“Гуманитарлық білім ” факультеті

Жеке тұлға менталитеті

1. 
   Асмолов А.Г. Психология личности:
   
2. 
   Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
   
3. 
   Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
   
4. 
   Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
   
5. 
   Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
   
6. 
   Мясишев В.Н. Психология отношений. Москва—Воронеж, 1995.
   
7. 
   Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.
   
8. 
   Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
   
9. 
   Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
   
10. 
    Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
    
11. 
    Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.
    

Жеке тұлға көп жоспарлы және онда белсенділіктің әртүрлі деңгейлері бөлінеді. Психологияда сананың санасыздық пен қатынасы едәуір маңызды зерттелген. Сондықтан санасыздық көрінуі мен түрлері ерекше маңыздылыққа ие екендігін атап өту керек. Кейбір жағдайларда тек санасыздық жайлы ғана емес, адам іс-әрекеті мен мінез-құлқындағы санаүстілік жайлы да айтуға болады. Шығармашыл жеке тұлғаның (суретші немесе оқымыстылар) рухани құндылықтарды жасауы, іске асыруы, әрдайым рефлексия (адамның өз көңіл-күйін, ішкі жан дүниесін, өзіндік сансын танып-білуге бағытталған процесс) құралы (керегі) болып қалыптаса бермейді және шын мәнініде саналылық пен санасыздық қосылысы болып табылады. Бұл деңгейлердегі интеграцияның басқа маңызды түріне менталитет қызмет атқарады.

“Менталитет” ұғымы сана аумағындағы, яғни қандайда бір қоғамдық ортада оның басқа бірлестіктерден айырмашылығын сипаттайтын ерекше құбылыстарды көрсетуде қолданылады. Егер қоғамдық санадан, жалпы адамдық бастау құрғандарды алып тастасақ, онда “соңында” біз сол қоғамның менталитетін білеміз. Жақын, туыс адамдарына сүйіспеншілік, оларды жоғалтқандағы ауыртпалық, олардың опат болуына себепкер болғандарға ызалы кінәлаулар, жалпы адамдық қасиеттер болып табылады жәнебасқа бірлеастіктерге қатысы жоқ, біреулереге бір қасиетімен ерекше болмайды. Алайда қанда кектің (вендетта (қанды кек, қанға қан) – итал. “кек алу”) құлықтық ақтаулары – бұл, сөзсіз, қоршағандардың (үмітіне) күткеніне жауап беретін, халықтық дәстүрлерде бекітілген, менталитет кескіндері. Егер әрбір жеке адамның санасы автоматты түрде бірлестік менталитетімен басқарылса, онда бұл бірлестік біраз уақыттан кейін толық өзін-өзі құртуға душар болуы мүмкін. Жалпы адамдық бастау менталитеттте бекітілген әдеттен шықпайтын дәстүрден басым болады, демек бірлестік менталитеті мен индивид санасы осы бірлестік мүшесі тепе-теңдікте емес, бірлікті сипаттайтындығы анық.

Сонымен, менталитет – бұл нақты қоғамдағы қабылданған және негізінде мақұлданған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер, оны басқа адамдық бірлестіктерден ерекшелейтін мінез-құлық түрлері мен тәсілдер жиынтығы. Оның жеке мүшесінің санасында қоғам менталитеті, қоғамдық өмірдегі оның активті немесе пассивті позициясына байланысты деңгейде көрсетілген. Ғылым, өнер, мифология, религияның қатарында, қоғамдық сананың бір түрі ретінде, менталитет материалданған өнімдерде бекітілмеген, ал егер басқаша айтатын болсақ, қоғамдық қарым-қатынаста алынған, ұлттық сипаттамаға ие болады. Индивидуалдық сана құрылымында бола тұрып, ол рефлексияға үлкен еңбекпен жіберіледі. Әдеттегі сана менталитет феномендерін жанамалай, ауаның білімсіздігі сияқты елемей (байқамай) өтеді, ол қарым-қатынас әсерінің үлесінде кезде, қозғалысқа келмейді. Неге?

Бұл жерде қалыптасу механизмдері әсер етеді деуге негіздемелер (дәлелдер) бар. Сонымен бірге адам өзінің, оның еркінен тыс құрылған, санасыз деңгейде әсер етуші құрылымнан өзінің тәуелсіз екендігін саналы түрде ұғынбайды. Сондықтан менталитет субъектіге рефлексияны жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді. Жақтаушы ондағы ол өзі өзіндік сенім-көзқарстарын қалыптастырғандығы жайлы, сенімді орнатады. Бұл жағдайда өзгермелі дүниедегі адам санасының қайта құрылуында елеулі қиыншылықтар бар.

