Әлеуметтік- гуманитарлық ғылымдар ғылыми-зерттеу институты

102 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
Лекция №13
  
АБАЙ ЖӘНЕ ШЫҒЫС. АБАЙДЫҢ 
ШЫҒЫС ҮЛГІСІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІ  
  
1. Абай нәр алған Шығыс шайырлары. Абайдың Нәзира үлгісін пайдалану шеберлігі.  
2. Шығыс үлгісінде жазған шығармалары. Абайдың поэмалары  
  
Шын хакім, сөзің асыл – баға жетпес,  





Бір сөзің мың жыл жүрсе дәмі кетпес.  










(М.Жұмабаев)  
  
1.Абай нәр алған Шығыс шайырлары.Абайдың Нәзира үлгісін пайдалану шеберлігі.
Абайдың ұлылығының негізін қалаған үш жақты рухани күш болды, олар; туған халқының ауыз 
әдебиеті үлгілері, Шығыстың ойшыл-жұлдыздары, Батыстың классик-ақындары. Абайдың балаң 
кезден көзін ашқан халықтық мұра ерекше әсері болғанында талас жоқ. Әйтсе де, халқымыздың 
түп тамыры түркі жұртының шығыспен терең байланысында жатқандығы бесенеден белгілі. 
Шығыс шайырларының мұралары, ойшылдарының пікірлері Абайдың самғаушы негізгі қанаты 

103 
болды. «Абайда Батыстан кірген белгіден гөрі Шығыс белгісі басымырақ» (М.Әуезов) екендігі 
белгілі.
Шығыстағы назымдық туындысында (поэзиясында) бұқараға арасына сіңіп кеткен 
жырларды бірнеше ақын оқиға желісімен өзара жарысып, шеберлік сынасып жырлай беретін 
болған. Оны «назира» дәстүрі дейді. Бұл аға буын жырлап өткен тақырыпты кейінгі толқын 
інілері қайта жырлап, көркем әдебиетке тың туындылар әкелетін дәстүр болған. Шығыста 
осылайша ақындар бір-біріне өз шеберлігін танытатындай туындылар жазу арқылы жауап беру 
арабша «нәзират» деп аталады. Мұндай шығарма аударма да еліктеу де емес ұқсастыра жырлау.
Осы тақырыпты қозғағанда алғаш қазақ әдебиетінде ұлы Абай есімі аталары сөзсіз. Бұл жөнінде 
алғаш сөз қозғаған абайтанушы М.Әуезов Абайға Шығыс классиктерінен енген белгінің бір 
саласы ретінде нәзирегөйлік дәстүрді сөз еткенде, ақынның үш поэмасын тілге алады. «Абай өз 
поэмалары мен аудармаларында нәзирегөйлік дәстүрді қолданып өзі ұстанған мораль 
философиясы негізінде творчестволық шеберлікпен жырлаған ақындық тәсілді М.Әуезов ерте 
сезініп, бұл туралы Абайтану саласында алғаш рет пікір білдірді» (М.Мырзахметұлы).
Абай шығыстық дәстүрде жазылған қай шығармасында болсын, оқиғаны шындыққа 
негіздеп жырлауға бейім Абай әсіресе, шығарманың тәлім-тәрбиелік жағына ерекше көңіл 
бөлген, үлгі-өнеге аларлық маңызын күшейткен. Абай Шығыс шайырларының жырларын 
жоғары бағалап, ұлы сөз зергерлерін өзіне ұстаз тұтты және оларға сыйынды.
Физули, Шәмси, Сайхали,
Науаи, Сағди, Фердауси, Қожа Хафез-бу 
һаммаси Мәдәт бер шағири фарияд.
Шығыс ақындары жаңа ғана өнер жолына түскен жас Абайға даналық пікірлерімен, терең 
ойларымен, нәзік сырларымен қатты әсер еткен еді. Шәкірт Абай кезінде Рудаки, Омар Хаям, 
Хафиз, Сағди ғазалдарын ынтыға оқыды. Бұлар бала Абайдың ойын оятып оны адалдық пен 
парасаттылыққа, адамгершілік пен жақсылыққа, сұлулық пен нәзіктікке талпынуға баулыды.
Абай ақын ретінде әбден қалыптасып, биік деңгейге көтерілген шағында да шығыс 
поэзиясынан қол үзген жоқ. Мысалы: «Көзімнің қарасы», «Қор болды жаным» сияқты 
өлеңдерінен шығыс поэзиясына тән жанға жағымды, көңілге қонымды майда леп есіп тұрғанын 
аңғару қиын емес.
Шығыс әдебиетінің үлгілерін Абай ой елегінен өткізіп барып, оны шеберлікпен игереді. 
Абайдың махаббат лирикасындағы шығыстық сарындарды сөз етсек кезінде Абай оқыған 
мектепмедреселерде сопылық сарынындағы Қожа Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Сопы 
Аллаяр сияқты ақындарды оқыту басымырақ болғаны белгілі. Негізінде Абай суфизм 
бағытындағы ақындардан гөрі Низами, Науаи, Физули, Сағди, Хафиз секілді ұлы шайырлардың 
жырларына көбірек үңіліп, солардан үйреніп және оны қазақтың ұғымына сай етіп жырлап 
отырды. Оны Шығыста назирашылдық деп атайды.
Шығыс әдебиетінде дәстүрге айналған «нәзире» үлгісі қазақ әдебиетіне ықпалы тимей қалған 
жоқ. Абайдың «Әлефби», «Юзи - рәушан…», «Көзімнің қарасы», «Қор болды жаным» 
сияқты өлеңдерінен аңғаруға болады. Абайдан алдын Қазақ әдебиетінің бастаулары Шығыс 
әдебиетімен тығыз байланыста екендігі осы нәзире дәстүрінен көруге болады.

104 
Ақынның алғаш шығыс ақындарына еліктеп, үлгі тұтып, жазған өлеңдерінің бірі: «Юузи 
- рәушан, көзі - гауһарға» назар салсақ, Хожа Хафиздің «рувоғи» (төрттік) үлгісімен:
Иузи рәушан, көзі - гауһар, Лағилдек бет үші әхмәр.
Тамағи қардан һәм биһтар,
Қашың құдірет, қолы шигә, - деп жалғасатын Абай бұл өлеңінде Шығыс ақындарынша араб, 
парсы, шағатай тілдерін өз икеміне қарай пайдалана білген. Мұнда біз шеттен кірген сөздерге 
назар аударсақ: «рәушан» -(жарық), «гәуһар» — (асыл тас), «аһмар» — (қызыл) араб сөздеріне 
болса, «биһтар» парсының «беһ» - (жақсы) сөзі мен «тар» - сын есімнің салыстырмалы шырай 
тудыратын жұрнағы тіркесіп келіп отыр. Сонда «биһтар» (жақсырақ) деген ұғым береді. 
Абайдың өлеңінен шығыс үлгілеріне деген ынтасын жасыра алмай, еліктеу, қызықтау үстіндегі 
жас ақын бейнесін көреміз. Яғни, шығыс поэзиясының алыптарынан медет тілеп сыйынған балаң 
шабыт елес береді. Медреседе оқып жүріп, Шығыс шайырларының үлгісінде араб-парсы, 
шағатай тілдерін араластыра өлең жазуы шәкірт ақынның шығыс ақындық дәстүрін жақсы 
меңгеріп, шеберлік сырларын игеруге деген құлшынысын танытады.
Біз оқып отырған өлеңдеріндегі араб-парсы сөздері таза айтылса, қазақ қауымына түсініксіз 
болмақ. Сондықтан араб, парсы тіліндегі сөздері қазақи ұғымға келтіріліп, оқушының 
қабылдауына ойластырылып отырады. Біз жоғарыда талдап өлеңінің жалғасында: «Қашың 
құдірет қоли шигә», дегендегі «Шигә» парсының «Шики» - әдемі деген сөзінен шығады. Абай 
оны шағатай тіліне бейімдеп икемдейді.
Бұл өлең жолдарында қазақтың сөздік қорынан алынған сөздер жоқтың қасы деуге болады. 
Ақын, араб, парсы, шағатай, түркі сөздерін шебер пайдалану арқылы-ақ айтар ойын оқушысына 
жеңіл жеткізеді.
Ақынның «Әлиф би» өлеңі сол кездегі Шығыс ақындарының өлең әуезіне сай екендігі 
айқын байқалады. Әлишер Науаи:
Шаһзада айтты ол: ғылым сүй деп,
Ғылымның негізі сол «Әлиф би» деп, -
десе Абай сол «Әлиф бидегі» 28 араб әрпін рет-ретімен тізе келіп:
Әлифдек ай йузіңе Ғибрат еттім,
Би, бәләй дертіңе нисбат еттім.
Ти, шілімнен шығарып түрлі әбиат
Си, сәнаи мәдхиңе хүрмәт еттім,
деп махаббаттың нәзік сырларын, белгісіз сұлудың түр-тұлғасын мың бұралған араб әріптерінің 
иірімдеріне теңей суреттейді. Мысалы: «мәт-қасың, тәшмит - кірпік, сөкін - көзің», деп, сөз 
өрнегін шығыс классиктерінше құрайды. Ақынның айтып отырған бірінші белгісі «Мад» «А» 
әрпінің үстіне қойылатын, «А» дыбысын жуан дауысты етіп бейнелейтін белгі. Араб жазуында 
мынадай екінші белгісі - «тәштид» деп аталып, бұл - «бірдей дауыссыздардың қатар келгендігін 
аңғартады. Жазуда біреуі жазылып, үстіне мынадай: белгі қойылады да, екіншісі жазылмай 
қалып қояды; үшіншісі - «сукун», бұл - екі дауыссыз дыбыс (әр түрлі) қатар келгенде, алғашқы 
дауыссыз дыбыстың жоғарғы жағына қойылатын белгі. Бұл белгі ұшырасқан кезде кішкене 
кідіріс жасалып, (ызың әуені) арқылы оқылады.

105 
Шығыс ақындарының ішінде, Абай сияқты араб әріптерін ретімен түгел тізілдіріп, 
ғашықтық хатты асқан шеберлікпен өлеңге кестелеген ақындар некен-саяқ болса керек. Классик 
дәрежесіне көтерілген Абай, ақындық өнері толысқан шақта да шығыстық өрнектерден қол 
үзбеген. Шығыс классиктеріне әр кезеңде әр түрлі жолмен үнемі айналып соғып отырған. Бұл 
оның ақын ретінде кемелденген кезі 1886-1896 жылдар аралығында жазған өлеңдерінде де белгі 
беріп отырады.
Науаи, Физули лирикасының ықпалымен жазылған «Көзімнің қарасы» өлеңінде:
Сенсің - жан ләззаты,
Сенсің - тән шәрбәті?
Сұлудың сүймектік -
Пайғамбар сүндеті, -
дейді. Бұл өлеңінде ақын шын табиғи сұлулықты Алланың жіберген рахметі, тәңір сыйы, «жан 
ләззаты», «тән шәрбәті» деп, шығыс ақындарынша шабыттана жырлаған.
Абайдың шығармаларында араб, парсы, түрік, шағатай тілдерінен ауысқан сөздер 
ойтүйіндері аз емесін айттық. Бірақ бұл қазақшаға айтуға ақынның тілі жетпеген емес, өз 
заманының, ортаның дәстүрлі әсерінен туындап жатқан құбылыс деп білген жөн.
Абайдың шығыстық рухани қазына көздері мен байланысын айқындай түсетін 1886 жылдан 
1902 жылға дейін шығармаларында түрлі шығыстық тақырыптар мен философиялық танымдар 
тұрақты түрде көрініс беріп отырады.
1886 жылғы «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінің соңғы шумағында:
Сөзіне қарай кісіні ал, Кісіге қарап сөз алма.
Мұны жазған білген құл,...
Ғұламаһи Дауани...
Сөзін оқы және ойла,
Тез үйреніп, тез жойма,... – деп, ХҮ ғасырда өмір сүрген Шығыс ғұламасы Ғұламаһи 
Дауани туралы айтып өтетіні бар.
1898 жылы жазылған кейбір өлеңдерінде Шығыс пен Батысқа қатар үңіліп, адамгершілік 
философиясы, сопылық ағым бағытында күрделі ойлар қозғайды. 1891 жылы жазылған «Әсемпаз 
болма әр неге» өлеңінде көрінген жәуәнмәртлік сынды аса күрделі мораль философиясы 
турасындағы танымында суфизммен аттасып, сабақтасып жатқан қабаттары байқалады. Ал 
Абайдың философиялық сарындағы өлеңдерінде мұсылмандық танымдар араласып өріліп 
отыратын ерекшелік бар.
Абай мұрасының Шығысқа қатысының соңғы қарқыны болып, 1902 жылы жазылған 
«Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген атақты өлеңінде және 38-қара сөзінде Абайдың 
исламиятқа қарым-қатынас негізіне, оның гуманистік ойының өзегі ұштасып жатуымен 
ерекшеленеді. Осы сарын, осы өзгешелік Абайдың, әсіресе қара сөздерінде тайға таңба басқандай 
айқын байқалады.
Бұл жүйелі түрде тексеріп отырған Абай ой-танымының желісі, шола қарағанның өзінде, 
Шығысқа қатысты көптеген деректер төркінін танытумен бірге, ақын ойының даму өрісін, 
күрделеніп тұтасу тұрғысын анық аңғартады. Туған халқының, ұлтының талғам парасатына орай 
поэмаларын да қысқа оқиға желісіне, адамгершілік негізге құрып отырады. Жалпы Абай 

106 
шығармашылығында осы ерекшеліктің, Шығыстың біртуар шайырларының туындыларымен 
сабақтасып, ұштасып жатқан байланыстардың қай дәрежеде болғанын айғақтай түсетін белгілер 
көрер көзге айқын тұр.
Сондай айғақты белгілердің бірі болып табылатын Абайдың өз шығармасындағы аты-жөні 
анық аталатын Шығыс жұлдыздары туралы сөз қозғау - Абайдың дүниетанымы мен 
шығармашылығының бізге әлі де болса, белгісіз болып келеді.

жүктеу/скачать 1.64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: