Еліміз егеменді Қазақстан мемлекеті болғанға дейін халқымыздың философиялық мұралары мен мәдени-тарихи қазыналарымыз, ұлттық салт-дәстүрлеріміз жөнді-жосықсыз төмендетіліп және осыған бағытталған саясат үстем болып келді
жүктеу/скачать 108.41 Kb.
|
| Дулатұлының өміржолы
Міржақып Дулатұлы (1885 ж. 25 қараша – 1935 ж. 5 қазан ) – қазақ ағартушысы, ақын, жазушы, педагог, қоғам қайраткері. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті өкілі. Міржақып Дулатұлы 1885 жылы 25 қарашада Торғай уезінің Сарықопа болысына қарасты №1 ауылда дүниеге келді (қазіргі Қостанай облысы, Жанкелдин ауданының Қызбел ауылы). Әкесі Дулат арабша оқып, жаза білетін, қолөнермен айналысқан, дәулетті адам болған. Анасы Дәмеш өнерге жақын адам болды, қазақтың халық әндерін орындады. Міржақып екі жасында анасыз қалып, он екі жасында әкесінен айырылды. Оны үлкен ағасы Асқар тәрбиелеп өсірді.Әкесі, үлкен ұлы Асқар сияқты Міржақыпты да бірінші мұсылманша, содан кейін орысша оқытып, заң саласында жұмыс істегенін қалады да, алдымен ауыл молдасына оқуға берді.Міржақып Дулатұлы өзінің балалық шағы туралы былай деп жазды: «Мен Орта Ордаданмын, руым – Арғын. 2 жаста анасыз, ал 12 жаста әкесіз қалдым. 8 жасымда әкем мені ауыл молдасынан сабақ алуға берді. Ол өте надан молда еді. Мен одан не үйренгенім есімде жоқ, бірақ араб тіліндегі дұғаларды жаттаудан басқа ештеңе білмедім» [1, 12 б.].Молдадан екі жыл сабақ алғаннан кейін ауылдағы орыс мектебінде сабақ берген Мұқан Тоқтарбай есімді ұстаздан сабақ алады. Сөйтіп, Торғай қаласындағы орыс-қазақ мектебіне қабылданды да, бес жыл оқып, 1902 жылы үздік бітірді. Бұл мектеп оның біліміндегі олқылықтарды толтырып қана қоймай, оның тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етті. Мұқан ұстаздың өзі ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған оқу орнының түлегі болатын.Алты-жеті жыл мектеп бітірген мұғалім ауыл мектептерінде балаларға сабақ берді. Ол шәкірттеріне терең білім мен тәрбие берді. Міржақып Дулатов өзінің өмірбаянында былай деп жазады: «1897 жылы мен екі жылдық орыс-қазақ мектебіне оқуға түстім, оны бітірген соң мұғалімдер курсында оқып, ауыл мұғалімі мамандығын алдым. Бұл менің оқу орындарындағы білімімді аяқтады. 1902 жылдан бастап ауыл мұғалімі болып жұмыс істей жүріп, бос уақытымды білімімді жетілдіруге арнадым» [1, 12 б.].Міржақып орыс жазушыларының шығармаларымен танысып, өз бетінше оқып, орыс тілін жетік меңгерген. 6 жыл ұстаздық ету барысында көп нәрсені үйреніп, өз халқының тәуелсіздігі үшін күреске дайындалады. Оның ақындық таланты дәл осы жылдары көрінеді.Бұл уақыт патша үкіметінің отаршылдық саясатының қазақ топырағында кең қанат жайып, халыққа қатты қысым көрсеткен кезеңі болды. Бұл жағдай қазақ халқының білімді азаматтары мен зиялы қауымының саяси тұрғыда дамуына түрткі болды. Осы кезде патшалық Ресейде алғашқы буржуазиялық-демократиялық революция болды.Өз бетінше оқып, білімін дамытып, орыс тілін жақсы меңгерген Міржақып бос уақытында тілін жетілдіру үшін көркем кітаптар оқиды, өлең жаза бастайды. Ол Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы сияқты қазақ зиялыларының өз халқы туралы ойлаған көптеген шығармаларын оқыды.1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келіп, Ахмет Байтұрсынұлымен кездесті. 1905 жылы Міржақып Ахмет Байтұрсынұлымен бірге Қарқаралы қаласында жүргізілген қоғамдық-саяси жұмыстарға қатысты [2, 134 б.].Ол Орал және Санкт-Петербург қалаларында өткен ұлт-азаттық қозғалыстарға қатысады және конституциялық-демократиялық партия съезінің жұмысына қатысады, 1905 жылғы революциялық оқиғалар кезінде Қарқаралы қаласындағы демонстранттар қатарында болды.1906 жылы ол көптеген қазақ жастары оқитын Петербург қаласында болды. 1907 жылы Санкт-Петербургте шығатын «Серке» басылымында оның «Жастық шақ» поэмасы мен «Біздің мақсатымыз» атты мақаласы жарық көрді.Міржақыптың алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы Қазан қаласында «Оян, қазақ!» деген атпен жарық көрді. Бұл кітаптың қазақ оқырмандарына әсері өте күшті болды. Кітап жас авторды патша билеушілерінің қудалауына алып келді, оны тергеу органдарының бақылауына алды, содан кейін кітаптың бүкіл таралымы тәркіленді [3, 4 б.].1909-1911 жылдары ол Қызылжар қаласының сот кеңесінде қызметін жалғастырып, оқу жұмысын жаңартып, қазақ балаларына орыс тілінен сабақ берді. Бұл кезде Мағжан онымен біраз уақыт бірге оқыды. 1910 жылы Каримовтың Қазан қаласындағы баспасында оның «Бақытсыз Жамал» романы жарық көрді. Ол әртүрлі жерлерде жарияланған қазақ басылымдарына, әсіресе, «Айқап» журналына жиі жазды.Міржақып 1911 жылы Қызылжардан Семей облысына жіберіліп, халықтың өмірін өз көзімен көру үшін қазақ ауылдарын аралайды. Бұл жерде патшаның құпия полициясының көзіне түсіп, бір жарым жылға қамауға алынды.1912 жылы ол Орынборға келді. Аз санды қазақ зиялыларымен кеңескеннен кейін, халықтың санасына әсер етуді жалғастыру мақсатында көкейтесті тақырыптарда мақалаларын жариялауды бастайды. М. Дулатұлы А. Байтұрсыновпен бірге алғашқы демократиялық ағартушылық бағыттағы «Қазақ» газетінің (1913-1918) негізін қалайды [4, 146 б.].1914 жылы 14 мамырда Міржақып Дулатұлы Омск қаласында өмір сүрген Ғайнижамал Баймұратқызымен бірге отбасын құрады. Ақынның қызы Гүлнар Дулатованың естеліктеріне сүйенсек, үйлену тойы Омбы қаласының жанындағы Коломзино станциясының мейрамханасында өтті. Үйлену тойынан кейін жаңа үйленген Дулатовтар бірден Орынбор қаласына кетеді [5, 87 б.].1917-1918 жылдары Міржақып Алаш қозғалысының жұмысына қайта кірісіп, Ресей үшін қиын жылдары ел тәуелсіздігіне қатысты мәселелермен айналысты. 1917 жылы маусым-желтоқсанда өткен жалпы қазақ съездерінің жұмысына қатысты. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ол біраз уақыт Орынбордағы газет-журналдарда жұмыс істеді.1920 жылы Ташкентке келіп, сол жерде «Ақ жол» газетінің редакциясында, содан кейін Семей облысының әділет органдарында жұмыс істеді. Сол жылдары Міржақып әдебиет пен арифметика бойынша оқулықтар жазды, Фирдоуси, Крылов, Пушкин, Лермонтов және Шиллердің шығармаларын қазақ тіліне аударды.1922-1926 жылдары Қазақ халық ағарту институтында оқытушы болып жұмыс істейді. 1922 жылы М. Дулатұлы заңсыз қамауға алынды. Бірақ бұл әділетсіздік ұзаққа созылмады және ол Семейден Орынборға ауыстырылғаннан кейін қамаудан босатылды. 1924 жылы Міржақып қазақ зиялыларының І съезіне қатысып, сөз сөйледі [6, 12б.].1925-1928 жылдары Міржақып Дулатұлы сол кездегі ел астанасы – Қызылорда қаласында өмір сүрді. Онда ол бірнеше туындылар жазды.1928 жылы кеңестік тоталитарлық жүйе қайтадан Міржақыпты тұтқындады. Қызылорда түрмесінің көрші камераларында Жүсіпбек Аймауытұлы мен Ахмет Байтұрсынұлы онымен бірге отырды.Бұл жолы тергеуден кейін М. Дулатұлы өлім жазасына кесілді, бірақ көп ұзамай жаза 10 жылға ауыстырылды. Алдымен Бутырка түрмесінде болды, содан кейін Соловецкий лагеріне жер аударылды.Мұстафа Шоқай Франциядан келген Карелия сауда кемесіне кірген кезде,Міржақыптың лагерден қашуын ұйымдастырған болатын. Соған қарамастан, Міржақып өз отбасының тағдырынан қорқып, қашудан бас тартты. 1930 жылы ол Ақ теңіз-Балтық каналын салуға қатысты. Қайраткер 1935 жылы 5 қазанда Карелия Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының (А втономиялық Советтік Социалистік Республикасы) Беломорск ауданының Сосновец теміржол станциясында қайтыс болып, сол жерде жерленді [1, 123 б.].Кеңес өкіметі жылдарында Міржақып Дулатұлы есімі мен оның шығармаларын зерттеуге тыйым салынды. 1988 жылы 27 қазанда Қазақ КСР прокуроры наразылық білдіріп, сол жылдың 4 қарашасында Жоғарғы Соттың Республикалық алқасы оның құрметті есімін толықтай қалпына келтірді. Ал 1991 жылы Міржақып Дулатұлының барлық шығармалары, өлеңдері мен мақалалары жинақталып, жарық көрді.Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, 1996 жылы оның мүрдесі отанына қайтарылып, қайта жерленді. жүктеу/скачать 108.41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|