Геотехнологии. Безопасность жизнедеятельности

1. Горная энциклопедия / Под ред. Е.А. Козловского. М.: Сов. энциклопедия, Т. 1. 1989.

2. Чернов О.И., Пузырев В.Н. Прогноз внезапных выбросов угля и газа. М.: Недра, 1979. 296 с.

3. Ходот В.В. Внезапные выбросы угля и газа. М.: Гос. науч. техн. изд. лит. по горному делу, 1961. 363 с.

4. Ходот В.В. Основные направления научного поиска в области борьбы с газодинамическими явлениями в шахтах // Вопросы теории выбросов угля, породы и газа. Киев: Наукова думка, 1973. 287 с.

5. Правила технической эксплуатации угольных шахт. М.: Углетехиздат, 1941-1946. 308 с.

6. Скочинский А.А., Комаров В.Б. Рудничная вентиляция. М.: Углетехиздат, 1959. 632 с.

7. Лидин Г.Д. Опыт классификации необычных явлений газа из разрабатываемого угольного пласта // Труды ИГД. М., 1956. С. 119-140.

8. Петросян А.Е. Об определении некоторых отличительных признаков высыпаний угля // Труды ИГД АН СССР. Т. 2. 1955. С. 145-149.

9. Петросян А.Э. Выделение метана в угольных шахтах. М.: Наука, 1975. 188 с.

10. Чернов О.И., Розанцев Е.С. Подготовка шахтных полей с газовыбросными пластами. М.: Недра, 1975. 287 с.

ӘОЖ 631.67:577.4
Б.С. ЖАМАНБАЕВ	Мелиоративті қауіпсіз, экологиялық суару жүйесі

Біріккен Ұлттар Ұйымның (БҰҰ) Конвенциясының мәліметі бойынша Қазақстанда жыл сайын топы­рақтың қарашірігінің жоғалуының әсерінен 2,5 млрд. АҚШ долларға пара-пар зиян [1], ал жыртылмалы топырақ бетінің сумен шайылуының әсерінен 79 млн. АҚШ долларына сай залал келеді екен. Екінші қайта тұздану мен сорланудың әсерінен 62 мың гектар суар­малы жер қолданыстан шығып кетті. Яғни аталған жер­лерден алынбаған пайда 375 млн. АҚШ долларын құ­райды. Осы үрдістердің әсерінен суармалы жерлердің көлемі 2,28 млн. гектардан 1,3 млн. гектарға дейін азай­ды, суармалы ауылшаруашылық өсімдіктерінің орташа өнімділігі 1996…1999 жылдары 1986…1990 жылдар­мен салыстырғанда 20 пайызға төмендеп кетті. Осы аралықта күріш, жүгері, қант, қызылша, көкөніс, кар­топ және мақта өнімділігі 18,0…58,0 пайызға кеміді.

Қазақстан ғалымдарының ұйғарамынша суармалы жерлердің канағаттандырғысыз жағдайы — гидроме­лиоративтік жүйелердің техникалық деңгейінің төмен­дігінен, оны пайдаланудың нашарлығынан, нарық ба­ғаларының тұрақсызданбауынан, мемлекет тарапынан қаржыландырудың төмендеуінен туындайды. Соны­мен қатар егіс танаптарына тыңайтқыштар беру тө­мендеп кеткен.

Қазақстанның территориясында орташа ылғалды жылдары 100,5 км³ шамасында жер бетінің сулары не­гізгі өзендер: Сырдария, Іле, Шу, Талас, Ертіс арқылы келіп түседі [2]. Оның 56,5 км³ (56 %) шекаралас мем­лекеттер жерінде құралады, атап айтқанда Қытайда — 18,9 км³ (33,5 %); Өзбекстанда — 14,6 км³ (25,9 %); Ресейде — 7,5 км³ (13,3 %); Қырғызстанда — 3,0 км³ (5,3 %).

Қазіргі кезде Қазақстанның барлық суармалы жерлерінде су тапшылығы сезілуде, ол су қорының вегетация аралығында қажетті мөлшерде берілмеуінен және су көздерінің ластануынан болып отыр.

