқа дейін Станбол туралы ойдан арыла алмадым. Бүкіл Қазақстан – бір қала. Онда сенің туыстарың да тұрады. Антика ... Зевс... Геракль ... Троя... Бизан... Византия... Скиф ... Атей патша... Анақарыс... Күріш... Есекендір Зұлқарнайын... Санжар... Османлы... Бейбарыс... Қарамандар ... Ақсақ Темір... Мамай... Есенбұға... Құнанбай... Шәкерім... Мұстафа... Міне, енді біз. Айтпақшы, құба қыпшақтар ауған орта ғасыр, Мамайдың қосыны қосылған тұс... Еділдің елшілігін билеген түріктер... Ноғай ауған кейінгі ғасыр оқиғалары бар. Шіркін, ойың өстіп ашылып тұрғанда дәл қазір отыра қалып қағазға түсіріп, сол оқиғалар өткен кезеңді Османлы мұрағатына барып іздестірер ме еді! Ондай ерікті кім берсін бізге?

Міне, бізге бейтаныс Гүлжанат Құрманғалиева қарындасымыз да келді. Ілтипатты, іскер, биязыдан өжет, өжеттен биязы мінезді, әр кімді орнына қоя білетін ибалы қарындас екен. Жиырма алты елден келген ғалымдардың ішіндегі көзге ыстығы да, жанашырымыз да Гүлжанат болды. Түріктің келіні екен. Әйтеуір Малтөбе университетінің башқандарына өзі де, сөзі де өтімді көрінді. Ғылыми конференция он минуттан кейін Станбол залында басталды. Еріксіз сергіп, бұл күннің үшінші ырыздығын көруге бет алдым.

Ғылыми конференцияның бірінші күнгі мәжілісінен (жиыны 74 баяндама) түйгенім: көтерілген мәселердің барлығы бізге де мәлім түйткілдер. Тек Кавказ жұрты, соның ішінде грузиндердің сөзі қышқылтым да, қызуы жоғары, мысқылы аралас шықты. В.Кикнадзе: «Мені орыс тілінде сөйлеп тұр деп есептемеулеріңді өтінемін», – деп сөзін бастайды екен. Ол түсінікті де. Ресейдің бодандығына еріксіз мойынсалық байқалады. Соған қарағанда Қап тауы ешқашанда аюдың тырнағынан босамайтын шығар. Жапон ғалымы Комацу ислам діні туралы сөйледі. Орталық Азияның ішкі-сыртқы қауіпсіздігі, ислам ықпалы сондай биязылықпен баяндалды. Неге мұны таңдады? Сөйтсек, исламдық қозғалыстар әлемді заманақырға жетелей ме деген алаңы бар екен. Бұрынғы кеңестік мұсылман мемлекеттерінде жүргізілген орыстандыру саясаты және тіл мәселесі жөнінде баяндама жасаған Израйылдан келген профессор Якуп Ландау үнемі алаңдап, әркімге бір сыбырласып жүрді. Сөйтсек қарт оқымысты бәрінен: «Мен яһудимін. Изырайылдан келдім. Маған ешкім тиіспей ме?», – деп сұрайды екен. Лифтінің ішінде бұл сұрақ бізге де қойылды. Түсініп тұрсам да: «Нәу инглишен» – деп құтылдым. Аңғал оқымысты шынымен алаңдап жүр ме, жоқ, жорта сынағаны ма? Мен соңғысы ма деп дүдәмалданып қалдым. Өйткені жаңағы сұрақты қойғанда екі көзі менің өңменімнен өтіп кетті. Бұл дегеніңіз 24 мемлекеттің, яғни, ұлттың қас-қабағын білу. Ал саясаткер оқымысты үшін бұдан артық қоғамдық барлау жүргізудің оңтайлы әдісі болмаса керек. Әйтеуір жымиып-жылмиған сүйкімді шал. Станбол – яхуди түгіл Бен Ладеннің өзі келсе де сіңіп кететін, адам жатсынатын шаһар емес. Өйткені ол мыңдаған жылдан бергі дүние қақпасы. Ал түріктерді сыртқы қауіп емес, өз ішіндегі дөлмалар қатты алаңдататын сияқты.

Бұл конференцияда профессор Әнуарбек Мөкеев бастаған қырғыздарың еңсесі биік жүрді, алымды да шалымды, емін-еркін сөйледі. Фильм көрсетті. Орталық Азия хандықтарының Османлы империясымен байланысы туралы Бұқара, Самарқанд, Хиуа кітапханаларындағы қолжазба деректерге сүйенген өзбек ғалымдары Зумырад Рахманқұлованың, Гүлшаһра Сұлтанованың, Санобар Шадманованың, Баһадүр Расиловтің, Қаһарман Ражабовтың ағылшын, түрік тіліндегі баяндамаларының мазмұны басым көрінді. Шетелге шыққан өзбек ағайындар қазақтарды кірдің суымен «тазалап кететін әдеті» бар еді. Шамсиддин Камолиддин акамыз: «Тарихшы Vasilos Vattatzis картасындағы Орталық Азия» деген баяндамасында: «Мұнда Өзбекстанды картаға түсіріпті. Өзге мемлекеттер жоқ», – дегені. Мен шақырылған қонақ болғандықтан да ұйымдастыру мәселесінен сырттап жүрдім. Шіркін, тұлғаның керектігі осындайда екен-ау! 1730 жылы Жоңғар шапқынылығы тұсында сызылған ол карта бізге де таныс еді. Шыдамсызданып: «Қазақстан картаға түспеп пе екен?», – деген сұрағымызға: «Ондай дерек жоқ. Мүмкін Қарақалпақстанның ішінде шығар», – дегені. Мұндай мақаупес маңғаздыққа не дерсің? Дауыстап: «Ака! Аққалпақтың (қырғыздардың) ішіне де, Қарақалпақтың ішіне де, ала тақияның ішіне де тымақ симайды. Ислам аканың емес, исламның жолымен жүрген дұрыс шығар», – деп дауыстадым. Ол үндемеді. Түріктер күлді. Жүргізуші қырғыз профессоры Әнуарбек Мөкеев түсінді, түсіне тұрып елеусіз қалдырды. Үзілісте; «Тайке! «Манастың» тең жартысы қазақ туралы. Сол қазақты тақияның ішіне емес, ең болмаса ақ қалпақтың ішіне сиғызбадыңыз ба?», – деп емеуіріндете әзілдедім. Қалыптасқан қалмақы күлкімен: «Шолай! Шолай!», – дей берді. Өзбек ағайындардың қазіргі санасы әсіреираншылдықпен, сартшылықпен уланған. Оларға түркі дүниесі мен тарихы жат. Христиан, иууда, кейін мұсылман дінінен қашып қоныс аударған, отқа табынушы маздақтар – көшпелі яһудилердің тұқымы, хазар қағанатын құлатқандарды қазақтар – сарт деп атаған. Ал тегі түркілер ғана таза өзбектер. Оларда міндетті түрде руы болуы керек. Сондықтан да аталған өзбек ғалымдарына: «Сіз өзбексіз бе, жоқ сартсыз ба?», – деп мәймөңкелемей ашық сұрадым. Мысырда, Иранда алдымызды орап, «сыбаға тартып кеткен» өзбек ағайынымыздан көрген құқайымыз жалғыз бұл емес болатын. Бәрі де өз руларын айтты. Тіпті Санобар Өкіреш атамыздың тұқымы, оның «қырық» деген тарауынан екен. Зумырад қана: «Руымды білемін. Бірақ айтпаймын. Бізде бөлінбейді», – деді. Жақсы ғалым, өзі қыз бала. Е, үкіметтік қысыммен бөліп тұрып, бөлінбеймін деген Ислам акамның саясаты өтіп кеткен екен! Әлде сыбыршыдан қорқа ма? – деген оймен қазбаламадым. Сол руы құрғырға мен де қарсымын. Тек өз ұлтын өзінен жиіркендіріп жатқан саясатқа ызам келеді. Жақсы күннің жанға батқан бір тікені осы болды.

Бұл саясаттың көрінісі исі түркі жұртының өнер иелері жиналып қойған наурыз кешінде де байқалды. Өзбекстан мен Түркменстаннан өнерпаздар келмепті. Бір тәуліктің ішіндегі төртінші құбылыс және жолды ұзартқан жоралғы осында басталды. Ақшамға қарай жоғарыдағыдай көңіл-күйде қонақүйдің дәлізінде ошарылып тұрғанымда қазақтың оюлы киімдерін киген қыздар көзіме оттай басылды. Жігіттер де көрінді. Іле таңдайымызға көк бауырдай жабысқан орыс тілінде сөйлеген неше түрлі ұлттың өнерпаздары үйіріле қалды. Олардың кім екенін сұрамай-ақ, татар, гагагуыз, әзірбайжан, алтайлық, хахас, тоба екенін бірден аңғардық. Бұларды кім бастап жүр дейсіз бе? Әрине, жетпісінші жылғы әлем оркестрінің бас скрипкашысы, дүние тыңдаушысының құлақ құрышын қандырған, бұрынғы мәдениет министрі, қазіргі «Түрксойдың» бас директоры өзіміздің Дүйсен Қасейінов! Көріскенде құшағымыз айқаса кетуші еді. Сол дәстүрмен төс қағыстырдық: «Мен сен бар дегенде қуанып қалдым. Жұмысым бар. Көріспегелі көп болды, бірге болайық! Бар тілегіңді орындаймын», – деді де бұрылып жүре берді. Концерт бұрынғы кеңес өкіметі тұсындағы өнер онкүндігін еске түсірді. Бірақ мазмұны да, түрі де ұлттық, иә, иә, түркілік! Хакакс-алтайлықтардың:«Ұмай, Ұмай, алтын қубай (бесік). Жіберме тасқынға, ұрпақты ойлай!» – деген әуені ойымды билеп алды. Татарлар әнші әкелмегеніне таң қалдым. Ал қырымшақтардың биі, әсіресе, аққудың көгілдіріне ұқсаған қыздың саусақтары сөйлеп-ақ тұр. Қанша айтқанмен Бақшасарайда гарем ұстаған ел емес пе. Олардың биінің мазмұны мен ишаратынан әйели бегімдік танылады. Қырғыз «Манасымен», қазақ домбырасымен және «Аққу» биімен қатысты. Дені би. Кеш – бимен ашылып, бимен жалғасып, бимен жабылды.

Бақшасарай бишілері мен Қарағандының қызғалдақтары

Ақшамғы тікбақай (түрегеп тұрып тамақтанатын) дастарханда түркі дүниесін емін-еркін билеген, бәрін бас идіріп жүрген Дүйсекең дүйім жұртты жағалай жарылқай келіп: «Сенен өтінішім, мына он төрт ұлттан келген өнерпаздардың атынан ғылым және мәдениет министрлерінің алдында, Сенат төрағасының қабылдауында сөз сөйлеп бер. Жөн білетін жөндемі сен Түркияда жүр дегенде қуанғанымның өтеуін сөйтіп бір қайыр. Ертең Анкараға жүреміз. Одан Алтай ауылы мен Салихлыға барамыз. Бұдан бас тартпа. Жолың, жүріс-тұрысың тегін. Қалғанын Асқар бітіреді», – деді. Асқар Тұрғамбаев – Дүйсекеңнің мәдениет саласы жөніндегі Бас кеңесшісі. Докторлықтың пайдасы – диссертация қорғаған адам – ары кетсе ағайының, бері жүрсе – шәкіртің, немесе шәкіртіңнің шәкірті, тым болмағанда, кеңесте дауыс берген болып шығасың. Асқар «Шора» батыр дастанынан қорғаған. Рахаңның шәкірті. Ал Рахаңның барлық шәкірттері түрікшіл және кішіпейіл келеді. Осы жерлерді түбінде бір аралармын-ау деп аңсап жүргем. Ертең баяндамам бар. Оның үстіне, тегін нәрсені қанша жақсы көргеніммен де, қалай да осы жолдың себепкері, «тегін дүниенің» қормалы Хасен ағамыздың алдынан өтуім тиіс. Шүкірәли мен Рамазан таңертең келеді. Оның үстіне Ғалия апай Станболдың қазақтарын түгел үйіме шақырып, барша жұртқа қонақасы беремін – деп көпшілікке жар шашып қойғаны бар. Деген алаңмен Асқар аға екеуміз Әлмира жеңгеміздің қою, қызыл, әлсін әлі дәлізден демдеп әкеліп берген шайын ішіп, мен үшін 29 сағатқа, төрт сәскелікке бөлінген осынау ұзақ күнде көргенімді «Күнделікке» түсіруге отырдым.

Терезеден жеті қарақшы көрінеді, Малтөбенің ұшарынан Басыбиікке қарай, яғни, таңға қарай жамбастап барады екен.