Экономикасы озьщ мемлекеттердің қүқықтық жүйелерінде жерге жеке меншік институты жетекші қүқықтардың бірі болып табылатындығы

Жер құқық қатынастарын ең алғаш зерттеген ғалым Г. А. Аксененок, қазақстандық Ә. Еренұлы. Бұл мәселенің көптеген қырларын ашып, ғылыми түжырымдар жасады. Бірақ Н. И. Красновтың айтқанындай жер қүқықтық қатынастардың өзекті мәселелері әлі өзінің зерттелуін толық алған жоқ.

Жер қүқық қатынастары қоғамдық қатынастардың ерекше сипатына тән, олардың негізінде жерге меншік қатынастары жатыр. Қүқық нормаларымен реттелген жер қатынастары қүқықтық қатынастардың келбетін (түрін) алады. Сондықтан жер қүқык қатынастары - меншіктік ерекше объектісі ретінде жерді пайдалану саласында экономиклық қатынастардың сипаты мен бяндылығының заңдық нысаны және идеологиялық ерікті қоғамдық қатынастардың ерекше түрі.

Ә. Еренүлы жер қүқық қатынастары басқа қатынастар сияқты белгілі бір дәуірдің жемісі (нәтижесі), адам қоғамының материалдық өмір бейнесі күқықтық катынастардың негізінде алдымен меншік қатынастары жатыр деп жазды. Жер қүқық - қатынастарын зерттеген басқа ғалымдар да жерді пайдалануға байланысты туындайтын барлық қатынастарды жер қүқық қатынастарына жатқызады.

Мысалы. Н. И. Красновтың айтуынша жер қатынастары - қүқықтың тиісті нормаларымен реттелген жер жөнінде адамдардың ерікті қадамының қорытындысы. Ол жер қүқығы нормаларының үйғаруына байланысты жүзеге асырылатын және қысқарылатын қоғамдық жер қатынастары.

Ю. Г. Жариков: „Жер қүқық қатынастарының түсінігіне жердің меншік иесі болып саналатын мемлекет пен жер пайдаланушылардың жерден табыс алуын да жатқызу керек" дейді (жер пайдаланушылардың өнім алуы, мемлекеттік ренталық табысы). Ю. Г. Жариковтың бүл көзкарасын Н. И. Краснов заңға негізсіз деп қабылдамаса да, қазіргі кезде нарық экономикасы жағдайында оған мән беруді қажет етеді.

Н. Д. Казанцев жерге меншік негізінде пайда болатын және күқық нормасымен реттелетін қатынастар жер қүқық қатынастары деп аталады дейді.

Аталып өткен жер қүқық қатынастарының түсінігінің қүрамында қүкық нормалары мен жер қүқық қатынастары, адамның ерікті қадамы, жер пайдалану, жерге мемлекеттік меншік бар. Бірақ бүл үғымдарын жер қүқық қатынастарының түсінігінде бәрі бірдей орын алмайды. Орын алғанның өзінде жер қүқық қатынастарының түсінігін толық бере алмайды. Оның себебі, жерді тек мемлекет меншігі деп қарап, барлық жер күқық қатынастары осы меншіктен туындайды деп, бір жақты қарауда болып отыр. Жердің ең алдымен табиғат объектісі, байлығы екенін ғалымдар ескере алмады.

Н. И. Краснов жер қүқық қатынастарының жерге байланысты туындайтын болғандықтан, өзінің сипатына қарай экономикалық қатынастар катарына қосады. Сондай-ақ, ол табиғаттың элементі ретінде және ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында немесе баска әрекеттерде

43

аумақтық орналастыру базасы болып көрінеді дейді. Бүл түжырымда жерді табиғаттың элементі ретінде көрінеді деп тануы бүрынғы жер қүқық қатынастарының түсінігіне қарағанда жаңалық болып табылады.

Бірақ ол бүл түжырымды одан әрі жалғастырмады және оның мәнін ашқан жоқ осы уақытқа дейін ғалымдардың жер қүқық қатынастарының ерекшелігін, атап өткеніміздей, жерге мемлекет меншігінің ерекшелігінен туындайды деп, жердің табиғи түрғысын, оның меншікке де негіз екенін, адамдардың, қоғамның негізгі байлығы екенін орыннан ығыстырып, оны тек мемлекет мепшігімен пайдалану объектісі ретінде қарады.

Бүрынғы марксистік лениндік көзкараспен айтқанның өзінде де жерге меншік барлық байлықтын бастапқы көзі деген дүрыс үғым да еске алынбады.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жер және оның қойнауы, су өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Ата Заңымыз бүл ретте жерді алдымен табиғат ресурсы деп қарайды. Мүның өзі жер қүқық қатынастарының ерекшелігін, адам өндірген мүліктік қатынастардан айырмашылығын байқатады.

Табиғи байлыққа, жерге мемлекет тарапынан әртүрлі меншікке жол берілуі немесе мемлекет меншігінде болуы оның табиғилығын өзгерте алмайды. Ал жер қатынастарын қүқықтық реттеу жалпы халықтың еркін білдіретін заң қабылдайтын органдарға байланысты. Оның өзінде де заң қабылдаған орган мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, керек болса даму жағдайын еске алып, соған сай жер қатынастарын дамытуды өзіне міндет етіп қоюы мүмкін.

Сондықтан жер қүқық қатынастарын капиталистік немесе социалистік мемлекеттер деп бөлуге болмайды. „Капиталистік" елдер деген мемлекеттердің біразында, мысалы, Голландия, т.б. жерге жеке меншік жоқ. Соған орай, оларды „социалистік" мемлекет деуге болмайды. Жерге әртүрлі меншікке жол берілген елдерді оны үстем таптық мүддесі үшін пайдаланып жатыр деуге де негіз жоқ.

Қазақстан Республикасында жер қатынастары арнаулы жер қүқығымен реттеледі. Оның заң негіздері - „Жер туралы" Жарлық, [13] Жер реформасы, Жер салығы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі [12] және басқа жер қатынастары туралы заңдар.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде „Жер пайдалану қүқығының негізі мен пайда болуы, өзгеру және тоқтатылу тәртібі, жер пайдаланушылардың қүқықтары мен міндеттері, соның ішінде жер пайдалану күқығынан шеттетілу қүқықтары мен міндеттері, Қазақстан Республикасының Жер туралы заңдары белгіленеді делінген. [12, 115 6.]

Қазақстан Республикасындағы жер қүқық қатынастарының мазмүны бүрынғы Кеңестер Одағында қалыптасқан және баска елдерде (мысалы Ресейде) калыптасқан жер қүқық қатынастарынан айырмашылығы мен

ерекшеліктері бар. Оны барлық жер қүқық қатынастарының мазмүнынан көруге болады. Жерге жеке меншік қүқығы, жер пайдалану қүқығын сатып алу - сату кепілдікке өткізу немесе капиталға қою сияқты жаңа жер ережелері жер қүкық қатынастарының ауқымын кеңейтіп, Қазақстан Республикасының халщқтық, қоғамдық мақсаттары үшін жаңа сатыда және нарық экономикасының қалыптасуына пайдалы қызмет етеді.

Қазақстан Республикасында жер қүқық қатынастарының ерекшелігі экономикалық маңызы және табиғи қасиетті жер заңдарымен реттелетіндігімен айқындалады.

Жер мемлекет меншігі және заңда белгіленген негіздерде шарттар мен шектерде ол жеке меншікте болуы мүмкін. Бүлардың қайсысы болса да халықтың игілігі, алдымен табиғи байлық Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық даму негізі.

Қазақстан Республикасында жаңа қабылданған Жер туралы Жарлықта (1-бап) „Жер қүқығы қатынастары - жер ресурстарын басқаруға, жеке субъектілерге жер учаскелерін бекітіп беруге, жерге меншік қүқығын және басқа да заттық қүқықтарды жүзеге асырумен байланысты жер пайдалану мен корғау жөніндегі қүқықтық қатынастар" деп белгіленген.[13. 36.]

Бүл түжь^рым біз атап өткен түжырымнан өзгеше екені олардың мазмүнынан белгілі болып түр. Біздің пікірімізше, ЖТЖ-ның бірінші бабында көрсетілген анықтама жер қүқық қатынастарының мазмүның толық қамтымайды. Оның дүрыстығы жер қүқық қатынастарының туындауын жерге меншік қүқығынан басталатынын көрсету болып табылады. Басқа барлық жер қүқық қатынастары жерге меншік қүқығынан туындамайды. Жер ресурстарын басқару, жекелеген субъектілерге жер учаскелерін бекітіп беру, жерге байланысты басқа меншіктік қүқықтар алдымен жер заңдарының нормаларынан (ережелері) және жерге меншік қүқығының мазмүнынан туындайды. Жаңа қабылданған Жер заңының жер қатынастары туралы түжырымында жердің табиғи ресурс екені көрсетілмеген. Онда жердің бүл қасиетінен туындайтын жер қүқық қатынастары да бар. Оларды қүқықтык реттеу жаңа Жер заңының көптеген баптарында орын алған. Мысалы, Жер туралы Жарлықтың 2, 3, 6, 10, 28, 29, 33, 42, 72, 82, 89 - 92, 103 - 108, 112-114 және басқа баптары жердің табиғи объектісі есебінде және жерге байланысты табиғи ортаны қорғауға арналған.

Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен тіршілігінің негізі ретінде жерді сақтау Қазақстан Республикасы Жер заңының кағидаттарының бірі болып саналады.

Жер қүқық қатынастарының көптеген қырлары бар оның кейбір бастылары ғана жоғарыда аталған Жер туралы Жарлықтың 1-бабында аталған.

Біз жер қүкык қатынастарының түжырымдамасында жер күкык катынастарының осындай көп кырлы екенін, олардың бәрін бір ғана сыйғызуға

45

болмайтынын еске алып, басты екі объектіден жер қатынастары туындайтынын басшылыққа алдық. Олардың бірі - жер табиғат объектісі, екінші жер меншік объектісі. Бүл объектілердін заңда алатын орны жер қүқығы мен экология күқңғы, оның негіздерінің бірі - Қазақстан Республикасының Жер заңы. Сондықтан біздің жер қатынастары туралы түжырымдама Қазақстан Республикасының жер қүқығынан туындаса, Жер заңындағы жер қүқық қатынастар туралы түжырымдама Жер Заңының нормаларынан туындайды.

Сонымен, жер қүқық қатынастары дегеніміз - Қазақстан Республикасының табиғи байлығы - жерге мемлекеттік меншік қүқығының негізінде жер заңдарының нормаларымен реттелген және пайда болатын қатынастар немесе жер қүқықтық нормалардың іс жүзіндегі көрінісі. Олар өзінің мазмүнымен ерекшеленеді.

2.2 Жер қүқық қатынастарының түрлері

Жер қүқық қатынастарының түрлері дегеніміз - жер қүқық қатынастарының қүрамдас бөлігі. Олар ер қүқық қатынастарының қырларын көрсетіп, соған орай олардың өзгешеліктерін айқындайды.

Жер қүқық қатынастарының бөлінуі немесе түрлері жөнінде ғалымдар арасында қалыптасқан пікір жоқ.

Г. А. Аксененок жер қүқық қатынастарын екі топқа бөлгенмен, оған мыналарыд жатқызады: _;

1) жерге мемлекеттің ерекше меншігіне негізделген мемлекет пен жер пайдаланушылар арасындағы қатынастар;

2) жер пайдалануға байланысты жер пайдаланушылар арасындағы қатынастар;

3) жерге билік және жерді басқаратын мемлекеттік органдар арасындағы қатынастар;

4) жерге билік және жерді басқаратын органдармен жер пайдаланушылар арасында жерді бөліп беру, қайтарып алу, есепке алу және жер пайдаланушыларды тіркеуге алу, жерге орналастыру және т.б. туралы жер қүқық қатынастары.

Жер қүқық қатынастарының түрлері туралы пікір білдіргендердің ішінде Ю. Г. Жариков, Н. Т. Осинов, Н. И. Краснов және т.б. бар. Бірақ жер қүқық қатынастарын түрлерге жіктеудің немесе жүйелеудің жалпы теориялық негіздері жоқ. Сондықтан аталған ғалымдар және қүқық катынастарының әртүрлі топтарын немесе түрлерін көрсетеді.

Н. И. Красновтың пікірінше, бір күбылыстың өзін белгілеріне қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Жер қүкық қатынастарын қүқық пен міндеттерге (мазмүнына карай) субъектілер мен объектілерге қарай бөлу мүмкіндігі бар.
46

Бірақ жер қүқық қатынастарын топтауға келгенде, бүлар негіз болмаған. Оның жер қүқық қатынастарын топтастыру мыналардан түрады:

1-топ: жерге мемлекеттің ерекше меншік қүқығы қатынастары;

2-топ: мемлекеттік жер қорын басқару саласындағы жер қүқық қатынастары;

3-топ: жер пайдалану саласындағы жер қүқық қатынастары;

4-топ: жерді қорғаудың қүқықтық қатынастары.

Бүлардан басқа Н. И. Краснов жер қүқық, қатынастарын материалдық және іс жүргізу (процессуальный) жер қүқық қатынастарына бөледі. Оның ойынша материалдық және қүқық қатынастарының нормалары жер қүқық қатынастарының субъектілерінің қүқықтары мен міндеттерін белгілеп берсе, іс жүргізу жер қүқық қатынастарының нормалары жер қүқық қатынастарының пайда болуы, қысқаруы және жерді қүқықтық қорғау мен жер қүқық қатынастарының жүзеге асыруын көрсетеді.

Бүл жер қүқық қатынастарын топтастырудың бірінші және екінші топтары жер қүқық қатынастарының бір объектісі - жерге мемлекеттік меншік қүқығы болып табылады. Себебі жерге мемлекеттік басқару - жерге мемлекеттік меншік қүқығының мазмүнынан туындайды (жерге меншік қүқығы - ие болады, пайдаланады және басқарады).

Сондықтан жер қүқық қатынастарын жіктеудің Краснов көрсетіп берген әдістері мен топтары бүл мәселелер үшін түпнүсқа бола алмайды. Оның мынадай себептері бар.

Бірінші - жер қүқық қатынастарынды кездесетін қүқықтар мен міндеттер субъективтік қүқықтардың мазмүны. Жер қүқық қатынастарының субъектілері - мемлекеттік басқару органдары, жер пайдаланушылар және басқа жер қүқық қатынастарында қатысушылардың заңда бекітілген қүқықтары мен міндеттері бар.

Екінші - жер қүқық қатынастарында қатысушы субъектілері әртүрлі, соған орай олардың қүқықтары мен міндеттері де әртүрлі болады.

Үшінші - жер қүқық қатынастарының негізгі объектісі - жер. Онын қүқықтық жағдайы заңда белгеліенген пайдалану мақсатына қарай белгіленеді. Жердің субъектілерге мақсаты бөлініп берілуіне қарай да арнаулы қүқықтар мен міндеттер пайда болуы мүмкін.

Осы аталған жер қүқық қатынастарының үш көрінісінің соңғысы жр қүқық қатынастарында ерекше орын алады. Ол жер қүқық қатынастарының меншіктік негізі бола алады. Оған мынандай дәлелдерді келтіруге болады.

Біріншіден жер жоғарыда айтқанымыздай табиғат объектісі;

Екіншіден, жер мемлекет және жеке меншік объектісі;

Үшіншіден, жер пайдалану объектісі;

төртіншгіден, жер меншік объектісі және табиғат объектісі. Сондай-ак жер пайдалану объектісі есебінде қүқықтьщ қорғауға жатады.

47

Жердің осы аталып отырған барлық объектілік түрлерінің құқықтық жағдайлары (бұл жерде олардың өзара байланысын жоққа шығара алмаймыз). Соған орай, оларға байланысты қүқықтық қатынастар да әртүрлі. Соңғы қатынастар субъектілерінің қүқықтары мен міндеттері де ерекшеліктері мен заң нормаларынан тиісті орындарын алады.

Жерге байланысты, әсіресе, жерге меншік қүқығын жерді пайдалану қүқығын қорғауға және жерді табиғат объектісі есебінде қорғау қүқығына байланысты туындайтын қылмыстық, әкімшілік, тәртіптік, мүліктік жауапкершіліктерді жер күқықтық қатынастарына жатқызуға болмайды. Жауапкершіліктің түрлерін жерді аталған объектілер қатарында қорғау шараларының әдістері есебенде де қарауға болады. Бірақ бүл жағдайда да жауапкершіліктің түрлері және қүқықтық қатынастарының аясы бола алмайды.

Жоғарыда атап өткеніміздей, жер қүқық қатынастарында нарықтық экономикаға байланысты жерге жеке меншік қүқығы, мүлік қүқығы, жер пайдалану қүқығын сату - сатып алу, кепілдікке беру және басқа жер қүқық қатынастарының пайда болуы жер қүқық қатынастарының ауқымының кеңеюімен бірге олардың реттелуіне өзгерістер енгізді. Бүрын болмаған жер қүқығында жаңа институттар (жерге жеке меншік институты, жер салығы мен алымдар туралы институт, жер сервитуты, т.б.) және мазмүны өзгерген жер қүқық қатынастары пайда болды. Олар жер қүқық қатынастарын реттейтін заңдарда тиісінше орын алды.

Сонымен ғалымдардың қүнды пікірлерін, жер туралы, жерген мүліктік қүқық туралы заңдардың және жаңа „Жер туралы Жарлықтың" нормаларын пайдаланып, мынандай жер қүқық қатынастарының түрін үсынамыз:

1. жерге меншік және мүліктік қатынастар.

2. жер қорын басқару органдарының қүзыретін реттейтін жер қүқық қатынастары.

3. жерге меншік және мүліктік қүқық иелерінің қүқықтары мен міндеттері туралы жер қүқық қатынастары.

4. жер қоры және оның түрлері туралы жер қүқық қатынастары.

5. жерді пайдалануға бақылау жасау және жерді қорғау саласындағы жер қүқық қатынастары.

6. жерге орналастыру, жер мониторингісі және жер қадастыры саласындағы жер күқық қатынастары.

7. жерге меншік және жер пайдалану қүқықтарын қорғау саласындағы жер қүқық қатынастары.

Атап өткен жер қүкық қатынастарының түрлерін мазмүнына қарай қысқартуға болар еді. Мысалы, „жер қорын басқару органдарының қызметтерін реттеу жер қүқық қатынастарын", „жерге меншік және мүліктік қүкык катынастарында" қарауға болады. Жер қорлары меншік объектісі болғандыктан оны жерге меншік иесінің қүқығының мазмүнынан туындайтын билеу элементі

48

қатарында да қарауға болады. Сол сияқты жер рентасы қатынастары да мемлекеттің жерге меншік құқығынан туындайтын қатынастарға жатады. Жерге орналастыру, жер мониторингісі, жер қадастры саласындағы жер қүқық қатынастарында жерді басқарудың қүқықтық элементтері кездеседі. Жер пайдаланушылардың қүқығын қорғау саласындағы қатынастар жерге меншік қүқығы, жерге мүліктік қүкық иелерінің қүқығынан туындайды.

Жер қүқық қатынастарының мүндай сипаты оның қүрделілігінде. Оны осыған орай ықшамдап бөліп-бөліп қарамаса, оларды мүмкіндігіне қарай, бір жүйеге келтіру, түрлерін көрсету қиын болады.

Жер қүқық қатынастарын осы түрғыда қарау, оның мазмүнын толық ашып беруге көмектеседі.

Жер қүқық қатынастарының қағидаттары - заңдарда бекітілген негізгі бастамалар. Реттелген және реттелетін жер қүқық қатынастардың қағидаттарға қайшьі келетін түжырымдары болмауы керек.

Ә. Стамқүлүлы „экология қүқығының қағидаттары-мемлекет, қоғам, кәсіпорындардың, өкімет органдарының, үйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың экологиялық қүқықтык қатынастардағы түпкі бастамасы" деп анықтама берген. [14, 16 б.]

Бізде осы анықтаманы қолдай отырып, жер қүқық қатынастарында да қағидаттар осындай қызмет атқаратынын басшылыққа аламыз.

Жер қүқық қатынастары - экологиялық қүқық қатынастарының бір саласы. Жер қүқығының өзі экология қүқығының салалық бөлігі болғандықтан жер қүқық қатынастарының қағидаттарымен үштасып жатады. Табиғи ресурстардың ерекшеліктерін және оларды реттеу өзгешеліктеріне байланысты салалық қағидаттар болады.

Қазақстан Республикасының қүқығының жалпы қағидаттары, мысалы, экономикалық, саяси, әлеуметтік және экологиялық қағидаттағы барлық қүқык салаларына тән болса, салалық қүқықтарда қатынастардың реттелген қүқықтық қатынастардың өзгешеліктеріне байланысты олардың түпкі мақсатына қарай қағидаттары болады. Ал экология қүқығының немесе жер қүқығының кағидаттарының жер қүқық қатынастарына қандай қатысы бар, сондай-ақ өзгешелігі жоқ па деген сүрақтарға, өзгешелігі жоқ деуге болады. Себебі экология қүқығы және жер қүқығының, жоғарыда көрсеткеніміздей, тақырыбы осы қоғамдық салалардағы қатынастарды реттеу. Экологиялық салалык кағидаттар қүқықтық қатынастардың ерекшелігімен өзгешеліктер болуын еске алған жөн, бірақ ол өзгешеліктер жалпы экологиялық қүқық қағидаттарына

қайшы келмейді. Жер құкық қатынастарының қағидаттары жер құқығында тиісті зерттеуін әлі алған жоқ.

Жоғарыда аталған Г. А. Аксененоктың арнайы зерттеуінде де солай. Ол тек қана жер қатынастарының ерекшеліктерімен іпектелген. Жерді пайдаланудың еңбекке негізделетін қағидатын атайды. Басқа қағидаттар жөнінде ешқандай пікір жоқ.

Бірақ, экология құқығы бойынша, жерден басқа табиғи объектілердің қүқықтық жағдайы, пайдалану туралы қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде жалпы және салалық экологиялық қүқықтардың қағидаттары туралы пікірлер бар.

К. А. Шайбеков су заңдарының қағидаттарына мыналарды жатқызады:

1. су қорларына тек қана мемлекет меншігі;

2. су ресурстарын жоспарлы және кешенді пайдалану;

3. халықтың ауыз су және тұрмыстық қажетіне су пайдаланудың бірінші кезектілігі;

4. суды мақсатты пайдалану;

5. судытегін және мерзімсіз пайдалану.[15, 163 б.]

Біз жер қүқығында жер қүқық қатынастарының кағидаттарын жаңа түрғйда қарағымыз келеді.

Оған негізгі себеп: Қазақстан Республикасының егеменді және тәуелсіз мемлекет болуына байланысты жаңа экономикалық-саяси даму барысында және нарықтық экономика жағдайында жаңа жер қатынастары орнығуда. Бүл жаңа саяси-экономикалық жағдай - жаңа жер қүқық қатынастарын, оның кағидаттарын жаңа түрғыдан белгілеп берді.

Бірақ Қазақстан Республикасының жер қүқығында бүрынғы қалыптасқан жер қүқығы кағидаттарының бүрынғы болмысын түгел жойды деуге болмайды.

Жерге жеке меншіктің және жерді пайдалану жерге меншік қүқықтарын сатып алу, сату туралы қатынастардың пайда болуы, жер қүқық қатынастарының кағидаттарына елеулі өзгерістер енгізді.

Мүндай өзгерістер Орта Азия республикаларында және Ресейде орын алып отыр. Соған орай, Ресей ғалымдары да жер қүқығының қағидаттары туралы бүрынғы көзқарастың өзгертіп, жаңа түжырымдарға келді.

Олардың қысқаша мазмүны мынандай.

Е. Н. Колотинская жер қүқық кағидаттарына мыналарды жатқызады:

• жерге меншік қүқығы:

• жердің азаматтық айналымда болуы;

• жердің мемлекет басқаруында болуы:

• жерде дербес шаруашыльщ жүргізу және барлық жерді пайдаланушылардың субъективтік теңдігі;

50

• жер қүқығын сот арқылы қорғау және жер заңын бүзғанын және оны мемлекеттік және қоғамдық қажеттіліктер үшін алғанда келген зиянды өтеу;

• жерді үтымды пайдалану;

• жерді белгіленген мақсатта және түрақты пайдалану;

• жерге ақы төлеу;

• жер қүқығының экологиялығы. [ 16,8-106.]

Біздің республикамызда жер заңдарында, соның ішінде Қазақстан Республикасының 1990 жылғы қабылданған жер кодексінде жер заңдарының қағидаттары арнаулы көрсетілген емес. Бірақ жер заңдарында қағидаттардың белгілері жоқ деуге болмайды. Мысалы, жерді үтымды пайдалан, умақсатты пайдалану, ауыл шаруашылығы жерінің артықшылығы, жерді тегін пайдалану сияқты қағидаттар жер заңдарының негізгі ақаулары болды. Сонымен бірге жер ресурстарының тек кана мемлекет меншігінде болу қағидаты барлық жер қүқық қатынастарының сипатын белгілеп берді. Соған сәйкес жер пайдалану, қорғау, басқару гортіптері белгіленді.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы жерге мемлекет меншігі және заңдарда белгіленген шектер мен реттерге жеке меншік қүқығын бекітіп берді. [4] 1994 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен азаматтардың және ауыл шаруашылығына жатпайтын кейбір кәсіпорында мен үйымдардың жер пайдалану қүқығын азаматтық айналымда болу мүмкіндігіне жол ашып берді. Осы жағдайларға байланысты жаңа жер туралы заңда бүл мәселе жаңа түрғыдан айқындалып, онда мынандай жер заңдарының қағидаттары, 3-бабында орын алды:

1. Жерді табиғи объект, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен кызметінің негізі ретінде сақтау;

2. жерді тиімді пайдалануды қамталмасыз ету:

3. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

4. жерді нысаналы пайдалану;

5. ауыл шаруашылығына арналған жерлердің басымдылығы;

6. жердің жай-күйі туралы ақпараттың ашық болуы;

7. жерді пайдалану және қорғау жөніндегі шараларды ч мемлекеттік қорғау:

8. жерге келтірілген залалды алдын алу немесе оның зардаптарын жою;

9. жерді пайдаланудың ақылық қағидаттары.

Аталған кағидаттардың ішінде „жерді тиімді пайдалануды қамтамасыз ету", „жерді нысалы пайдалану", „жерлерді пайдалану және қорғау шараларын мемлекеттік қөлдау" мазмүны мен іске асыру шаралары жағынан бір-бірінен алшақтығы жоқ сияқты. Жерді үтымды пайдаланудың негізгі жолы анық мақсаттылығын белгілеп, жер пайдаланушыларға сол мақсатта бөліп беру

болып табылады. „Жерлерді пайдалану және қорғау шараларын мемлекеттік қолдау" жерлерде ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету шараларына жатқызуға болады. „Жердің жағдайы туралы мәліметтерді ашықтығы" немесе жариялылығы қағидатқа жатпайды. Бұл - жерді басқару органдары міндеттерінің бір түрі. Егер олар жер туралы мәліметтерді жасыратын болса, қүқьщтық жауапкершілікке тартылуы мүмкін.

Сондықтан жер заңдарының қағидаттарына мыналарды жатқызуға болады:

1. Жерді табиғат объектісі, Қазақстан Республикасының халқының өмірі мен тіршілгінің негізгі есебінде сақтау және қорғау;

2. Жерде экологиялық қауіпсіздік шараларын іске асыру;

3. Жерді мақсатты және үтымды пайдалану;

4. Ауыл шаруашылық жерлерінің басымдылығы;

5. Жерге, жердің меншік иесіне және жер пайдаланушыларға зиян келтірмеу;

6. Ақылы және ақысыз жер пайдалану;

7. Жер нарығы тәртіптерін сақтау.

Жер пайдаланушы субъектілер мемлекеттік, мемлекеттік емес, үлттық, шетелдік, азаматтығы жоқ адамдар, жеке және заңды түлғалар. Олар: түрақты, уақытша бастапқы және кейінгі жер пайдаланушыларға бөлінеді. Соған орай. Олардың жер пайдалану қүқығының мазмүнында өзгешеліктер бар.

Жер туралы Жарлықта жер пайдалану қүқығы жерге заттық (мүліктік) қүқыққа жатқызылған (1-баптың 1-тармағы).[13. 3 б.] Ол ереже Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне де. [12, 115 б.]

Жер пайдалану қүқығы-түлғаның мемлекет меншігіндегі жер учаскесін мерзімсіз (түрақты жер пайдалану) немесе белгілі мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену және пайдалану қүқығы. Жер туралы жарлықта белгіленген шарттар мен шекте жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану қүқығына иелік етеді.

^ Бүл анықтамада жер пайдаланушының қүқығында кездесетін билік өту өкілдігі аталмаған. Жер пайдаланушылар Жер туралы заңдарда көрсетілген жағдайларда пайдалануындағы жерге билік ету қүқығын да жүзеге асырады. Оған мынадай мысалдарды келтіруге болады. Жер туралы Жарлықтың 40 бабының 3 тармағында түрақты мемлекеттік емес жер пайдаланушылардың өздеріне итесілі жер пайдалану қүқығына билік етуге қүкығы бар деп көрсеткен. Осыған қарағанда 1-баптың 12 тармағы, 40-баптың 3 тармағына