Нарықтық экономикаға көшкен соңғы он жыл­дықта қуат көздері (электр қуаты, жанар-жағар май­лар), ауылшаруашылық дақылдардың тұқымы, мине­ралды тыңайтқыштар, гербицидтер, ауылшаруашы­лық техникалары өте жылдам қымбаттап, ақылы су пайдалануға көшуге байланысты егістік алқаптарын­дағы суару жүйелерінің суды пайдалану коэффициен­тінің төмендігінен, суармалы егіншіліктің экономика­лық тиімділігі төмендеп кетті. Суармалы егіншілікте қалыптасқан шаруашылық-экономикалық тығырық­тан шығудың жолы — суару жүйелерінің желілерін қайта жаңғыртып, экологиялық мелиоративті қауіпсіз, қуатты, қорды, ылғалды үнемдейтін және топырақ қорғайтын технологиялық тәсілдерді кең көлемде ен­гізіп, пайдалану. Осындай талаптарға жауап беретін тәсілдердің бірі — топырақ ішінде орналасқан құбыр­лар арқылы ауылшаруашылық дақылдарының тамыр­лары орналасқан қабатты қолайлы мөлшерде, тапшы­лықсыз капиллярлы ылғалмен қамтамасыз ету.

Топырақ ішінен суаруды бірнеше тәсілдермен ат­қаруға болады [3]: ылғалдандырғыш құбыр арқылы, көртышқан індес кәрізбен, машина көмегімен және жерасты суын бөгеп, деңгейін реттеу арқылы. Келті­рілген тәсілдердің ішіндегі ең көп қолданыс тапқаны және болашағынан үміт күттіретіні — топырақ ішінен ылғалдандырғыш құбыр және жерасты суын бөгеп, деңгейін реттеу арқылы.

Топырақ ішіндегі жүйемен суды өсімдік тамырла­ры орналасқан қабатқа арынмен жеткізу бойынша мы­надай түрлерге бөлінеді: 1) арынсыз (өздігімен танап көлбеулігін пайдаланып ағатын); 2) төмен арынды — 1...1,5 м; 3) арынды — 2 метрден жоғары; 4) адсорб­циялы (вакуумды). Аталғандардың ішінде тәжірибе жүзінде өндірісте қолданыс тапқандары екінші және үшінші түрлері, ал бірінші мен соңғысы зертханалық тексерулерден өтуде. Дегенмен соңғы аталған әдістер болашақта кең қолданысқа ие болады деген ойдамыз, себебі жүйелермен суды танап көлбеулігін пайдалана отырып, сорғысыз жеткізуге мүмкіндік бар.

Топырақ ішінен суару, жер бетімен және жаңбыр­латып суару әдістеріне қарағанда, төмендегідей ар­тықшылықтарымен ерекшеленеді [3, 4, 5]: топырақ ішінен ылғалдау көбінесе капиллярлық күштердің әсе­рінен іске асады, сол себептен вегетация аралығында топырақтың табиғи құрылымы сақталып, топырақ бактерияларының тіршілігіне қажетті жағдай жаса­лып, ондағы физика-химиялық үрдістер жақсы дең­гейде өтеді; топырақтың жоғарғы қабаты (0...20 см), вегетация бойынша өз қуыстылығын сақтап, қажетті мөлшерде сумен, ауамен және жылумен қамтамасыз етіліп, танапқа берілетін судың топырақ бетінен өнім­сіз буланатын ылғал ысырабына жол берілмейді; әр суарған сайын жүйек аралық қопсыту қажет етілмей­ді; танапта арам шөптердің өніп-өсуіне тосқауыл қойылады; тыңайтқыштарды дайын ерітінді түрінде сумен бірге, қажетті мөлшерде, қосымша еңбек шы­ғындарсыз беруге мүмкіндік туады; танаптың есепті топырақ қабатында суару кезінде бос гравитациялық сулардың пайда болуына тосқауыл қойылады, ал өнімсіз су ысырабы төмендеп, қоректік заттардың төменгі қабаттарға ығысуы тоқталады, солардың нәтижесінде суармалы егіс өнімділігі артады.

Н.Р. Хамраевтың [5] ұйғарымынша ауылшаруа­шылық дақылдарды топырақ ішінен суаруға арналған алғашқы зерттеулер ХIХ ғасырдың ортасында баста­лып, ХХ ғасырда өндіріске енгізіліп, бірақ егіс танап­тарында кең көлемде қолданылмауының себебі, оның құрылысына кететін қаржының тым жоғары болуын­да. Ал біздің байымдауымызша, бұл айтылған себеп­тер өткен ғасырдың 1960...1980 жылдарына сәйкес мәселелер. Ол кезде, бұрынғы Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының (КСРО) тұсында, суармалы егіншілікте су тапшылығы қазіргідей кең етек ала қой­маған кез. Топырақ ішінен суаратын жүйеге пайдала­натын пластикалық құбырлар көбіне шет елдерден әкелінетін, сондықтан олар құрылыс технологиялары және бағасы жағынан басқа материалдардан жасалған құбырлармен бәсекеге түсе алмайтын.

Қазіргі таңда, су тапшылығы күннен күнге етек жайып, өршіп келе жатқан кезде, пластикалық құбыр­лардың салыстырмалы бағасының төмендігін, қажетті көлемде өзіміздің жергілікті Қазақстандық кәсіпорын­дарының жасап шығаратынын, оның жоғары санитар­лы-гигиеналық талаптарға сәйкестігін, құрылыс тех­нологияларының дамып, жетілгенін ескере отырып, топырақ ішінен суаратын жүйелердің тиімді техноло­гиялық әдістерін іздестірумен жақынырақ айналысу керектігіне көзіміз жетіп отыр.

Пластикалық құбырларды топырақ ішінен суару жүйесінде пайдалану тәжірибесі АҚШ-та 1963 жылы Массачусетс және Техас штаттарында жүргізіліп, жер бетімен суару тәсіліне қарағанда, танап бетінен өнім­сіз булану мен есепті қабаттан төмен сіңіп кететін су шығындары 42 пайызға азайатыны дәләлденген.

Бұрынғы КСРО-да пластикалық құбырларды то­пырақ ішінен суару жүйелерінде пайдалану 1967 жы­лы СоюзНИХИ-дың мақта шаруашылығының тәжіри­белік танаптарында (Өзбекстанда) қолданылды. Осы сияқты жұмыстар Әзербайжанда, Тәжікстанда, Украи­нада және де басқа да Одақтық Республикаларда жүр­гізілді. ГрузНИИГиМ-нің тәжірибелік мелиоративтік «Самгор» пунктінде ылғалдандырғыш құбыр ретінде саңлауы бар диаметрі 8…50 мм пластикалық құбыр­лар қолданылған. 1970 жылдан бастап Өзбекстанның Жалаңаш дала жерінде, жеті жыл ішінде 150 гектар алқабта [5] топырақ ішінен суару жүйелері салынып, өндірістік тәжірибелер жүргізілген.

1982 жылдан бастап Ресейдің Еуропа бөлігінде ірі қара малдың шайынды суларын пластикалық құбыр­лардан тұратын суару желілермен таратып, кең көлем­де зерттеулер жүргізілген.

1988...1989 жылдары Қырымда 26...30 жылдық жүзімдіктерде пластикалық құбырлардан құралған то­пырақ ішінен суаратын жүйелерді 0,5...0,7 м тереңдік­ке орналастырып, өндірістік тәжірибелер жасалынды. Топырақ ішінен суарғанда жүзімдік өнімділігі 196 ц/га жетіп, жер бетімен жүйек арқылы суарғанда 112 ц/га аспады, яғни топырақ ішін суару (ТІС) тәсіліне қара­ғанда өнімділік 57 пайызға төмен болды, суару норма­сы реті бойынша 2808 және 3227 м³/га құрап, ТІС тәсіліне қарағанда су пайдалану мөлшері 15 пайызға артық болды. ТІС тәсілінде 1 ц жүзім өнімін алу үшін 14,2 м³ су қажет болған болса, жер бетімен жүйек арқылы суғарғанда 28,3 м³/ц су жұмсалынды, яғни соңғы тәсілде екі есе көп су артық шығындалынды.

Иранда жүгері алқабын ТІС тәсілімен суарғанда оның өнімділігі 104,4 ц/га жетті, ал жер бетімен суар­ғанда өнімділік 62,2 ц/га құрап, су мөлшері соңғысын­да 25...50 пайызға артық жұмсалынды.

1974...77 жылдары УкрНИИОЗ жүргізген зерттеу­лердің нәтижесі бойынша ТІС тәсілін пайдаланып жо­ңышқаны суарғанда оның өнімділігі жер бетімен суар­ғанға карағанда 117 ц/га жоғары болып, жаңбырлатып суарумен салыстырғанда су көлемі 25...28 пайызға кем жұмсалынды. Жалаңаш даладағы көп жылдық тәжіри­белер көрсеткендей, ТІС тәсілін жүйекпен суарумен салыстырғанда қосымша өнім 15...20 пайызға артып, үнемделген су мөлшері 59 пайызға жетіп, суармалау нормасы 2000 м³/га құрады. Волгоград облысында (1978 ж.) ТІС тәсілін жаңбырлатып суарумен салыс­тырғанда сүрлемдік жүгерінің өнімділігі — 424,7 ц/га (297 %); картоп — 159,2 ц/га (242,9 %); сәбіз — 174,2 ц/га (210 %) құрады. Ростов облысында ТІС тәсілін, жүйекпен және жаңбырлатып суарумен салыстырған­да картоп өнімділігінің айырмасы ретімен 41,1 мен 26 ц/га құрады. ТІС тәсілін қолданғанда, жалпы еңбек шығыны жаңбырлатып суаруға қарағанда 1,2...1,6 есе, ал жүйекпен суаруды салыстырғанда 1,1...1,8 есе аз болды. ТІС тәсілінде суаруға дайындық және суару үрдістерін жүргізу, жаңбырлату тәсіліне қарағанда 4…5,5 есе, ал жүйекпен суаруды салыстырғанда 7…8 есе кем еңбек сіңіруді қажет етеді.

Жоғарыдағы келтірілген мәліметтер топырақ іші­нен суару тәсілі, жер бетімен және жаңбырлатып суа­ру тәсілдерімен бәсекеге түсіп, оларды көптеген көр­сеткіштерімен (суды тиімді, ысырапсыз пайдалану, то­пырақ карашірігінің және де қоректік элементтердің төменгі қабаттарға ығысуының азайуы), сонымен қа­тар танап өнімділігі 25…50 пайызға артуы бойынша тиімді ұтып шығатынын анық көрсетті. Яғни топырак iшiнен суару тәсiлi көшбасшылыққа лайық орны бар eкeнін дәлелдедi, сол себептен бұл тәсiлдi суармалы егіншілікке енгізу жолдарын жан жақты қарастыру қажет, әсіресе вегетация кезінде су тапшылығы жиі сезіліп отыратын Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде кеңінен тарату керек.

Бiздiң қолымыздағы ақпарат бойынша Қазақстан­да осы уақытқа дейiн топырақ iшiнен суару тәсiлiнің негізінде өндірістік тәжірибелер және зертханалық ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілмеген. Осыған байланысты Су шаруашылығы ғылыми-зерттеу инсти­туты (СШҒЗИ) көп жылдар бойы әр түрлі ізденістер жасап, өсімдіктердің суға деген қажеттілігін толығы­мен қанағаттандыру үшін суды жеткізу, белгілі уақыт аралығында беру үрдістерінің жаңа тәсілдерін қарас­тырды. Осы талаптарға сай келетін тәсілдің бірі — то­пырақ ішімен суару. Бұл тәсіл су мен қоректік заттар­ды топырақ ішінде орналасқан ылғалдандырғыш құбырлармен өсімдіктердің тамырлары орналасқан қабатты қажетті мөлшерде үздіксіз қамтамасыз етіп суармалы егістіктің экологиялық мелиоративтік қауіп­сіздігін көп жылдар бойы қамтамасыз етеді.

Қазақстанның суармалы жерлеріндегі су тапшы­лығын ескерiп, суару жүйелердiң техникалық жағ­дайын бiле отыра, басқа елдердiң тәжiрибесiне сүйе­нiп, жаңа гидромелиоративтiк жүйелерге қойылатын талаптарды басшылыққа ала отырып, Су шаруашылы­ғы ғылыми-зерттеу институты (СШҒЗИ) соңғы жыл­дары осы мәселеге көңілін көбірек аудара бастады.

Бiз өз iзденiсiмiздің арқасында Тәуелсіз мемлекет­тер достастығы (ТМД) және шет елдерде қолданыла­тын топырақ iшiнен суару жүйесiн сол күйінде көші­ріп ала салмай, қуат-, қор-, ылғал үнемдейтін эколо­гиялық-мелиоративті қауіпсіз адсорбциялы жүйенің конструкциясын ұсындық [6].

Бiздiң бiлуiмiзше, қазіргі ТМД елдерінде қолданы­латын топырақ iшiнен суару тәсілінде танапқа су әр кезең сайын, сорғының көмегімен (10...20 күн сайын) бір рет беріледі, яғни есепті топырақ қабатындағы қа­ныққан капиллярлы ылғал мөлшерінің деңгейі 70...75 пайызға түскенде, сорғының көмегімен арынды суды танапқа ылғалдылығы 100 пайызға көтерілгенше (3... 24 сағат аралығында) бір гектарға шаққанда 800... 1500 м³ шамасында беріледі. Келесі суару мерзімі, есепті топырақ қабатының ылғалдылығы 70...75 пайызға жақындағанда, қайтадан жүргізіледі. Осылай­ша суармалы егістікке вегетация ішінде 3...11 қайтара су берілуі мүмкін. Сол себептен қолданыстағы топы­рақ ішінен суару әдісін пайдаланып, суармалы егістік­те суды электр қуатының, жанар-жағар майлардың кө­мегімен жеткізсе, өндірілетін ауылшаруашылық өнім­нің өзіндік құны өсе береді.

Біз ұсынып отырған топырақ ішінен суару жүйесі, ақылы қуат көздерін (электр қуатын, жанар-жағар майларды) пайдаланбай-ақ танаптың өз көлбеулігінің әсерінен және топырақтың қайта жаңғыратын адсорб­циялық сору қасиеттерін пайдаланып, танапқа суды аз мөлшермен тапшылықсыз, вегетация кезеңінде ылғал мөлшері капиллярлы ылғал деңгейінде ұстап және де автоматты түрде өсімдіктердің негізгі тамырлары да­мыған қабатты және де қажетті қоректік заттармен (өсімдікке сіңімді ерітінді күйінде) биологиялық қа­жеттілікке байланысты қамтамасыз етеді.

Біздің ноу-хауымыздың мәні, топырақтың қайта жаңғыратын табиғи сору күшін пайдаланып, есепті қа­батқа суды сол сору күші арқылы аз мөлшерде үздік­сіз жеткізіп, тапшылықты болдырмай, ылғалды, соны­мен қатар қоректік заттарды вегетация кезеңі бойында өсімдіктерге сіңімді деңгейде автоматты түрде қамта­масыз ету. Бізге белгілі болғандай, топырақтың капил­лярлы ылғалдылығының шамасы қаныққан ылғалды­лықтан 60...100 пайыз арасында өзгергенде, яғни -3…-0,3 м су деңгейіне пара-пар (кері) табиғи күші (сору күші) пайда болады [7].

Ұсынып отырған өздігінен ағатын, топырақ іші­нен суаратын адсорбциялы жүйенің жаңалығы алдын ала патентпен қорғалған [8], жаңа гидромелиоративтік жүйелерді салу мен қайта жаңғырту ұсыныстарын [9] ескере отырып, төмендегідей ерекшеліктерімен сипат­талынады:

- танапқа су, сорғысыз өздігінен үздіксіз ағып ке­ліп, су тазалағыш сүзгі қондырғыларды қажетсінбейді;

- танапты суаруға өзен, артезиан және әртүрлі қал­қымасы бар малдардың шайынды суларын пайдалану­ға болады;

- вегетация кезеңінде танаптың су режимі қажетті денгейде автоматты түрде реттелініп тұрады, сонымен қатар тұз, ауа, жылу, қоректік заттар да реттелінеді;

- суды танапқа жеткізу, суару үрдістерін жүргізу, тыңайтқыштарды, гербицидтерді шашу (беру) және топырақты өңдеуге кететін еңбек шығындары, қол­даныстағы жүйелермен салыстырғанда шамамен 70 пайызға дейін кемиді;

- вегетация кезеңінде танапқа суды топырақ іші­нен беріп, есепті қабаттағы ылғалдылық салыстырма­лы жоғары денгейде автоматты түрде ұстап тұрудан, топырақтың екінші рет тұздануына жол берілмейді;

- су топырақ ішінен капиллярлы түрде берілуінен, есепті қабаттан төмен ығысатын өнімсіз су ысырапта­ры 50...80 пайызға азайып, сонымен қоса қоректік зат­тардың шайылуы кеміп, оларды тиімді пайдалануы­ның әсерінен, өсіріліп отырған ауылшаруашылық да­қылдардың өнімділігі 1,5...2,0 есеге өседі.

Ұсынылып отырған жаңа жүйе төмендегідей рет­пен жұмыс жасайды. Көктемгі кезеңде, танап топыра­ғының ылғалдылық деңгейіне қарай, суды жеткізу бас канал 1 және тасымалдау желісі арқылы 2 (суретке қа­раңыз) егінді екпей тұрып немесе еккеннен кейін жүр­гізіледі. Алдын ала, 3 жинақтаушы құрылым ішіндегі және 4, 5, 6 пластикалық құбырлардың үстіңгі жағы­ның әр ара қашықтығында орналасқан жіңішке түтік­шелері бар жапқыш тетіктерді ашып қою қажет. Олар жер бетінен 0,1...0,3 м биіктікке дейін шығып тұруы керек. Осы тетіктер бар түтікшелердің көмегімен жа­бық жүйелердің ішінде жиналып қалған «ауа тығыны» атмосфераға шығарылып тасталынады. Барлық желі­лерге 3, 4, 5, 6 су толығымен еніп болған соң, «ауа ты­ғынының» жоқтығына көз жетісімен, 4, 5, 6 құбырла­рындағы тетіктерді жауып, ал 3 жинақтаушы құры­лым ішіндегі жапқыш тетік вегетация бойынша ашық тұрып, оның ішіндегі су деңгейі арнайы қондырғының көмегімен, жер астында орналасқан 4 пластикалық құбырдың су енетін аузынан тұрақты түрде жоғары бірқалыпты деңгейде тұруын қамтамасыз ету керек. Осы талаптарды орындап болған соң, адсорбциялы топырақ ішінен суару жүйесі автоматты түрде жұмыс істеу үрдісіне көшеді.

Көбінде, вегетация басында күздік жаңбыр мен қыстық қарлардың әсерінен танаптың есепті қабаты­ның ылғалдылығы қаныққан ылғалдылық денгейіне жақын болады, яғни капиллярлы ылғал мөлшері 100 пайызға жуық болады. Бұл кезде топырақтың сору күшінің мәнінің төмен болғандығынан (-0...-0,2 м) жер асты жүйесі құбырларының ішінен есепті қабатқа су соруы уақытша кідіріліп тұрады. Ал топырақ беті бі­раз тереңдікке дейін қызып, оның бетінен ылғал була­нуы мен өсімдік бойынан транспирациялық су шығы­ны ұлғая бастасымен есепті қабаттың адсорбциялы сору күші жоғарылай береді (шамамен -0,3...-0,6 м). Осы кезде қорғағыш сүзгі орналасқан топырақ қаба­тыңда пайда болған сору күшінің әсерінен, ылғалдан­дырғыш құбыр ішінен су топырақтың ылғалдылығы жоғары мәніне жеткенше ене береді, яғни сору күші­нің көрсеткіші нольге жақындағанша. Осы үрдіс ауа райының жылу режіміне байланысты, суару кезеңінде бірнеше мәрте қайталанады. Сөйтіп вегетация кезе­ңінде есепті топырақ қабатындағы ылғалдылық мәні автоматты түрде 75...95 пайыз төңірегінде болып (ка­пиллярлы қозғалмалы, өсімдікке сіңімді түрінде), бір қалыпты, қатты ауытқусыз, ылғал тапшылығын ту­дырмай, көрсетілген ылғалдылық дәлсіз аралығынан шықпайды.

1 — бас канал су көзімен бірге (ашық және жабық желілер, артезиан ұнғымасы т.т.); 2 — тасымалдау желісі (канал, темірбетон науа); 3 — жинақтаушы құрылым, суды бір деңгейде ұстап тұратын қондырғымен қоса; 4 — пластикалық тарату құбыры; 5 — учаскелік пластикалық құбыр;

Өздігінен ағатын абсорбциялы топырақ ішінен суару жүйесі

та жаңғырғыш сору күштерінің әсерінен, автоматты үрдісте жұмыс істей береді. Сонда бұл жаңа жүйедегі суарушы-оператордың міндеті, судың 1,2 желілер ар­қылы 3 жинақтаушы құрылымға үздіксіз келіп, құйы­луын, ондағы судың деңгейі бір қалыпты ұсталып тұ­руын қадағалап, су бетіне келіп түсетін қалқыма зат­тардан (тұрмыстық, өсімдік және жан-жануарлар қал­дықтарын) тазартып отыру.

Алғашқы есеп бойынша, бір жинақтаушы құры­лымнан 5...10 га танапқа су таратылып, қызмет көрсе­тіледі. Осы құрылым арқылы вегетация кезеңінде өсімдіктерге топырақ ішінен, сумен бірге әртүрлі қо­ректік заттар мен гербицидтер беріліп тұрылады. Яғни ешқандай еңбек күші жұмсалмайды, ауылшаруашы­лық техника пайдаланылмайды.

Ұсынылып отырған суару алқабында 1бас канал мен 2 тасымалдау желісінен басқасының бәрі (4, 5, 6) жер астында орналасқандықтан жерді пайдалану коэффициенті шамамен 0,95...0,98 құрайды. Ал, 4, 5, 6 пластикалық құбырлар жер бетінен 0,4...0,75 м терең­дікте жатуына байланысты, ауылшаруашылық техни­каларының танапта әртүрлі агрономиялық жұмыстар атқаруына ешқандай кедергілер жасамайды.

Күзде танаптағы өнім жиналып болған соң, жүйе­ні қысқа дайындау қажет болады. Ол үшін 1бас канал мен 2 тасымалдау желісі арқылы танапқа судың алдын ала келуін тоқтатып, 4, 5, 6 жүйелердегі судың топы­рақ қабатына толығымен сіңіп кетіп, олардың ішінде қысқа қарай су қалмауын бақылау қажет.

Танап көлбеулігін пайдаланып өздігінен (сорғы­сыз) ағып келетін адсорбциялы топырақ ішінен суару тәсілі негізінде тәжірибелік ғылыми-зерттеу жұмыс­тары СШҒЗИ эксперименттік участкісінде жүргізілді. Алғашқы нәтижелер бойынша қолданыстағы тәсіл­дермен салыстырғанда суару нормасы екі есе кем жұмсалынатын дақылдардың өнімділігі 1,5...1,8 есеге артатынын көрсетті.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Усманов С.У. Научно-инновационные основы развития производства растениеводства Республики Казахстан // «Инновационная политика РК: Перспективы развития и проблемы, Коммерциализация научных разработок»: г. Шымкент. 21-22 ноября 2006 г. Шымкент, 2006. С. 1-5.

2. Рябцев А.Д., Ахметов С.К. Водные ресурсы Казахстана: проблемы и перспективы использования // Гидрометеорология и экология. 2002. №1. С. 51-73.

3. Скобельцин Ю.А., Гумбаров А.Д., Дубинин С.А. Внутрипочвенное орошение сельскохозяйственных культур. Краснодар: КСХИ, 1988. 98 с.

4. Изучение внутрипочвенного орошения природными сточными водами и животноводческими стоками/ Под общ. ред. Д.П. Гостищева. М.: ВАСХНИЛ. 134 с.

5. Хамраев Н.Р. Опыт строительства систем внутрипочвенного орошения. М.: Колос. 715 с.

6. Олгаренко В.И., Олгаренко Г.В. Анализ конструкций гидромелиоративных систем на основе стадийного развития техники // Мелиорация и водное хозяйство, 1998. №1. С. 23-26.

7. Муромцев Н.А. Мелиоративная гидрофизика почв. Методы исследования, гидрофизические закономерности, регулирование водного режима почв и растений. Л.: Гидрометеоиздат, 1991. 271 с.

8. Джаманбаев Б.С. Эколого-мелиоративное и научно-техническое обоснование ресурсовлагоэнергосберегающей внутрипочвенной экосистемы, функционирующей на основе сосущей силы почв // Эколого-гидрологические проблемы изучения и использования водных ресурсов: Сб. науч. тр. межд. науч.-практ. конференции. г. Казань, 6-8 декабря 2006 г. Казань, 2006. С. 356-360.

9. Предварительный патент №16877. Адсорбционная внутрипочвенная оросительная система / Джаманбаев Б.С. Заявка №2003/1405.1.

УДК 622.8
А.К. АКИМБЕКОВ К.З. ИСКАКОВ

жүктеу/скачать 3.54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: