Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар

1. 
   Қазақ хандығының қалыптасу тарихы?
   

1. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
   

№14 Тақырып: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.

1. 
   Қазақ хандарының әскери жорықтары?
   
2. 
   Қазақ хандарының мелекетті нығайтуға қосқан үлесі?
   

XVI ғасырда өмір сүрген тарихшы Рузбехан Исфаһанидің деректеріне қарағанда, казақ хандығында он үлыс болған, әр ұлыстың жан саны — жүз мың адам. Бүл Мұхаммед Хайдар Дулатидың казак хандығының жан саны бір млн. адам деген дерегіне сай келеді¹. Ұлыстырды хан тұкымынан шыққан сүлтандар баскарды.

Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына аға-інілері не ер жеткен баласы отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шон-жарлары өкілдерінің жиналысындагы "хан көтеру" деп атала-тын сайлаудан етуге тиісті болды. Олар оны хан болуға лайык деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып, хан көте-ру салты сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанның руы-ның ең беделді адамдары болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, үш рет "Хан! Хан! Хаи!" деп ай-ғайлаған. Хан отырған киіз шөпке тиген кезде, оны жугіріп жеткен топ көтеріп алып, киізге қайта түсіреді. Сонан соң так сиякты болған киізді қырық белікке бөліп жыртады.-Әрбір адам езінің хан тағайындау мерекесіне катысқанының белгісі ретінде естелікке жыртып алып кетуге тырысатын. Бұл ғүрып мерекемен басталып, кеп күндік базарлы тойға ұласатын

Енді XV—XVI ғасырларда Қазақ хандығы тарихында хан-дықтың құрылуы мен күшеюіне тікелей араласып, өз үлесін косқан және жоғарғы қолбасшы ретінде елді сыртқы жаулар-дан қорғауда нәтижелі соғыс жургізген хандарға жеке-жеке токталайық. Олар хандықтың батысында ноғай мырзалары-мен, оңтүстігінде шайбанилық сұлтандармен үзаққа созылған күресті бастан кешіреді. Солардың ішінде Керей мен Жәнібек, Бұрындық, Қасым, Хақназар, Тәуекел хандар ха-лыққа кең танымал болды. Оларцай болмаса да, Мамаш, Та-қыр, Бұйдаш, Тоғым, Шыгай хандар есімі де бізге жақсы та-ныс. Қазақ хандығы қүрылғаннан кейінгі алғашқы саяси даму кезеңі тікелей осы хандардың есімімен байланысты.

Қазақ хандары елді сыртқы жаулардан қорғауда, әскери күш-куатты негізінен дипломатиялық келісіммен нығайтуға ұмтылды. Бірінші хан хандық билікке шамамен 1465—66 жыл-дары отырған.

Жәнібек ханның билігі 6-7 жылға созылды. Онын тұсында хандық тарихында үлкен маңызға ие бірнеше оқиға болды. Біріншісі — 1469 жылғы Эбілқайыр ханның Қазак хандығына жасаған жорығы сәтсіз аяқталын, ханның өзі қайтыс болды. Бүл жағдай "кешпелі өзбектер" мемлекетінін толық күйреуінің басталуын тездегті. Екіншісі - Дешті Қыпшакта шайбанилык әулет билігінің жойылуы. Шайбанилар әулетінің билігі ездігінен жойылмады, оны жойды. Жойған-дардың ішінде Сібір хандығы, ноғай мырзалары, Алтын Орда хандығы, Хорезм хандығы және Жәнібек хан баскарған Қазақ хандыгы болды. Жәнібек ханның аткарған тарихи релі осы жерде көрінді.

Кезінде Керей ханның айтқан "Аллатағала сәтін салған күні батысқа — Туркістанға жол журуіміз керек" деген өсиетін іске асырып, Жәнібек хан Қаіақ хандығының билігін Дешті Қыпшаққа толық жургізе бастады. Бұл кез — 1472-1473 жылдар болатын, яғни Қазақ хандығының толық, дер-бес, жеке ел ретінде өмір суре басгаған жылдары.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар.

1. 
   Қазақ хандарының әскери жорықтары?
   
2. 
   Қазақ хандығының нығаюы?
   

1. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998.
   

№15 Тақырып: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы.

1. 
   Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы?
   
2. 
   Қазақ хандарының билік жүргізген мерзімдері?
   

Түркі елдерінде ер адамның басты міндеті отбасын қорғау мен мал-мүлікті сақтау жене с-оғыска катысу еді. Көшпенділердің өмірінде өскери дастүрдін үлкен маңызы болды: әскери бағыныштылық — дала ережелерінің ең басты, маңызды тармағы. Дала түрғындары, негізінен, қаруланған адамдар болды. -Мейлі аңға шықсын, мейлі көңіл көтеруге, серуенге барсын, ешқашан садақ, жебе және канжарсыз жүрмеген. Қаруланып жүру тек кана занды хұқық емес, со-нымен қатар міндет болып табылады. Мысалы, халықтық жи-налыста карусыз адамнын дауысы есепке алынбады, кішілер оған құрметтеп орын бермеді¹.

Қазақтардын тұракты өскері көп болмады, ру-тайпалык жасактар керек кезінде тез жиналып отырды. Ру - тайпалық жасақтардың өзін-өзі баскаратын әскери бірліті болды. Оның , басшысы ру басшысы болып есептелді. Әрбір әскерй жасақ-тың өз танбасЫ' мен ұраны болды. Осындай бір-біріне тәуелсіз жасақтардың бірқатар бөлімдері ұлыстық жауынгерлер санын кұрады. Үлыс басшысы ұлыс әскерінің басшысы болып табы-лады. Оның өз туы, өз ұраны болды. Хан біріккен әскердін жоғарғы колбасшысы болып, жауынгерлік құраманы жеке-дара басқарды. Хандар өз өміріне төнген кауіп пен қиындық-тарды жауынгерлермен бірге көрді. Бұл жерде Қасым хан мен Бұрындық ханның соғыста жаралы болуын, Хақназар хан мен Мамаш, Әбілкайыр хандардьін ұрыста каза табуы және Тәуе-кел ханның шайбанилерге карсы жүргізілген 1598 жылғы жорықта жаралануы мысал бола алады.

Қазак ханда"рының мемлекетінде жалпыға бірдей әскери міндет енгізгендіктен, олардын саны өте көп болған.

Мырза Мүхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-ир-Рашиди" шығармасында Қасым ханнын Әндіжанға бет алганда әскер құрамында үш жүз мың (300000) адам болған"³, Махмүд ибн Уәлидің "Бахр-әс-Асрар фи-Манакиб-әл-Ахиар" ("Қайы-рымды адамдардың жоғарғы қасиеттері жөніндегі қүпиялар теңізі") шығармасында: "Қасым ханның Дешті Қыпшақуәла-ятындағы армиясында екі жүз мыңнан (200000) астам атты әскер болды", — делінген.

Қасым хан Шайбани ханмен көп соғысты.

1598 жылы Тәуекел ханның Маураннаһрға жүргізген
жорығында, әскер қолының құрамында өз казақтарымен
бірге "Ташкент пен Түркістанның сұлтандары, қыргыздар
мен кыпшақтар" болғаны айтылады. Осы жорықта Қазак
хандығының әскер саны 90—100 мың адам болға». Махмуд
ибн Уөлидін айтуынша, Қазақ ханы Тұрсын, Мұхаммед,
Аштар ханид Иманқұл ханға қарсы 100 мың әскер шығар-
ған, онын ішінде 10 мыңы қырғыз тайпалық жасағын
кұрғандар.

Бұл кезде жауынгерлік ерлік жоғары бағаланды, кім бәрінен көп "бас шауып, қан төксе", сол көшпелі «лемлекетге үлкен құрметке ие болды. Соғыстағы жеке ерлігі ушін, соғыс қимылдарын ұтымды басқара білгені үшін құрметті батырға баһадур² атағы берілген. Ерекше шабуылдарға, ұрыс даласы-нын көп реткі батырларына, XV ғасырдағы деректің куәлан-дыруынша, толыбатыр (толыбаһадур — толық батыр, яғни шексіз қайсарлық) деген атак берілген. "Батыр" сезі атак ретінде жауынгер есіміне қосылады.

Мүндай құрметті атакты өзінің жауынгерлік ерлігі үшін кез келген көшпелі жауынгер ала алады (ол катардағы жау-ынгер немесе бекзада, сұлтан болуы да мүмкін). Кене жазба-ларға карағанда, қазак ханы Тәуке де, Абылай да батыр атан-ған.

Жауынгерлік заманда қазақтардың әскери қызметінің езіндік ерекшелігі: әскери міндет, бағыныштылық — дала ережелерінін басты әрі маңыздысы болды,

Қазақ хавдарының әскері, негізінен, атты әскер болған. Атты әскер ауыр, орта, жеңіл больщ белінген. Үрыртарда бұл әсісер тобы шешуші рел атқарып, жекпе-жек шайқастарда пайдаланылған. Түркі елдерінде жеңіл түрі кең дамыған. Олардың атты өскерінде шалымдылық пен айлакерлік өте жо-ғарыболған.

Кешпенділердің кез келген жауынгерліқ жорығы атпен байланысты болып келеді. Қазақ хаңдары XV—XVII ғасыр-ларда арнаулы аттЫ Жасақ ұстаған. ОларДьің құрамы жаугёршілік заманда 3000-нан 5000-ға дейін Жёткен. Қазак атты жасақтары жазда жиналып, қысқа қарай хаңды қорғай-тын азғана сарбаздан басқасы тарап кетіп отырған.

Тұрақты әскері жоқ Қазақ қауымында ерекше жағдайда жасақталған қалың қолды с а р б а з (парсыша: басшыға еруші) деп атағам. Олардыжүз басы, мың басы, алжалпы әскерді сардар басқарған⁵

Аддыңғы әскер легін жау коріп қалса, оған жақындап ба-рып, садакден бірнеше рет агқаи, Жау сескенбесе, оны алдау үшін кейін шегініп, негізгі әскердің торуылына ілестірін кел-ген, сөйтіп, қоршауға түсірген. Егер жаудың күші аса басым екеніне көзі жетсе, одан бір немесе екі күндік жерге қаша шегініп кетіп, басқа жасырын жолға түсіріп, горуылдай жүріп, қырғынға ұшыратқан. Егер бұл әдіспен ала алмаса, он-он екі күндік жерге шегініп кетіп, қауідсіз бекіністі жерге ор-наласып алып, бөлшектеніп жеткен жауды жеңу амалын тап-қан. Әскердің саны аздық етсе, әйелдер мен бозбалаларды жөне адам кескініндегі қуыршақтарды атқа қондыру арқылы жауға көп етіп көрееткен. Бұл өдіс әдетте қарсыласына үрей туғызады. Егер жаулары басым түссе, олар жауларына қуалауға жол берген.- Бір-бірінрн бөлінген кезде іздеріне түсіп қуа жүріп, майдандағыдан бетер қырғынға ұшыратқан.

1. Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет?

1. 
   Аманжолов К., Тасболатов А. «Қазақстанның әскери тарихы». – Алматы: «Білім», 1999.-312 бет, суретті.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998
   

1. 
   Тақырып: Сақтардың парсы патшасы Кирді жеңуі мен сақтардың мекендеген жерлері.
   

Хуанхэ мен Дунай өзендері аралықтарьндағы қазбалардан шыққан сақтарға (скифтерге) тән қару-жараұ, ат жабдықтары, аң стиліндегі киім-кешектері б.з.д. X—V ғғ. дейін ортак мәдениеттің осы атаумен аталуына себеп болды, ол мәдениет б.з.д. III ғасырға дейін өмір сүрді. Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы Талас, Іле, Шу жағалауларында, Қырғыз және Жоңғар Алатауының таулы бөктерлерінде, Кеген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында орналасқан. Еділ мен Дунай аралығынан табылған ескертіштерді тарихшылардың зерттеулері мынаны көрсетеді б.з.д X -V ғасыр-ларда Орта Азия мен қазіргі Қазақстан даласын, парсы тарихшыларының айтуынша, сақ, грек тарихшыларының айтуынша "скиф" тайпалары мекендеген. Бұл, Хуанхэ мен Дунай аралығындағы баряық көшпелі тайпаларға төл атау еді.

Біздің қазірше білетініміз б.з.д. 454-425 жылдар арасын-
да сақтар туралы Геродот былай тұжырымдайды: "Парсылар
барлык скифтерді сақтар деп атаған". Орта Азия мен Қара
теңіз жағалауындағы көшпенділерді гректер скиф деп атаған
деп хабарланды.

Сонымен қазір белгілі болып отырғаңдай, - .сақ тайпалары Орта Азияда, қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген және массагеттер деген атпен белгілі болған. Ал еуропалық сақтар Каспий мен Қара теңіз жағалауындағы алқаптарда, яғни қазіргі кездегі Венгрия, Румыния, Болгария мемлекеттері ор-наласқан аумақта өмір сүрген.

Геродот сақтарды олардың айналысқан кәсіптеріне қарай жіктеген: егінші сақтар Зеравшан, Әмудария, Сырдария, Іле, Днепр мен Бут өзендері жағалауларындағы өлкелерде өмір сүрсе, көшпеді сақтар Днепрдін. шығыс жағын мекендеді дейді.

2. 
   Тақырып: Сақтардың қаруы және әскери өнері.
   

Сақтардың негізгі қаруы садақпен ұзын ңайза болды. Сақ садақтарьі екі серіппелі бөліктен тұрды, сыммен жалғастырыла тартылған қос мүйіз. Геродот айтқандай, сақтар садакты кеудесіне емес, иығына қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иыққа да қойьп ата беретін болган. Сақ жауынгері ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және болдыруды білмейтін жүйрік атта". Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан,сауыт, бас киім еді. Қалқан шағын ғана болды, теріден жасалды. Сауыт алғашында мыстан, кейіннен темірден жасалды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл - қозғалысына қедергі жасамады. Сақ әскерлері жеке - жеке топтаң (рулық топ) тұрды. Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды қолдау үшін қосымша күш жүмсалды. Негізгі

мақсат майданнын тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады.

Сақтар негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде басталып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жиғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды ңемесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда -сақтар жауын толық талқаңдағанша қуалап, толык жойып жіберуге.ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді. Сақтарда үнемі жайылым жетісппеді. Олардын күшін әлсіреткен ең басты көршілес тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.

3. 
   Тақырып: Сақтардың Александр Македонскиймен соғысы.
   

Үш жарым жыл ішінде македондықтар парсы флотын талқандап, Огей мен Жерорта теңізіне орналасып алды. Парсылардың саяси экономикалық орталығы Ванмлон қаласын жаулап алды. Осы уақыт ішінде македон жауынгерлері сегіз мың шақырымнан астам қашықтықты басып өтті. Парсы патшалығы талқандалды, дегенмен өздерінің жеңісін баянды ету үшін македондықтарға Бактрия, Соғды және Хорезмді бағындыруға тура келді. Бұл далаларда көшпелі сақ-массагет тайпалары мекендеді Бактрия мен Согдиана аса маңызды сауда жолында тұрды Шығысқа үстемдік ету үшін македондықтарға міндетті түрдс осы аймақты бағындыруга тура келді. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін македондықтар тағы да уш жарым жыл уақыт соғысты.

Көктемде Македон әскерлері Әкбатанға қарай жылжып, 15 күннің ішінде мың щақырым жерді басып өтті де, Дарийдің соңғы байлығын басып алды. Македон атты әскері мен жеңіл қаруланған жаяу әскері парсы әскерлерін одан әрі қарай қуды. Көп ұзамай Дарийдің өлтірілгені белгілі болды. Содан соң македондықтар Соғдианаға - сақтарға басып кіріп, бостандық сүйгіш тайпалармен екі жылға созылған соғыс жүргізді.

Соғыстың бірінші кезеңінде - б.з.д. 329 ж. Македон жау-

4. 
   Тақырып: Хұн империясындағы әскери өнердің дамуы және олардың жорықтары.
   

Біріншісінің ішінде сюнгулар болды, олар біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтың ортасынан бастап, Хуанхэ өзенінін орта тұсы мен төменгі ағысындағьі - казіргі Қытай жерін және Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.

Хұндардың екінші бөлігі — біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықта сыртқы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас сейлеген сәнбилер. Кейіннен сәнбилер солтүстік Вэй әулетін құрған (386-534 жж.).

Үшіншісі - түркі тілінде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Мұнда ішкі Монғолияда, Байқалда, Ордостан (Ордос - Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекеңдеген хұн тайпалары қалыптаса бастайды..Бұл тайпаларда түркі тілінде сөйлеушілер көбірек болған, ал бұлар бұрынғы сақ тайпаларынын ұрпақтарымен көрші тұрған.

Хұн мемлекетінің құрылымы да катал иерархиялы болды. Б.з.д. У-ІУ ғасырларда жун (хұн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хұн державасы көршілес тайпа одактарымен және қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

5. 
   Тақырып: Түрік империясының әскери құрылымы мен соғыс өнері (V-VIII ғғ.).
   

Мұнда дүниенің төрт бұрышьш түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандары билік құрған уакытымен байланысты суреттеледі.

Н.А.Аристов "Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олардың ата жұрты туралы" деген мәселеде: ''Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер - су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хұңдар империясы болып есептеледі", - дейді.

Орхон жазбалары бұған дәлел. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X ғасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы географиялық әдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы және олардың тілінің ортақ иесі ретінде керсетілген. "Түркі" сөзі (қытайша: "тукюе") б.з VI ғасырында бірінші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды

¥лы Түркі қағандығы өте қысқа мерзім ішінде Сары теңіз бен Қара теңіздің арасында жатқан тайлаларды біріктіріп, бір орталыққа қаратады - сол өлкені еркін жайлаған соғдылар Түрқі қағандығына қарсы тұра алмайды.

Бумын қаған мен Қара қағанның мұрагері Мүған қаған оңтүстік-батыс Манчжуриядағы монғолдың қидан тайпасы мен Енисейдегі қырғыздарды басып алу арқылы түркі елінін Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі билігін түпкілікті етеді. Қытай жазбалары бойынша шекарадан тыс жатқан көршілерінің бәрін тітіркентеді.

Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердін мемлекеттік заңы негізгі ірі - ірі бес баптан тұрған:

/ -бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған).

2-бап. Түркі бұдун (жұртының) мүддесін сатып, елге опасыздык еткендер өлім жазасына кесілсін.

3-бап. Қағанат ішінде жазықсыз кісіні өлтіргеңцер өлім жазасына кесілсін.

4-бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. (Ат - қоғамның соғыс күші.)

5-бап. Ұрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айьп төленсін.

Аз уақыт ішінде Түркі қағандығы мемлекеттің жеңісін сыртқы жаудан қорғай алатын тұрақты әскер құрды. Әскерге белгілі тәртіп бойынша ханның аға - інілері, балалары мұрагерлік жолмең басшылық етті. Қытайдың қазіргі солтустік - шығысындағы өлкелерінен бастап Қара теңізге дейінгі ұлан - байтақ өңірде Түркі қағандығы құрылып, басқару ордасы Орхон өзеніңің бойында орналасады. Монғолияны, Орта Азияны мекендеген түркі тілдес тайпалар мен ұлыстар Түркі қағандығына бағынады.

6. 
   Тақырып: Түргеш қағандығы және оның Талас шайқасында Қытай армиясын жеңуі.
   

Батыс Түркі қағандығы құлағаннан кейін түргештер тез арада күшейіп, тарих сахнасына шығуға талпынды. Түргештердің көсемі өз ұлыстарын біріктіріп, басқару жүйесін қалыптастырды. Өзіне қарасты елді әрқайсысында 7 000 - нан тұрғыны бар 20 әкімшілік аймаққа бөлді. Бүкіл ел он канат, сол қанат болып, екі үлкен ұлысқа бөлінеді. Түргеш қағандығының ұлы астанасы Суяб қаласында, кіші астанасы Іле өзені жағасындағы Койлық (Күнгіт) қаласында болды. Тань патшалығының көне деректеріне қарағанда, ол кезде түргештердің қоныстанған жері "Шығыс - солтүстікте Шығыс Түркі қағандығымен қанаттас, батыс-оңтүстікте Соғдылармен, ал шығыс - оңтүстікте Шаш аймағымен шекаралас болды.

Үш - Еліктің мақсаты Тань империясыл Жетісуға шабуыл жасаудан мүлде үміт үздіріп, қытайлық басшыларды бағындырып алу еді. Ашық даладағы ұрыс барысында қытайлар бас көтере алмастай талқандалып, Аньси басшысы Нью Шицзян 1708 жылы қаза тапты.

Үш-Еліктен кейінгі Түргеш қағаны Сұлу (Сүлік) аз уақыттың ішінде шаңырағы шайқала бастаған Түргеш қағандығын қалпьша келтірумен бірге, екі майданда бірдей соғысты. Оның бірі батыстағы мықты жауы арабтар еді. Арабтардын жеңілу көрмеген әскеріне 714—715 жж. Сұлу (Сүлік) әскері Сырдариядан бірнеше рет өте шабуылдап, бірнеше рет шегініп қайтты. Акыры арабтарға қарсы күрескен жергілікті халықтың көмегіне сүйеніп, оларды Мауараннаһрдан Әмудария мен Сырдария ортасындағы жерге куып шықты. Ал екінші майдан Қытай тарапынан шықты. Олар Батыс Түркі кағанындағы ру бектерін желіктіріп, Сұлуға карсы күш ретінде пайдалануды көздеді. Бірақ Қытайдың жымысқы саясатынан еш нәтиже шықпады.

Түркі халықтарының тарихында Талас жеңісі өте маңызды болып саналады және арабтар әскери шабуылын тоқтатып, Орта Азия, Қазақстан, ІІІығыс Түркістанға бейбіт жолмен ислам мәдениетінің таратылуы шешілді. Сары түргештер мен қара түргештер арасында таққа таласушылық қытай әскерін жеңгеннен соң да жалғаса берді, Ілмін қаған (753-756 жж.), Ата Боиша қаған (756-766 жж.) билік жүргізді, бірақ өзара қырқыс тоқтамады.

Түргештер өздерін осылай әлсіретіп біткен кезде, күшейіп келе жатқан қарлұқтар (түркі тектес) 766 жылы оларды жаулап алып, біржола тәуелді етті - билік қарлұқтардың қолына кешті. Түргеш қағандығы 704 жылдан 766 жылға дейін өмір сүрді.

7. 
   Тақырып: «Моңғол» және «татар» атауларының қалыптасуы.
   

Шыңғыс ханға дейін моңғол деген халық, ел, тіпті жеке

1. Ақ татарлар қытай корғаны жанында, Оңтүстік Монғолияда тұрған. Оларға қытай-түрік мемлекеттік өркениеті ықпал етті.

2. 
   Қара татарлар қазіргі Монғолияның үлкен бөлігін алып жатты. Олар түрік мәдениетті халықтардың ықпалында болды.
   
3. 
   Монғолдар "орман халықтары" деп атаған аңшы татарлар қазіргі Забайкалье облысы мен солтүстік - батыс Монғолияда рулық жағдайда өмір сүрді.
   

Сонымен, ол кезде "татар" деген атпн түріктерді емес, кидандардың (қара кытайлардың) бір белігін атаған. Томсеннің айтуы бойынша, татарлар Байкал көлінін оңтүстік - батысынан Керуленге дейін өмір сүрген. Түріктер монғолдардың қазіргі жер аумағында өмір сүрген. Орхон жазбаларында Өтікен облысы түріктердің мекендеген жері делінген. Ал "қара татар" атанып жүрген халықтар осы түріктермен араласқан тайпалар.

Татарлардың кейбір бөлімдері түріктермен жакындасыл және батысқа қарай жылжып тұрған. Кейбір жасырын (құпия) жазбаларда Худут ал-алам (қараңыз: Туманский. Жаңа ашылған парсы географиясы. 121-бет) татарлар тугуз-гуздардан (ұйғырлардан) бөлінген делінген, ал Гордизиде (сонда, 82-бет) Ертіс жағалауьндағы қимақтардан бөлініп шықкан дейді". Кейбір шежірелерде 1203 ж. наймандар мен керейлер мемлекетін жеңгеннен соң, Темужин (Шыңғыс хан) өзін 1206 жылы тұңғыш рет Шьщғыс хан деп атады. Сол кезде Шыңғыс ханның өз гвардиясының түбірлі құрамы яғни онын билігінің негізгі тірегі құрылды. Әскердің негізі қара татарлар болды. Ол әскері "мың қол", ягаи мың адамнан құрылды. Шьңғыс ханның айтуынша, алғашында оған 13 мың кара татар отбасы (үй) бағынып, мың адам жинап берген. Енді Шьңғыс ханға табынған қара татарлар рулары Шыңғыс ханға мын адамнан әскер топтайтын болғандықтан, өздерің руларыньда атымен емес, топталған әскер атымен "мың қол" немесе "моңғол" деп атап қеткен. Сонымен, Шыңғыс хан заманынан қара татарларда "моңғол" деген ат қалыптасты, бірақ олардың арғы тегі татар аты жойылғаи жоқ. Олар өздерін монғол - татарлар-мыз деп жалғастыра берді

8. 
   
   жүктеу/скачать 1.03 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: