Ф-об-007/017 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

1917-1935 жж.

1936-1945 жж.

1946-1959 жж.

1960 – жылдан бергі кезең

1917-1935 жылдар аралығында Қазақстан көлемінде зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ.

20-30 жылдардағы зерттеулер К. Ходжиков, Б. Н. Дублицкий, В. Д. Городецкий, М. Е. Масонның аттарымен байланысты. Бұл кезде ортағасырлық қалалар мен елді мекендере қазба жұмыстары жүргізілген жоқ.

1936-1935 жылдар аралығындағы зерттеулердің ауқымды нәтижелеріне 1936 жылы өткен ГАИМК-сессиясы зор ықпал жасады. Сессияда Орталық Азия мен Қазақстандағы археологиялық зерттеулердің бағыты анықталып, оған әдістемелік көмек беру сөз болды.

1936-1945 жылдар аралығындағы археологиялық зерттеулерді негізінде А. Н. Бернштам басқарған Жетісу археологиялық экспедициясы жүргізді. Зерттеу Шу, Талас, Іле өңірлерінде кең көлемде археологиялық барлау жұмыстарын жүргізулер мен бірқатар қалалар мен елді мекендерде археологиялық қазба жұмыстары қатар жүрді. Соның нәтижесінде Талас пен Шу өзендеріндегі археологиялық ескерткіштердің саны анықталып, Тараз қаласында кең көлемде қазба жұмыстары жүргізілді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жиналған деректердің негізінде, «Талас өңірі (1909) және Шу өңірі (1950)» атты жинақтар, және бірқатар еңбектер жарыққа шықты.

1946-1959 жылдардағы кезеңнің басталуы Қазақ С Ғылым Академиясының ашылуымен, оның құрамында ашылған Ш. Ш. Уалихановатындағы Тарих, археология және этнология институтының құрамында құрылған Орталық Қазақстан, археологиялық экспедицияларын кең көлемде жүргізген зерттеулері барысында Оңтүстік Қазақстанның әртүрлі тарихи-географиялық аудандарынан, Орталық Қазақстаннан бұрын есепка алынбаған жүздеген ортағасырлық қалалар мен елді мекендер ашылып, ғылыми айналымға енді. Нәтижесінде 1960 жылы «Қазақстанның археологиялық Картасы» атты энциклопедиялық жинақ жарыққа шықты.

1961 жылдан бергі зерттеулердің ауқымы кең, олар Қазақстанның әртүрлі тарихи-географиялық аудандарында жүрді. Зерттеу жұмыстарын Тарих, археология және этнология институтының, әл-Фараби атындағы Қаз МУ, ҚазГУ, Шымкент пединститутының, Өскемен, Павлодар пед институтының археологтары жүргізе бастады.

Бұл кезде Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы, Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы, Университет экспедициясы жүргізді. Зерттеу жұмыстарына алыс-жақын шетелдерге белгілі ортағасырлық зерттеуші мамандар Ә. Х. Марғұлан, К. А. Ақышев, Т. Н. Сенигова, К. М. Байпаков, М. Елеуов, Х. В. Савельева, А. Н. Подушкин, Е. Смағұловтар қатысуда.

1991 ж. бастап Егемен Қазақстанның археологтары еліміздің ортағасырлық қалалары мен елді мекендерін зерттеуді онан әрі жалғастыруда. Кең көлемді қазба жұмыстары Отырар, Ақтөбе, Құлан, Қойлық, Ақыртас, Сауран қалаларында жүргізіліп, нәтижесінде көптеген монографиялық еңбектер баспадан шықты.

2004 жылдан бастап елімізде Республикалық стратиграфиялық «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша Отырар, Сауран, Қараспан төбе, Жалпақтөбе, Ақыртас қалаларында және бірқатар елді мекендер көлемді қазба жүмыстары жүріп жатыр.

Оңтүстік Қазақстнда орналасқан ортағасырлық қалалардың бірі Испиджаб қаласы, оның аты Қытай және араб деректерінде жиі айтылады. Ортағасырлық Испиджабты зерттеушілер Сайрам қаласымен баламалап жүр, бұл зерттеушілердің көбісі қолдап жүрген пікір, дегенмен, археолог Б. Байтанаев тарихи Испиджаб қаласының орны ретінде ортағасырлық Шымкент қаласын ұсынуда, бұл әлі толық дәлелденбеген болжам.

Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан, аттары жазба деректерде сақталған Шараб, Барухет, Тамтадж, Абарджадж және Джувикант қалаларын К. М. Байпаков Төрткүлтөбе,жазба деректер бойынша Қаратаудың оңтүстік-шығыс беткейі арқылы өткен Ұлы Жібек жолының бойында Шараб, Бадухкент, Тамтадж, Абарджадж, Джувикат қалалары орналасқан.

Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевич Шарабты – Төрткүлтөбемен, Бадухкетті – Казатлық (Азаттық – М. Елеуов.) , Тамтаджды – Қырыққыз төрткүлмен, Абарджадж – Мыңбұлақпен баламаланған, бұл пікірді К. М. Байпаковта қолдады.

Жазба деректердегі Фараб қаласын зерттеушілер Отырар қаласымен, Кедер қаласын –Құйрықтөбемен Оксус қаласын – Весиджбен баламалап жүр.

Сырдария жағасындағы Шауғар аймағының орталығы Шауғар қаласын Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевич Шойтқбе қаласының баламалануымен ұсынған болатын, бұл пікірді археолог Е. Смагулов онан әрі дамытып жүр. Дегенмен соңғы жылдарда алынған жаңа деректерге сүйене отырып М. Қожа, М. Елеуов Шауғарды – Қарашық қаласымен баламалауды ұсынды, бұл пікірді де К. М. Байпаков қолдап отыр.

Қаратаудың күнгей беткейіндегі Шаға қаласын – Шагилжанмен, ал теріскей беткейіндегі Бабатаны – Баладжбен, Тамдыны – Берукетпен, Құмкентпен- Қойканмен, Саудакентті-Сулханмен баламаланып жүр.

Лекция 4.

Талас өңірінің ортағасырлық қалалары мен елді мекендерінің баламалануы.
Жоспар:

1.Жувикат-Бектөбе.

2.Шігіл (Жікіл) - Жалпактөбе.

3.Барсхан (Төменгі Барсхан) - Төрткүлтөбе.

4.Отлүқ (Атлах) - Жуантөбе

5.Адахкет (Лдахкес) пен дех Нуджикес

6.Балу

7.Дех Нави - Каскантөбе

8.Барукет – Тамды

9.Бурух және Яганкет

10.Қарлығ-Оккүм

11.Кенжек-сеңір (Кенджак Сангир)

12.Құмкент

Талас өңірінде орналасқан аты жазба деректерде 568 ж кездесетін Тараз қаласын зерттеушілер қазіргі Тараз, (Жамбыл, Әулиеата) баламалап жүр, ол орынды да балама. Таразға жақын орналасқан ортағасырлық қаланың бірі төменгі Барысхан болған, оның орны Талас өзенінің сол жағасында орналасқан Төрткүлтөбе мен дұрыс баламаланып жүр.

Шу, Талас өңірлері және Қаратаудың ортағасырлық қалалары мен елді мекендерін аты жазба деректерде аталатын ескерткіштермен дұрыс баламалау Тамим ибн Бахр, Ибн Хордадбех, Ибн әл-Факих, Кудама ибн Джафар, әл-Идриси еңбектерінде көрсетілген қалалар мен елді мекендердің орналасу бағытын, олардың бір-бірінен арақашыктығын басшылыққа алу керек. Дегенмен, бұл авторлардың мәліметтеріне сын көзбен қарап, оларды саралап, салыстыра отырып ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің орналасқан жерін, олардың арақашыктарын анықтауда басты Темірқазық ретінде Испиджаб, Тараз, Құлан, Меркі сияқты нақты баламаланатын ескерткіштерге назар аударған жөн.

Ибн Хордадбектің, Кудама ибн Джафардың маршруттарын кезінде В.Томашек, Н.Ф.Петровский, В.В.Бартольд, А.Н.Бернштам талдаған болатын. Б.Е.Көмеков ибн Хордадбех, Кудама ибн Джафармен қатар Тимам ибн Бахр, Саид Гардизи, әл Идрисидің маршруттарын талдап, салыстыра зерттеді. С.М.Ақынжановтың еңбегінде әсіресе Гардизиге баса назар аударылған, ал К.М.Байпаков Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Іле өңірлеріндегі ортағасырлық қалаларды баламалауға Гардизи, ибн Хордадбех, Кудама ибн Джафардың маршруттарын кең пайдаланған.

Меркінің және Меркі мен Аспараның арасы 5 фарсахтан көрсетілген және Нузкет пен Жүлдіңаралығында Харанжуаң и фарсах) көрсетілмеген, соның нәтижесінде Нүзкет пен Жүл арасы 4 фарсах деп көрсетілген, ал Ибн Хордадбех пен Кудама ибн Джавар бойынша Нүзкеттен Жүлге дейінгі ара қашықтық 8 фарсах (48-56 км). Сонымен Әл-Идриси бойынша Құланнан Жүлге дейін 66 миль (22 фарсах не 132-154 км), бұл ибн Хордадбех пен Кудама ибн Джафардан 2 фарсахқа (12-14 км) кем.

Жүлден Кубалға (Суяб) дейінгі арақашықтық Ибн Хордадбех бойынша 18 фарсах (108-126 км), Кудама ибн Джафар бойынша 19 фарсах (114-133 км), ал әл Идриси бойынша 90 миль (30 фарсах не 180-210 км). Енді осы үш авторда көрсетілген арақашықтағы айырмашылықтардың қайдан шыққанына тоқталып көрелік. Ибн Хордадбехтің маршруты бойынша Жүлден Сарығқа 7 фарсах Сарығтан түрік қағаны мекеніне 4 фарсах, онан Навакетке 4 фарсах, ал Навакетитен Кубалға дейін 3 фарсах - барлығы 18 фарсах. Кудама ибн Джафар бойынша Жүлден Сарығқа 7 фарсах, Сарығтан түрік қағаны мекеніне 4 м, одан Кирмирауға 2 фарсах, Навакеттен Бунджикетке 2 фарсах, ал онан Суябқа 2 фарсах - барлығы 19 фарсах. Демек, Ибн Хордадбехта Навакеттен Кубалға дейін 3 фарсах та, ал Кудама ибн Джафарда бұл аралық 4 фарсахқа тең. Әл Идриси бойынша Жүлден Сарықа 7 фарсах, Сарығтан түрік қағаны мекеніне 7 фарсах, онан Навакетке 4 фарсах, ал Навакеттен Суябқа 12 фарсах - барлығы 30 фарсах. Сонымен әл Идрисидің маршруты бойынша Сарығтан түрік қағаны мекеніне дейінгі аралық Ибн Хордадбек пен Кудама ибн Джафардан 3 фарсах (18-21 км) артық, ал Навакет пен Кубал (Суб) аралығы болса Ибн Хордадбехтен 9 фарсах (54-63 км), Кудама ибн Джафардан 8 фарсах (48-56 км) көп болып шықты.

Қорыта келгенде, Тараздан Кубалға (Суябқа) дейінгі аралык Ибн Хордадбех бойынша 59 фарсах (354-413 км), Кудама ибн Джафар бойынша 56 фарсах (336-392 км), ал әл Идриси бойынша 240 миль (80 фарсах не 480-560 км). Тараздан Суябқа (қазіргі Ақбешім) дейінгі аралықтың қазіргі Тараз Токмақ-Ақбешім жолы бойынша ұзақтығы 330 км.

Енді жазба деректерді пайдалана отырып Талас өңірі мен Қаратаудың солтүстік беткейіндегі ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің баламалануына тоқталайық.

Испиджабтан шығысқа қарай жүрген Түрік жолы Шараб, Бадукет, Тамтадж, Абарджадж қалалары мен елді мекендері аркылы өтіп Талас өңіріңдегі Жувикатқа келген. Зерттеушілер Шарабты Балықшы төрткүлімен. Бадухкетті Қазатлықпен, Тамтаджды Қырыққызбен (Кырк-Кыз), ал Абарджаджды Бурно октябрь ауылы жанындағы қаламен баламалап жүр.

1.Жувикат-Бектөбе. Жувикаттың баламалануы жөнінде бірқатар зерттеушілердің пікірлері бір қалаға тоқтап отыр, ол қала - Тараздан батыста 15 км. жерде, Үлкен Бурыл тауының Оңтүстік беткейінде орналасқан Бектөбе қаласы. Бектөбе ҮІ-ХІІ ғғ. кезінде өмір сүрген ұзын қорғанды қала. Жувикаттан Таразға дейін 2 фарсах.

Жазба деректер бойынша ежелгі Тараз қаласының төңірегінде Балу, Шігіл (Жікіл), Барсхан (Төменгі Барсхан), Отлүқ (Атлах), Жамукет қалалары аталады.

Жамукат - Қостөбе. Жамукат жайлы жазба деректерде былай делінген: "Жамукет - үлкен (қала). Оны қамал қоршаған. Мешіті соның (қамалдың) ішінде, ал базарлары рабата. Жамукет (Хамукат) қаласын А.Н.Бернштам Майтөбе не Бесағаш калаларының бірі болса керек деп есептейді, ал К.М.Байпақов болса ол қаланы Тараздан, солтүстік-шығыста, Сарыкемер ауылының жанындағы, Талас өзенінің оң жағасында тұрған Қостөбе қаласымен баламалап жүр. Қостөбе ; ҮІ-ХІІ ғғ. кезінде өмір сүрген қала. Нершахидің айтуына қарағанда Жаукатты ҮІ ғ. бұхарлықтар салған, қаланың аты бұхарлықтардың көсемі Жамұқтың атымен аталған.

"Атлах" деген жазуы бар диірмен тастың сынығы зерттеушілердің болжамының дұрыс екендігін көрсетіп берді.

К.М.Байпаков алғашында Оққұм мен Түймекент қалалары тұрған жерді Кавакет деп есептеп, Оққұм мен Түмекентті Дех Нуджикес пен Адахкет қалаларымен баламалаған болатын, ал кейіннен ол жаңадан жүргізілген зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып Тараздан солтүстік-батыста 30 км жердегі, Асса өзені өңіріндегі Қаракемер қалалары орналасқан жерді Кавакет деп, осы жердегі үзын қорғанды Қаракемер 1 және Қаракемер 2 қалаларын Дех Нуджикес пен Адахкет қалаларымен баламалауды ұзынды. Біз зерттеушінің екі пікірімен де келісе алмаймыз, оның себептері: біріншіден, Оқкұм мен Түймекент қалалары бір-бірінен 40 км жерде, Талас өзенінің екі жағасында орналасқан қалалар және олардың ортасында (арасында) ондаған ортағасырлык Қалалармен елді мекендер болған; екіншіден, Қаракемер қалалары Тараздан солтүстік-батыста орналасқан. Деректер бойынша Кавакет Тараздан Солтүстікте болуы керек. Біз жазба деректердегі Кавакет деген жерді Тараздан солтүстіктегі (28-30 км) Қарабақып және Құмбел ескі өзектері аралығындағы алқаппен баламалай отырып, осы алқаптағы бір-бірімен іргелес жатқан ұзын қорғанды Қара төрткүл (ҮІІ-ХІҮ ғғ.) және Қоңырбайтөбе (ҮІП-ХІІІ ғғ) қалаларын Дех Нуджикес пен Адахкет қалаларымен байланыстырамыз. Шамасы, Тараздан солтүстікке қарай жүрген керуен жолы осы екі қалалар арқылы өтіп қимақтарға бет алған болса керек.

Әл-Мукаддаси тізімінің екінші тізбесінде Шелжі, Күл, Сус, Такабкет, Дех Нави және Қүлан қалалары көрсетілген. Зерттеушілер осы тізбедегі Шелжіні - Садырқорғанмен, Күлді-Орловка ауылы жанындағы Ақтөбемен, Сусты - Шалдавар қаласымен, ал Такабкетті - Талас қаласы жанындағы Ақтөбе қалаларымен баламалап жүр, бұл қалалардың бәрі Талас өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Біз зерттеушілердщ бұл баламаларына қосыла отырып, олардың назарынан тыс қалған дех Нави қаласына тоқтала өтпекпіз.

Әл Мукадаси тізімдерінде Сырдарияның орта ағысындағы Шавғар, Сауран, Турар, Зерах, Шагилджан қалаларынан кейін Баладж, Барукет, Бурух, Яганкет қалалары көрсетілген. Осы тізімдердегі Шағылжан (Шагилджан) Қаратаудың оңтүстік беткейіндегі Шаға қаласымен, Баладж бен Барукет Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Бабата, Тамды қалаларымен баламаланып жүр, ал Бурух, Яганкет қалалары әлі баламаланбаған.

Махмүт Қашқари Тараз қаласы аймағындағы Қарлығ, Кенжек Сеңір (Кенжак Сангир), Иағма (Ягма) калалары мен елді мекендерін атап, оларға қысқаша түсініктеме берген.

1255 ж. Талас өңірі арқылы жүрген Гетум Кутукчин (Хутухчин), Беркент (Перканд), Сукулкент (Сулхан-Сугулхан), Урусокан, Қойқанд (Кайкан), Кузак (Хузак не Комец), Кендакур (Хендакур), және Сегнак (Сугнах) қалаларын атап өткен. Біз осы аттары аталған қалалардың: Кутукчиннің Майтөбе мен Беркенттің (Перканд) Тамдымен, Сукулкенттің (Сулхан-Сугулган) Саудакентпен, Қойқандтың (Кайкан) Құмкентпен, Урусоканнын. Шолаккорғанмен, Кузактың (Хузак не Комец) Созақпен және Кендакурдың (Хендахор) Ақсүмбе қалаларымен баламалануы дұрыс, орынды жасалған балама деп есептейміз.