Еліміз егеменді Қазақстан мемлекеті болғанға дейін халқымыздың философиялық мұралары мен мәдени-тарихи қазыналарымыз, ұлттық салт-дәстүрлеріміз жөнді-жосықсыз төмендетіліп және осыған бағытталған саясат үстем болып келді
жүктеу/скачать 108.41 Kb.
|
| Еңбектері мен саяси қызметтері
Міржақыптың шығармашылығы мен саяси қызметін үш кезеңге бөлуге болады. 1 кезең – Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы күрес кезеңі, 2 кезең – Алаш қозғалысына қатысу және Кеңес өкіметіне қарсы күрес, 3 кезең – жаңа үкіметтің рақымшылық жасағаннан кейінгі халыққа, елге қызмет етуі.М. Дулатұлы 1904 жылы Омбыда А. Бөкейханмен және А. Байтұрсынұлымен кездескеннен кейін саяси күреске белсенді қатыса бастайды. 1905 жылы ол императорлық билікке жолданған петицияны жасаушылардың бірі болды [7, 123 б.].Қарқаралы оқиғаларынан кейін саяси сенімі толығымен қалыптасқан тұлға сол кезде төңкеріс алауына бой алдырған Ресейдің орталығында саяси дайындыққа бет бұрды. Ал 1906 жылы Петербургке Ресей кадеттері партиясының мүшесі ретінде жіберілді. Мұнда ол мұсылман фракциясы мен Еділ және Кавказ жетекшілері ұйымдастырған отырыстардың жұмысына қатысады.1907 жылы 3 шілдеде патша жарлығымен қазақтар мен Сібір және Орта Азияның барлық жергілікті халықтары Ресейдің Мемлекеттік Думасына қатысу құқығынан айырылды. Бұл шешім ұлттық өзін-өзі басқару мүмкіндігін түбегейлі бұзды. М. Дулатов «3 шілдедегі заң» мақаласында бұл шешімді әділетсіздік деп сынға алды. Оның осы мәселенің әділетсіздігі туралы жарияланған мақаласынан кейін «Серке» газеті жабылды.М. Дулатұлының «Біздің мақсатымыз» атты келесі мақаласы қазақ халқын оятуға және Ресей империясын әшкерелеуге бағытталған болатын. Осы мақала жарияланғаннан кейін патша полициясы «Серке» газетін тәркіледі. Бұл мақаладан оның қаншалықты батыл болғанын көруге болады [8, 29 б.].1913 жылы өз көзқарасын еркін білдіруге арналған алаңға айналған және қазақ қоғамының күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді қамтитын «Қазақ» газеті құрылғаннан кейін Ахмет Байтұрсынұлы бас редакторы болды, ал Міржақып Дулатұлы оның орынбасары болды. Осы жылы әйгілі «Оян, қазақ!» жинағын шығарды [3, 4 б.].Міржақып Дулатұлы сол кездегі ғылыми-техникалық жетістіктер туралы көп жазды. Дулатұлы осындай мақалалар арқылы қазақ жастарын білімге, ғылымға қызықтырғысы келді [6, 43 б.].1916 жылы М. Дулатұлы, А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан 25 маусымдағы қазақтарды майданға шақырған патша жарлығына қарсы шықты [9, 9 б.].Ақын 1916-1920 жылдары Алаш қозғалысының ортасында болды: ол Ресейдің арғы бетіне – қазіргі Беларуссияға жетіп, қара жұмысқа жіберілген қазақ жігіттерін отандарына қайтаруға қатысты, азамат соғысы кезінде қолына қару алды.Міржақып Дулатұлы – бірінші дүниежүзілік соғыста азап шеккендерге және босқындарға айналған адамдарға көмек көрсеткен қазақ тарихында алғашқылардың бірі болған «Жанар» көмек комитетін құрушылардың бірі. Ол әртүрлі жерлерде майдангерлерге жіберілген қазақтарға көмек көрсететін орталықтар ашты, үнемі олардың жанында болды. Ол тілді білмейтіндерге қамқорлық жасап, оларды қажеттінің бәрімен қамтамасыз етті. Осындай зор еңбектерге қарамастан, 1919 жылы Міржақып Дулатұлы Кеңес өкіметінің орнауына қарсы күрестің белсенді қатысушысы – Амангелді Иманұлының өліміне қатысы бар деп айыпталды [10, 115 б.].Дулатұлының тағдырды мемлекеттік және әлеуметтік тұрғыдан қарастырғанының дәлелі – оның «Қазақ» газетінде жарияланған «Қазақ халқын басқарған адамдар», «Жер мәселесі», «Қазақтар туралы», «Қазақ мүфтиятының мәселелері», «Земство деген не?» мақалалары. Осы тақырыта сегіз мақала жазу оның билікті сол кездегі халықтың экономикалық жағдайын бейбіт жолмен жақсартуға шақыруды ойластырғанын білдіреді [8, 287 б.].Жаңа үкімет құрылған кезден бастап, елдің жарқын болашағына деген үміт пайда болғанымен, қазақ халқының жер бетінен жойылып кету қаупі сақталып қалды. Дәл осы уақытта қазақтарды құтқару үшін Алаш көсемдері жағдайды өз бақылауына алды. Алаш көсемдері – ауқатты отбасылардан шыққан, жоғары білімді Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы және Міржақып Дулатұлы сияқты ұлт зиялылары еді. Олар 70-ке жуық бүкілқазақ съезін өткізіп, өте маңызды мәселелерді талқылады [9, 25 б.].Осындай оқиғалардан кейін Әлихан Бөкейханұлы басшылығымен 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен жалпы қазақ-қырғыз құрылтайында Алаш автономиясы жарияланды. Ішкі демократиялық режимнің күшеюінен және дүниежүзілік соғысқа қатысып, әбден әлсіреген Ресейдің жеңілісі, патшаның тақтан түсуі Алаш көсемдері үшін жағымды жаңалық болды. Беларусь тылындағы қазақтардың арасында болған Бөкейханұлы мен Дулатұлы Ақпан төңкерісінен кейін бірден Петроградқа келді. Патша құлдырап, билік Уақытша үкіметтің қолына өткеннен кейін, олар астана көшелерінде салтанатты шерулер өткізген адамдардың қатарында болды. Олар билікке келген революционерлердің Ресей халықтарына бостандық жарияланғаны туралы жаңалығын үлкен қуанышпен қарсы алды.Отандарына оралғаннан кейін Әлихан, Мұстафа, Міржақып үшеуі қазақ газетінде «Алаш ұлына» деген атпен хат жариялады. Бұл хатта Алаш көтерілісі көсемдері саяси оқиғаларға көзқарастарын білдіріп, баға береді және алдағы іс-шаралар жоспарларын жариялады [4, 147 б.]. Осыған байланысты қызу және қарқынды жұмыс басталды.Алдымен Алаш комитеттерін құрып, облыс орталықтарында қоғамдық комитеттер ұйымдастыруға тура келді. Осы ұйымдарда елдің болашағы туралы пікірталастар мен пікір алмасулар өтті, Бүкілқазақтық съезге делегаттар сайланды. Сол жылдың 20 шілдесінде Орынборда тарихта тұңғыш Бүкілқазақ съезі ашылды. Алты күнге созылған айтулы жиынның күн тәртібіне он төрт сұрақ қойылды. Олардың ішінде мемлекеттік билік, қазақ автономиясы, қазақтың ұлттық партиясын құру, әскер құру, елордада өтетін Құрылтай жиналысына дайындық туралы маңызды сұрақтар болды. Ә. Бөкейханұлының ұсынысы бойынша, алғашқы екі мәселеде Ресейдің демократиялық федералды және парламенттік республикасының құрамында қазақ ұлттық-аумақтық автономия құру туралы шешім қабылданды.Съезде ұлттық зиялы қауым өкілдері белсенді талқылап, бар ынта-жігерімен шешкен мәселесі – қазақ ұлттық партиясын құру болды. Оған «Алаш» есімі берілді. Алдағы Құрылтай жиналысына сайланған депутаттарды «Алаш» партиясының атынан ұсыну туралы шешім қабылданды. Жоспарланғандай, Қазақстан территориясындағы үш партиядан депутаттарды сайлау кезінде басым көпшілігі «Алаш» партиясы мүшелері болды [9, 26 б.].Бірақ бұл уақытта бүкіл Ресейдегі саяси жағдай күрт өзгерді. Ақпан төңкерісі кезінде шетте қалған большевиктер қазан төңкерісін жасады, билікті басып алып, Уақытша үкіметті таратып жіберді. Олар елде жаңа режим орнатылатынын мәлімдеді.Ел екіге бөлінді, Азамат соғысы басталды.Ақпан-қазан төңкерістері арасындағы қиын-қыстау сәтте Міржақып өзінің күш-қуатын жоғалтпады, Алаштың ісі мен гүлденуіне бағыт-бағдар беруде, әсіресе, съездер арасында жүргізілген науқан кезінде белсенділік пен нәтижелілік көрсетті. Төңкерістің басында мәжбүрлеп таратылған «Қазақ» газеті 1918 жылдың күзінде қызылдардың қолын аздап босатқан кезде қайта шығарыла бастады [11, 354 б.].Үлкен мақсат жолында жанқиярлық танытқан адам, ешқандай қауіптен қорықпай, үкіметтің бұйрығымен халық арасында әскер жинай бастады және оларды жабдықтау үшін қару-жарақ жинап, соғысқа кірісті. Осы оқиғадан кейін, бірнеше жыл өткен соң, большевиктердің үстемдігі толығымен орныққан кезде, Дулатұлы Кеңес өкіметінің жағына өтіп, әскерлерін таратқан ұлтшылдарға рақымшылық жасау туралы жаңалықты естіді.Өзінің сенімділігі мен абыройына берік болған Міржақып сияқты азаматтардың басқа саяси жолға түсуі өте қиын болды. Бірақ олар үстем биліктің қол астында діттеген мақсаттарына бұрынғы жоспар бойынша жете алмайтындарын түсінді. Сондықтан олар Кеңес үкіметінің жағына шығып, өз халқына қызмет етудің жаңа тәсілі деп шешім қабылдады.1921-1922 жылдардағы ашаршылық кезінде Алаш зиялыларының өкілдері аштыққа көмектесу үшін қаражат жинай бастады, бұл істі Міржақып Дулатұлы мен Жүсіпбек Аймауытов басқарды. Бірнеше айдың ішінде олар 15 мың ірі қара жинап, аштыққа ұшыраған елге таратып берді [12, 140 б.].Міржақыптың Қожа Ахмет Яссауи, Абылай хан, Абай, Ш. Уәлихановқа қатысты тарихи деректерді, аңыздарды, шежірелерді жақсы білді. Міржақыптың Қожа Ахмет Яссауи мешітінің жай күйіне арнайы тоқталып өткені де оның қайраткерлігін білдірсе керек [8, 222 б.].Бірақ тағдыр Міржақыпқа да, Алаштың басқа өкілдеріне де әділетсіз болды. Оның өмірінің соңғы кезеңдері қуғын-сүргін және қиын сынақтардан өтті. Бірақ жағдай қаншалықты қиын болса да, ол өз халқының игілігі үшін қызмет етуді тоқтатқан жоқ.Соловецкий лагеріне жер аударылған кезде М. Дулатұлы түрік-орыс сөздігін құрды. Ол бұл шығарманы мыңдаған қазақтарға, қырғыздарға және түркі тілдес халықтардың басқа өкілдеріне арнап жазған. Тұтқындар оны қолымен көшіріп, таратып жіберді, өйткені олардың көпшілігі сол кезде өмірлік маңызы бар орыс тілін білмейтін. «Әзірбайжандардың, татарлардың, башқұрттардың және өзбектердің орыс тілін білу деңгейі өте төмен болды. Міржақып орта түрікше-орысша сөздік жазды. Сонымен бірге ол сотталғандардың өмірін жеңілдету үшін қылмыстық терминологияны да енгізді», – деп жазады ғалым Марат Әбсеметов [6].Міржақып Дулатұлы лагерьде қазақ мектептеріне арналған геометрия оқулығын жазды. Ол өзінің емшілік қабілеттерін байқаған кезде, ол басқа тұтқындарды емдей бастады.Сонымен бірге ол қазақ тілінің жай-күйіне алаңдаушылық білдірді және былай деп жазды: «Егер біз қазақ тілін сақтап, қазақ әдебиетін нығайтуды қаласақ, онда алдымен сандық емес, сапалық ерекшеліктерін ескеруіміз керек. Ол үшін қазақ сөздерінің орфографиясындағы кемшіліктерді жойыңыз. Оларды жою үшін алдымен қандай кемшіліктер мен қателіктер бар екенін білу керек» [8, 197 б.].Міржақып Дулатұлы – түрлі әдеби жанрларда жазған қалам шебері. Оның көптеген әңгімелері Азамат, Мадияр, Таймінер, Түрік баласы және Арғын ұлы сияқты лақап аттармен жарық көрді.Оның алғашқы кітабы – Петербургте «Оян, қазақ!» деген атпен шыққан өлеңдер жинағы. Содан кейін 1913 жылы Орынборда «Азамат» кітабы, 1915 жылы «Терме» өлеңдер кітабы жарық көрді. Ақын өлеңдерінің негізгі тақырыбы – халықтың тағдыры болды. Оның «Оян, қазақ!» атты алғашқы кітабы халық арасында тез тарады. Осыған байланысты қайта басылып шығарылды. Кітаптың негізгі мазмұны халықты оятып, әділетсіздікпен күресуге шақыратын өлеңдерден тұрады. Осы себепті тиражы тәркіленіп, автор қудаланды [3, 5 б.]. Еңбек жолын поэзиядан бастаған Міржақып проза жанрында жаза бастайды. 1910 жылы Қазанда оның осы жанрдағы шығармасы – «Бақытсыз Жамал» романы жарық көрді. Ол прозада жазылған қазақ әдебиетіндегі алғашқы роман. 1914 жылы кітап қайта басылды.Сол жылдары Міржақып бірнеше мақалалар мен фельетондар жазды. 1922 жылы Ташкентте екі бөлімнен тұратын «Арифметика туралы анықтамалық» оқулығы жарық көрді. «Балқия» пьесасын жазады.Көптеген өлеңдерінде ол отаршылдықтың қамқорлығындағы қиын-қыстау кезеңдегі қазақ халқының жағдайы туралы баяндай отырып: «Ххалықтың мүддесі үшін қызмет ету – әр азаматтың міндеті», – деп тұжырымдайды. Атап айтқанда, «Қазақ халқының өткені мен қазіргі жағдайы», «Қиындықтар туралы шағын үндеу», «Сайлау туралы», «Жастар», «Қазақ кландарының билеушілері», «Алаяқ шенеуніктер» еңбектерінде ол қазақ қоғамының бет-бейнесін, адамдардың психологиясын суреттейді.Міржақып өлеңдерінің азаматтық және қоғамдық рухтағы тақырыптары, ол арқылы жеткізгісі келетін ойлар, олардың құрылысы мен айтылу ерекшеліктері алауан түрлі. Ақын халықтың тағдырын, олардың өткені мен болашағын мадақтайды, сосын жастарды оқуға, білімге шақырады немесе күнделікті өмірге қатысты адамзат тақырыбына тоқталады, кейде патша үкіметінің басып алу саясатын және билеушілердің әділетсіздігін сынға алады.Міржақыптың қаламынан шыққан туындылардың бірі – «Алашқа» өлеңі. Ақын өзінің өткен өмірі туралы ойлары мен естеліктерін халыққа жеткізеді, жаман мен жақсыны, өткен мен бүгінді салыстырады, бірқатар әлеуметтік проблемаларды ашады. Қорытындылай келе, Міржақып өзінің саналы өмірін өз халқына қызмет етумен өткізді деп айта аламыз. 1929 жылы жауап алу кезінде Міржақып Дулатұлы өзінің соңғы сөзін: «Менің халқымның болашағы үшін мен қолымнан келгеннің барлығын жасауға міндеттімін. Егер мен қателессем, онда адамдармен бірге. Ерте ме, кеш пе, ақиқат жеңіске жетеді» деп айтты. жүктеу/скачать 108.41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|