Есенбай Анар Заманбеккызы Сыр өңірі жазушыларының тіліндегі жергілікті қолданыстар

Көркем мәтінде қолданыс тапқан диалектілік лексемалардың және диалектілік тіркестерді жинақтап, саралай келгенде, автордың белгілі бір мақсатта қолдану ерекшеліктері анықталады. Көп жағдайда сол өңірдің тұрмыс-тіршілігіне, өмір сүру болмысы мен кәсібіне тән сөйленіс қатарына әбден сіңіп кеткен диалектілік сөздер кеңінен көрініс тапқан. Сонымен, көркем мәтіндегі жергілікті тіл ерешеліктерін зерттеу арқылы әдеби тіл мен диалектизмдердің ара жігін, диалектизмдердің әдеби тілге ауысу қағидаларын, диалектілер қатарында жүрген этнографизмдердің жалпы халықтық сипатын анықтауға болады.

Жазушы кейіпкер тілін даралау арқылы оның түсінік түйсігін аша түсіп, бітім-болмысын айқын көрсетуді мақсат тұтады. Әр кейіпкердің іс әрекетіне орай сөйлеген сөзі де олардың бір бірінен өзгешелеп тұрады. Жазушы өзге стильдік элементтерді дайын күйінде көшіре салмайды, сондықтан бөгде стильдік элементтер негізгі қызметінде жұмсалмай, эстетикалық мәнге ие болғанда көркем тіл кестесіне лайық түрге енеді. Көркем әдебиет стилінің ерекшелігіне бағынып, жазушы идеясына тәуелді болады. Диалектизмдер көбінесе стильдік мақсатта, яғни кейіпкердің табиғи бітім-болмысын айқын көрсету үшін немесе жағымды және жағымсыз бағалауыштық мағынаны әсірелеп көрсету үшін кеңінен қолданылады да, индивидуальді авторлық сөздік қордағы диалектизмдердің мәтінде берілуі, яғни автордың тілдік тұлғасы мен аялық білімі арқылы көрініс тауып тұрған жергілікті тіл ерекшеліктерінің жұмсалымдық қызметі айтыла бермейді.

Демек, көркем мәтіндердегі диалектизмдердің ұтымды қолданылуы, мақсатты жұмсалуы сөздік қорымыздағы кейбір сөздердің мағыналарын толықтырып, мағыналық өрісін кеңейтуге, кірме сөздердің баласын беруге едәуір септігін тигізетіні сөзсіз. Көркем мәтінде қолданылатын диалект сөздердің мән-мағынасын ашып, қолданымдық аясын зерттеп, стильдік қызметін анықтау жұмысы орынсыз қолданылған жергілікті тіл ерекшеліктері мен әдеби тіл қатарына енуге бейім тұрған диалектизмдерді айқындауға мүмкіндік береді. Ақын-жазушылардың тілі арқылы сөздік қорымызды кеңейтеміз. Олардың индивидуальді-авторлық сөз тудыру негізінде қалыптасқан атауыштық сөздер мен ұмытылып бара жатқан көне этнографизмдерді жаңғыртуы арқылы және де кейбір естілмей жүрген заттық мәдени диалектизмдері қайта дүниеге әкелуі арқылы сөздік қордың шеңбері ұлғая түседі.

1. 
   Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: «Ана тілі», 1998. 304б.
   
2. 
   Атабаева М.С. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі. Алматы. 2006ж . 284б.
   
3. 
   Сейілхан А. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні. Авт., дисс. фил. ғыл. канд., Алматы, 2002
   
4. 
   Әзімжанова Г. Көркем проза прагматикасы Алматы, 2005. 300 б.
   
5. 
   Авакова Р.А. Фразеологизмдер – ұлттық мәдениеттің айнасы //Мир языка. А., 1999.
   
6. 
   Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –309 б.
   
7. 
   Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. Алматы, 1972. 174б.
   
8. 
   Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері Алматы, 1981, 135б.
   
9. 
   Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері. Алматы, 2002 – 190б.
   
10. 
    Қалыбаева Қ қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері. Алматы, 1997 – 72 б
    
11. 
    Мұстафаұлы С. Қытай-қазақтары тілінің тұрақты тіркесіндегі жергілікті ерекшеліктер. Дис филол ғыл канд. Алматы. 2002 – 117б
    
12. 
    Авакова Р.А. Фразеологиялық семантика Алматы, 2002 – 152б
    
13. 
    Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы, - Алматы, 1991. -199б
    
14. 
    Сыздық Р. Сөз құдіреті. –Алматы: Атамұра, 2005. –272б.
    
15. 
    Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері Алматы, «Арыс», 2000. 624б.
    
16. 
    Концептуальная картина мира и интерпретативное поле текста с позиций лингвистики, журналистики и коммуникативистики : (cб. материалов всерос. науч.-практ. конф., 20-23 июня 1999 г.) / отв. ред. А.А. Стриженко. – Барнаул : Изд-во Алт. гос. техн. ун-та, 2000. – 243 с.
    
17. 
    Сарыбаев Ш. Көркем әдебиет тіліндегі жергілікті ерекшеліктер // Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы, 1983, - 149б.
    

1. 
   Диалектологияның тіл ерекшеліктері // Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті хабаршысы. Алматы, 2005.
   
2. 
   Қазақ тіліндегі диалектология мәселелері// Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті хабаршысы. Алматы, 2005.
   
3. 
   Қазіргі тіл біліміндегі диалектологиялық зерттеулердің жаңа тәсілдері //ҚР ҰҒА Хабарлары. 2006.
   
4. 
   Қ.Әбдіқадыров шығармаларындағы диалектизмдердің қолданылу ерекшеліктері //«Жаhандану жағдайында Қазақстан экономикасын жаңарту мәселелері» атты халықаралық конференция материалдары Алматы, 2006. 23-24 қазан
   
5. 
   Қазіргі қазақ диалектілік лексикологиясының зерттелуі //«Қазақстан және Ресей: ынтымақтастық жолы, мәдени байланыс, ғылым мен білім беру интеграциясы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары Көкшетау, 2006.
   
6. 
   Диалектілердің ақиқат дүниені таныту және таңбалау ерекшеліктері //Тілтаным. 2006. №4
   
7. 
   Қазіргі қазақ диалектілік лексикологиясының зерттелуі // «Қазіргі әлем: дамуды белгілейтін стратегиялар» атты халықаралық конференция материалдары Алматы, 2007. 26-27 ақпан
   
8. 
   Қ.Әбдіқадыров шығармалары тілінің көркемдік ерекшеліктері // «Технология, мәдениет және тіл кеңістігіндегі адамның ролі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары Алматы, 2007. 26-27 сәуір.
   
9. 
   Ж.Арыстанов шығармаларындағы фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің қолданылуы //«Қазақстанның рухани дамуы және жаңа саясат» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары Алматы, 2007. 21қараша
   

В работе был проведен этнолингвистический анализ языковых единиц на материале произведений писателей Южного региона. До настоящего времени были изучены особенности говора жителей Южного региона, в частности, их лексические, грамматические, фонетические особенности. Однако, такие особенности, как мотивированное – немотивированное использование языковых единиц в художественном произведении, этнолингвистические особенности наименований материальной культуры и их национально-культурная выраженность в единой взаимосвязи «языка» и «культуры» не были предметом отдельного исследования.

- определить мотивированное – немотивированное использование местных языковых особенностей писателями;

- выявить языковые особенности эмоционально-экспрессивного воздействия диалектизмов;

- выявить дублетные языковые единицы, созданные авторами, способствующие явлению многовариантности наименований;

- описать этно - культурные особенности наименований материальной культуры Южного региона, а также определить этнолингвистическую природу диалектизмов используемых в произведениях писателей данного региона.

Методы исследования. В диссертации использованы описательный, сравнительно-исторический, семантико-стилистический, этнолингвистический методы, а также такие виды анализа, как индукция, дедукция и др.

Научная новизна исследования. Научная новизна диссертационного исследования состоит в том, что впервые местные языковые особенности, свойственные Южному региону рассмотрены в этнолингвистическом аспекте во взаимосвязи «языка» и «культуры». В работе были достигнуты следующие результаты:

- выявлены мотивирующие признаки, определяющие этнолингвистическую природу местных языковых особенностей;

- определены стилевые цели использования диалектизмов писателями К. Абдыкабыровым, Ж. Арыстанбаевым, Т. Алимкуловым и др.;

- изучены мотивированное – немотивированное использование писателями местных языковых особенностей;

- исследованы и выявлены диалектизмы и профессиональные слова, значительно пополняющие лексику казахского литературного языка;

- определены авторские дублетные языковые единицы, создающие многовариантность названий;

Использование писателями местных языковых особенностей обусловлено целью придания образности языку персонажа произведения;

- преимущественно только те языковые единицы, применяемые писателем с определенной целевой установкой могут иметь место в лексике казахского литературного языка;

- языковые единицы использованные автором без определенной цели не способствуют развитию казахского литературного языка, порождая ненужные языковые дублеты и многовариантность;

- местные особенности казахского языка являются одним из источников этнозначимой информации о сущности нации и ее культуре;

- местные языковые особенности, выражающие материальную и духовную культуру нации, а также ее миропонимание, обычаи и традиции являются основой для создания языкового образа, свойственного данному региону и характеризуются преимущественно коннотативной семантикой.

Результаты диссертационного исследования способствуют более детальному изучению этнолингвистики, лингвокультурологии в антропоцентрическом направлении. Полученные данные значительно дополняют такие сферы науки о языке, как языковая норма, кодификация языковых единиц, диалектология, лексикология, стилистика, литературный язык, история языка и др.

Практическая значимость диссертации заключается в том, что материал исследования могут быть использованы в преподавании «Диалектологии казахского языка», «Стилистики современного казахского языка», «Лексикологии казахского языка», «Лингвистического анализа художественного текста», «Культуры языка», «Истории литературного языка», а также при проведении спецкурсов и спецсеминаров на филологических факультетах ВУЗов Республики

SUMMARY

The dissertation abstract summary on scientific degree competition of philological sciences candidate on specialty-10.02.02. Kazakh language.
Esenbay Anar Zamanbekovna.

The peculiarities of language South region writers in literature.
The actuality of research.

Language in the main type of culture. With the help of culture ethnocultural events are forming. They develop in the forms of spiritual and material cultures. If you want to know the secrets of any national languages it isn’t enough to know the right of the language, you should know the history of the speaker form the early century of ethno period, with the nowadays life culture and his developing brains. Literature describes national traditions, national psychology, national outlook, and the life experience, national culture are the whole world. Literature is a national culture of a language. That’s why in each literature we can find the nation of spiritual and material culture as the main event. From literature we can understand the world of the past century with the people’s life. Every composition is for young generation. That’s why in the writer’s language each event describes the past of the culture, the life as a great history for people. If we analyse composition we find out a lot of words with the specific style, reason, function, the content of the cultural event, national quality and historical etymology. To study dialects of Kazakh literature, in nominative cases, to identify using of lexemes, to define languages that were used from other languages with their specific dialects is the actuality of my research.

Language peculiarities of specific places with description of Kazakh literature. The given purpose has caused in solution of the following tasks:

• 
  to define the character of using language differences by writers.
  
• 
  to show dialects emotional-expressive way;
  
• 
  the causes of writers style in using dialects;
  
• 
  to study positive way of writers language and demonstrating dublets;
  
• 
  to show national-cultural peculiarities of the south region in Kazakhstan, analyzing dialects in literature.
  

Induction, deduction, semantic-stylistic, ethnoliguistic, problem, system and other methods are used in the dissertation.

The scientific novelty of the dissertation is to analyse the language differences of ethnocultural and ethnolinguistic aspects in the South region and come to the next conclusion – the influence of ethnolinguistic characterization with native language differences.

• 
  the identify the purposes of dialect style of writers as K. Abdikadirov, Dz. Aristanov, T. Alimkulov;
  
• 
  to define the character of using language differces by writers;
  
• 
  to fulfill the lexics of Kazakh language in literature to study different dialects and professional vocabulary with right equivalences;
  
• 
  to define comparativeness in the writers’ language and useless of dublet vocabulary;
  
• 
  to study lexics of Kazakh literature using dialect and professional words in different cases.
  

• 
  Peculiarities of characters to give the style purposes by writers in different places.
  
• 
  The writer enlarges the vocabulary of Kazakh literature to identify the style of language units.
  
• 
  The writers don’t specify vocabulary in literature to give wrong effect, but with special dublet.
  
• 
  National and cultural tradition of Kazakh language in different places with their own peculiarities are the main desription of ethnocontext.
  
• 
  The pecularities of native language gives material and spiritual culture to our people with specific units to describe particular place to characterize connotation of language unit.
  

Nowadays, the Kazakh language is developing in anthropocentric way to increase people’s knowledge with the help of language and to show into young generation. In this case it is necessary to investigate peculiarities of language in different literatures in ethnolingual style and study cultural necessity of them. That is why during the research in Kazakh language the theoretical types of ethnolinguistic linguocultural are developed in antronochentric way. That’s why the characterization of using language peculiarities, different language limits, to identify the language codification, dialectology, lexicology, stylistic, literature, history of language and other types help to develop a new way.