Егер Ресейдегі қоғамдық сана тарихына шолу жасайтын болсақ, онда 1917 жылдан кейінгі 70 жыл бойына жинақталған, не ең болмағанда ұзаққа кетіп жоғалмаған, соңғы жылдардағы душар болған өзгерістері, “Ресей адамы” менталитетінің негізгі құрамдастарын көруге болады. Олар, олардың мәні мен маңызын анықтауға мүмкіндік туғызатын, шартты атауды алуы мүмкін.

Блокадты сана (бір елді я қаланы күшпен қоршап, не саяси, не әскери, не экономика жағынан елмен я басқа қаламен қатыстырмай бөліп тастау) ... мемлекет құрылуының алғашқы жылынан бастап ақ ұстанған совет адамдары санасына сыртқы жаулардың шабуыл қоқан-лоққысымен байланысты күнделікті қауіпті сезінуін қалыптастырған саясаты. Әр уақытта потенциалды агрессор (жүргізуші, жаулап алу мақсатымен шабуылдаушы) ролінде әр түрлі елдер қатысып отырады, атап өтер болсақ: Англия, Германия, АҚШ тары, Финляндия, Япония, Қытай және т.б. Кейбір жағдайлардағы бұндай қауірткенулерге негіздер бар, мысалы 1941 жылғы шитлерлік “үшінші рейхтың” СССР ге шабуылы. Бірақ нақты қауіп-қтер болмаса да, насихатшы органдар потенциалды агрессормен байланысты шарасыз соғыс алдында қорқыныштарды айтып отырды. 90 жылдардың басына дейін Ресей адамдарының менталитетінде, әрдайымғы “өмір үшін күрестегі” бар мүмкіндіктер мақұлданғанындай істелетін, елге “арандатылмаған шабуылдан” шиеленісті – күтіп отыру сақталып қалды. Ядролы соғыс алдындағы қорқыныш, нақты бір адам санасындағы барлық ауыртпалықтармен, “ядролық жоюдан” жылжитын қауіп-қатерден өзін, балаларын құтқару мұқтаздығын ақтау және шыдау дайындығын қамтамасыз етті.
11-лекция

Жеке тұлға теориясының постулаттары

1. 
   Асмолов А.Г. Психология личности:
   
2. 
   Басов М.Я. Избр. психологич. произв. М., 1975.
   
3. 
   Божович Л. И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
   
4. 
   Брушлинский А.В. О субъекте психологии. М., 1995.
   
5. 
   Лурия А.Р. Мозг человека и психические процессы. Т. 1. М., 1963; Т. 2. М., 1970.
   
6. 
   Мясишев В.Н. Психология отношений. Москва—Воронеж, 1995.
   
7. 
   Петровский А.В. Вопросы истории и теории психологии. М., 1984.
   
8. 
   Петровский А.В., Ярошевский М.Г. История и теория психологии. Ростов-на-Дону, 1996.
   
9. 
   Петровский В.А. Личность в психологии. Парадигма субъектности. Ростов-на-Дону, 1996.
   
10. 
    Психология развивающейся личности/Под ред. А.В. Петровского. М., 1987.
    
11. 
    Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. 1, 2. М., 1989.
    

Бірінші: “Жеке тұлға құрылымындағы табиғилық, органикалылық жақтары мен кескіндері оның әлеуметтік қаматмасыз етілген элементтері ретінде қатысады ... жеке тұлғадағы биологиялылық әлеуметтік сияқты өзгерген түрде болады” (А.В.Петровский).

Екінші: “Іс-әрекет қоөғалысы, оның күшею процесі, ең алдымен тиісті ситуациялардағы ... билеу объектісі ретінде, сондай-ақ іс-әрекетті потенциалды (жиынтық) шектеу ретінде қатысуы да мүмкін, осы жағдайда мақсатты жорамалдау сферасындағы субъект мүмкіндіктерінің тарылуы ретінде сипатталған, шектеуліліктің қажетті алынып тастауына апарады. Бұл шектеулілікер олардың билеуіне бағытталған, арнайы іс-әрекеттерін оятады. Осылармен жеке тұлғаның өзіндік белсенділігі анықталады” (В.А.Петровский).

Үшінші: “Индивид^жеке тұлға; бұл қоғамда индивидтілікке иеленуші ерекше қасиет, жекелік жүйелі болады, сондықтан аса сезімтал қасиет, бұл қасиетті иеленуші толық сезімтал болса да, индивидке барлық жүре пайда болған және туа берілген қасиеттер тән” (А.Н.Леонтьев).

Төртінші: “Жеке тұлға “денелілігін” сонша тар шеңберде ұғынушы, оның алдымен барлық заттық, заттық-көрнекілік жиынтығында көруші философ-материалист сол индивидтің басқа индивидке қатынасы, құрылған және олардың еңбегімен құрылатын заттардың жанама түрдегі, анығырақ осы заттар әрекеті арқылы “жеке тұлға құрылымының” сырын индивидтің органикалық кеңістігінен іздейді, сондықтан жеке тұлғаның ішкі кеңістігі – парадоксты (әдеттен тыс)” (Э.В.Ильенков).

Бесінші: “Жеке тұлға, жеке тұлға арасындағы тұрақты байланыс, яғни оның әрбір қатысушысы үшін бірлескен іс-әрекет мәні, құндылығы, мазмұнымен жанама түрде түсініктіболуы мүмкін. Бұндай жеке тұлға арасындағы байланыс қолайлы бұзылмайды, олар нақты, бірақ жаратылысынан “жоғары сезімталды”. Олар нақты индивидтік қасиеттерде оорнатылған, бірақ олардың жиынтығы емес, олар зерттеушіге топтың әрбір мүшесінің жеке тұлғалық көрінуінде берілген, бірақ олар сонымен қатар, осы жеке тұлғалық көріністерді жанамаланушы сол топтық іс-әрекетінің ерекше қасиеттерін көрстетеді, онда индивид аралқы байланыс жүйесіндегі әрбір ерекше позицияларды анықтаушы, жеке тұлғаның мағыналық жүйелерімен байланысты, кең – қоғамдық қатынастар жүйесінде, жеке тұлғаның мәнді білімі бар.” (А.В.Петровский).

Алтыншы: “Индивидтің жеке тұлғалылығы оның психологиялық түсінігінің үш аспектісінде (аспект – құьылыс, фактілерді түсіндірудегі жай) болады: интриандивидті, интериндивидті және таиндинидті атрибуциялары (атрибут –заттың я құбылыстың өзінен бөлінбес қасиеті, не ерекше бөлігі). Тек осы талған аспекттердің бірлігінде жеке тұлға өзінің құрылысы жағынан, өзінің құрылымын ашады. Ол индивидтің басқа адамдардағы оның солармен байланысы, сондай-ақ ондағы - әлеуметтік тұтастық өкілі ретінде әлеуметтік іс-әрекеттегі саналы түсінігін білдіруші және жанама түрі ретінде қатысады” (В.А.Петровский).

Жетінші: “Максимилизация постулаты, онда индивидтің ондағы теоретикалық гипотезаларынан шығатын максималды персонализацияға (персонально – жекелеп, арнайы, дербес) талпынуы болады: 1) оның индивидуалдылығын көрсету жоспарында құныдлыққа ие ретіндегі кез-келген қабылданған уайымдары, пероснализациядағы қажеттілігінің маңызын арттырады және индивидтің саналы түсінігін меңігеруге болатын басқаның маңызды ізденістерін анықтайды; 2) және индивид өзінің индивидуалдылығының нақты бір жағдайдағы персонализацияға қолайлы жақтарын анықтауға және жүзеге асыруға талпынатын қарым-қатынастың кез-келген ситуациясы. Оны жүзеге асырудың мүмкін еместігі өзіндегі және заттық іс-әрекеттегі жаңа мүмкіндіктеріне ізденіске әкеп соғады; 3) Қарым-қатынастағы екі немесе оданда көп серіктерінің ішінен субъект бірнеше бірдей жағдайлардағы персонализацияға максималды адекваттылықты кім қамтамасыз етсе соны жоғары бағалайды. Максималды бұзылмайтын персонализацияны кім қамтамасыз етсе жоғары баға соған берілуі – ұқсас жағдай. Үшінші айнымалылық интенсивтілік персонализацияға қажеттілік” (А.В.Петровский, В.А.Петровский).

Сегізінші: “Даму көзі мен жеке тұлға пікірлері индивид аралық қатынастар (Қандай да бір даму деңгейіндегі топтар) жүйесінде пайда болатын ... персонализациядағы жеке тұлға қажеттілігі мен осы бірлестіктегі объективті қызығушылық арасындағы қарама-қайшылықта, индивидке референтті, оның индивидуалдылығының осы бірлестік дамуы мен қызмет ету жағдайына және ерекшеліктеріне, міндеттеріне сәйкес келетін көріністерін қабылдауда ... жеке тұлға онтогенез (және “социогенез” –А.П.) сатыларының иерархиялық орналасуының қалыптасуында, жеке тұлға дамуының сипаттамсы ол қосылған және интегралданған топтық даму деңгейінде берілуінде қатысады” (А.В.Петровский).
12-лекция