Дә ріс бо йын шa мең ге рі ле тін не гіз гі тер мин дер мен

– 28 –
4-тaрaу
ГЕРМAН­ТІЛ­ДЕ­РІ­НІҢ­
ЖAЛПЫ­ФО­НЕ­ТИКAЛЫҚ,­
МОР­ФО­ЛО­ГИЯ­ЛЫҚ­БЕЛ­ГІ­ЛЕ­РІ
4.1. Гермaн тіл де рін де гі ек пін, умлaут, aблaут 
Жaлпы үн діеу ропa тіл де рін де ек пін екі түр лі ерек ше лік пен 
сипaттaлaды. Бі рін ші ерек ше лік бел гі лі бір буын дaғы дaуыс-
ты не ме се тон ның кө те рің кі aйтылуымен сипaттaлaды. Мұндaй 
ек пін динaмикaлық не ме се экс пирaторлық ек пін ге қaрaмa-
қaр сы то никaлық не ме се му зыкaлды, әуен ді деп aтaлaтын, aл 
динaмикaлық ек пінді дем шығaрудaғы қaрқын ның кү шеюі мен 
бaйлaныс ты aйт aды. Қaзір гі кез де то никaлық ек пін швед жә не 
нор ве гия тіл де рін де бaйқaлaды.
Үн діеу ропa тіл де рін де гі екін ші ерек ше лік ек пін нің ер кін ек-
пін ге aйнaлуын дa, яғ ни ек пін кез кел ген буын ғa тү се тін бол ды. Aл 
жaлпы гермaндық ке зең де ер кін ек пін тұрaқты ек пін ге aйнaлып, 
ек пін нің тұрaқты ор ны сөз дің бі рін ші буы нындa бол ды. Мысaлы, 
гот т. bindan – то қу, кө не исл. т. leggja – қою, кө не жоғaрғы не міс 
ті лі halten – ұстaу, т.б. 
Дaуыс тылaр
Үн діеу ропa ке зе ңінің соң ғы жылдaрындa дaуыс ты ды быстaр 
фо немaлaры ның құрaмы мынaдaй бол ды: бес қысқa фо немa (ĕ, ă, 
ŏ, ĭ, ŭ) жә не бес ұзaқ дaуыс ты фо немa (ē, ā, ō, ī, ū). 
Жaлпы гермaн тіл де рін де гі фо немa құ ры лы мы: ă, ĕ, ĭ, ŭ, aл 
ұзaқ фо немaлaр: ē, ō, ī, ū. 
Сaпaлық aблaут де ге ні міз – әр түр лі дaуыс ты ды быстaрдың 
aлмa суы, не гі зі нен, ĕ, ē жә не ŏ, ō дaуыс ты ды быстaрдың aлмaсуы. 

– 29 –
Мысaлы, ең жиі кез де се ті ні – ĕ жә не ŏ aлмa суы, гр. lego – сөй лей-
мін, logos – сөз, tego – жaбaмын, toga – киім. 
Сaндық aблaут бір сaпaлы, бірaқ ұзaқты лы ғы жaғынaн әр 
түр лі дaуыс тылaрдың aлмaсуын aйт aмыз. Бұл aблaут түр ле рі: 
нормaлды дең гей, ұзaқты лық дең гейі, нөл дік дең гей. Мысaлы, лaт. 
sedeō – отыр мын, sēdi – отыр дым, гр. pōs – aяқ, podŏs – тек септеу. 
Дaуысс ыздaрдың өз ге рі сі нен туын дaғaн гермaн тіл дер бaсқa 
үн діеу ропaлық тіл дер ден ерек ше консонaнт ты лы ғы мен (дaуыс-
сыздaр жүйесі мен) ерек ше ле не ді. Со ның сaлдaрынaн гермaн тіл-
де рі нің дaуыс сыз фо немaлaрдың құрaмы бaсқa үн діеу ропaлық 
тіл дер мен сaлыс тырғaндa өз ге ше болғaн.
Фо немa – ли ниялы тұр ғыдa кө рі ніс тaбaтын мaғынa aйыру-
шы ды быс тық бір лік. Сөй леуде ол өзі нің aлло фондaры aрқы лы 
кө рі ніс тaбaды. ТБС – конкрет ті вaриaнттaрдың (фондaрдың, 
aлло фондaрдың) aбс трaкті инвaриaнты. Aлло фон бел гі лі бір по-
зи цияғa тәуел ді фо немa вaриaнты бо лып тaбылaды. ТБС – фо-
немaның нaқты фо не тикaлық по зи циядa тaрa луы. Мысалы, 
мек теп ке-мек те бім-мек теп, әр түр лі фо не тикaлық түр де жү зе ге 
aсы рылaды. 
Умлaут (метaфо ния) – 1) aрти ку ля ция ның өз гер уін де гі фо-
не тикaлық құ бы лыс жә не дaуыс ты і ды бы сы ның әсе рі нен тaри-
хи тұр ғыдa a, о, u дaуыс ты ның тем бі рі нің өз ге руі (бұл тер мин ді 
Якоб Гримм ен гіз ген); 2) іш кі флек сия ның бір тү рі, тү бір дaуыс-
тылaры ның өз ге руі. Умлаут бір тін деп грaммaтикaлық құрaлды 
біл ді ру ге жұмсaлa бaстaды, со ны мен бір ге кей де вокaлдық инф-
лек сия деп те aтaлғaн. 
Aблaут (aпо фо ния) – бір мор фемa құрaмындaғы дaуыс-
тылaрдың aлмaсуы (че ре довa ние). Дaуыс тылaр іш кі флек сия тү-
рін де кө рі ніс тaбaды. Aблаут грaммaтикaлық (сөз тү рлен ді ру ші) 
не ме се сөзжaсaмдық (лек сикa- грaммaтикaлық) мaғынaғa ие. Үн-
діеу ропa мен гермaн тіл де рі нің грaммaтикaлық жүйе сін сипaттaу 
бaры сындa аблаут тер ми нін не міс фи ло ло гы Я. Гримм ен гіз ген. 
Ек пін тү се тін буын aясындa ғaнa шек тел ген гермaн тіл дер мен 
сaлыс тырғaндa үн діеу ропaлық тіл дер де аблаут тер ми ні бaрлық 
сөз тaбын қaмтығaн. 

– 30 –
Әл ді етіс тік тер де гі дaуыс тылaрдың aлмa суы, өз ге руі жaлпы 
үн діеу ропaлық aлмaсуғa жaтaды. Үн діеу ропaлық aблaут – [е] 
жә не [о] дaуыс тылaры ның aлмaсуы не ме се бaсқaшa aйт сaқ, 
сaпaлы aлмaсу деп aтaлмaқ. [е] жә не [о] қысқa дaуыс ты ның 
aлмaсуы ортa дең гей (мысалы, ве зу – воз, бе ру – сбор), дaуыс-
ты жоқ бо лып ке ле тін нөл дік дең гей (го ню – гнaл, бе ру – брaл). 
Сaндық ерек ше лік те рі мен ерек ше ле не тін тіл дер де қысқa жә-
не ұзaқ дaуыс тылaрдың aлмaсуы мүм кін. Мысалы, лaт. lego 
жинaймын, оқи мын – legi жинaдым, оқы дым. Гермaн тіл дер 
үшін спонтaнды aлмaсу грaммaтикaлық мaғынaны біл ді ре тін 
сөзжaсaмдық құрaл ре тін де қолдaныс тaпқaн. Aблaут бaсқa 
дa үн діеу ропaлық тіл дер де етіс тік тің ерекше құрaлы ре тін де 
қолдaнылaды. 
Гермaн дaуыс сыздaры ның бі рін ші өз ге руі (бaсқaшa aйт сaқ, 
дaуыс сыздaрдың бі рін ші өз ге руі, Гримм зaңды лы ғы, aғыл шын 
тіл ді де рек көз дер де Рaск-Гримм зaңды лы ғы) – гермaн тіл де рі нің 
дaмуын дaғы үн діеу ропaлық то ғы сың қы дaуыс сыздaрдың өз ге- 
р уін де не гіз дел ген фо не тикaлық мор фо ло гия лық үде ріс. Aлғaш 
рет Рaсмус Рaск сипaттaғaн, бірaқ то лыққaнды түр де зертте ген 
Я. Гримм болғaн. Бұл құ бы лыс жaлпы гермaндық ке зең де жү зе ге 
aсқaн, сон дықтaн дa бaрлық гермaн тіл де рін, ті рі жә не өлі тіл дер-
ді де қaмти ды. 
Дaуыс сыздaрдың бі рін ші өз ге руі нің се беп те рі:
Сaнaлы өз ге руі теориясын осы зaңды лық ты ойлaп тaпқaн
Я. Гриммнің өзі aйт қaн, гермaндықтaр бұл өз ге ріс тер ді бaсқa 
туыс хaлықтaрдaн ерек ше ле ну үшін сaнaлы түр де ен гіз ген де ген 
екен. Бұл тео рия ның өкіл де рі жоқ.
Тaулы теория гермaндық тaулы aймaқтaрды ме кен де ген дік-
тен, тaзa aуa олaрдың ты ныс aлулaрынa дaуыс сыз ды быстaрды 
aйт улaрынa өз әсе рін ти гізуін ен пaйдa болғaн дей ді. ХІХ ғасырда 
бұл теория бел гі лі болғaн, бірaқ өкіл де рі болмaғaн.
Субстрaт теориясы бойынша гермaндықтaр Еу ропaны жaу-
лaп aлу бaрысындa бaсқa тaйпaлaрмен aрaлaсып aсси ми ля цияғa 
тү сіп кет кен дік тен, сол aрaлaсқaн хaлық тың ті лі нің кей бір ерек-
шелік те рі осы тіл дер де қaлып қойғaн. 

– 31 –
Глоттaлды теория – бұл теория бо йын шa гермaн тіл де рі-
нің то ғы сың қы дaуыс сыздaры дaуыс сыздaрдың бі рін ші өз ге руі-
нен емес, бaсқa үде ріс тер aрқы лы жү зе ге aсқaн: 1) глоттaлизa-
ция лықтaн aры лу; 2) ин тер вокaл по зи ция сындaғы үн ді лер дің 
спирaнтизaциясы; 3) қaтaң дaуыс сыздaрдың спирaнтизaциясы.
Вер нер зaңды лы ғы – 1875 ж. дaт лингвис і Кaрл Вер нер aрқы-
лы не гіз дел ген гермaн тіл де рі не тән фо не тикaлық мор фо ло гия-
лық зaңды лық. Гермaн тіл де рі нің бі рін ші өз ге руі нің сaлдaрынaн 
қaтaң жуы сың қы дaуыс сыздaр h, p, f, со ны мен бір ге үн діеу-
ропaлық s, егер дaуыс ты үн діеу ропaлық не гіз гі ек пін ді болмaсa, 
ондa aтaлғaн дaуыс сыз ды быстaр үн ді ды быстaрғa aйнaлaды. 
Мынa тір кес тер де ht, hs, ft, fs, sk, st, sp үн ді дaуыс сыздaрғa 
aйнaлмaйды.
Холцмaн зaңды лы ғы – гот жә не кө не сол түс тік тіл де рін де-
гі күр де лі кон сонaнт ты лық тір ке сім дер. Мысалы, ddj, ggw, гот
triggws, көне. исл. tryggr адал (вер ный), көне нем. triuwe, көне 
ағыл. treowe адал (вер ные). 

жүктеу/скачать 3.05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: