Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары

123 
Сонда, тілдің құрылымын зерттегенде “Дыбыс заңы”, “Сөз жүйесі”, 
“Сөйлем жүйесі” деп бөліп, тілге таң қаларлықтай жүйелі түрде қараған, қазіргі 
лингвистикалық 
түсініктерді 
алдын 
ала 
болжай 
білген. 
Ахмет 
Байтұрсынұлының қазақ, түрік ғылымы үшін аса бағалы еңбектері - “Тіл құрал” 
деген кітаптары. “Тіл құрал” деуде түзуші тілдің құралдық қызметін жоғары 
қойған. Мақсат - ана тілінде зерттеу керек екенін Ахмет Байтұрсынұлы жақсы 
білген. Сондықтан да, “Тіл құралдары” тек оқулық емес, ғылыми еңбек 
дәрежесінде жазылған, өз заманындағы теңдесі жоқ еңбектердің бірі болды. 
Ахмет Байтұрсынұлы: “өз тіліне ерекше мән берген: “...һәр жұрт баласын 
әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу үйретіп, өз тілінің жүйесін 
білдіріп, жолын танытып, балалар әбден дағдыланғаннан кейін басқаша оқыта 
бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, өзгелерше әуелі өз 
тілімізбен оқытып, онан соң басқаша оқытуға тиіспіз”. 
Бақытжан Хасанұлы: “Ахаң ана тілінде оқыту үшін бел шешіп күресті”. 
“Біздің қазіргі ел ішіндегі мектептерімізде жоғарыда айтылған шарттардың 
біреуі-ақ бар, ол бар дегеніміз - ана тілмен оқыту”, - деп қазақтан өзге ұлттарды 
да ана тілінде оқытуға шақырады. 
Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық 3 бағытта бірдей қалам тартты. 
Олар: тілдің таңбалануы, тілдің жаңаруы және тілдің қалыпқа түсуі, яғни 
нормалануы. Енді осы принциптерге қысқаша тоқталып кетсек, тілді жазу 
тіліне айналдыру, жазуды жетілдіру - адамдардың тілді саналы түрде 
дамытуының бірден-бір көрінісі. Ахмет Байтұрсынұлы “Тіл - құрал” (Орынбор, 
1914) атты еңбегінде жазудың маңызын былайша баяндайды: “Осы күні 
адамдар жазудан айырылып, жаза алмайтын күйге ұшыраса, ондағы күйі де 
тілінен айрылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз - жазу заманы: 
жазумен сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман. Алыстан 
уақытпен сөйлесуге болмайды: жазумен дүниенің бір шетіндегі адам екінші 
шетіндегі адаммен сөйлеседі, сондықтан сөйлей білу қандай керек болса, жаза 
білудің керектігі одан да артық. Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп 
сөйлеу қандай керек болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай 
керек. Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орынды 
қалай өзгеріп, қалайша бір-біріне қиындасып, жалғасатын дағдысын білу 
керек”. 
Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлы: “Қазаққа керек оқу екі түрлі: бірі - 
мұсылманша оқу, бірі - русша оқу”, - дейді. Мұсылманша болғанда ол қазақша 
оқуды айтады. Ғалым: “Қазақша оқу дегенде мен осы күнгі мұсылманша 
жүрген жолмен оқуды айтпаймын, қазақтың тіліменен оқуды айтамын”- деп 
нақтылайды. Ахаңша “Орысша оқу қазақша оқығанның үстіне керек” 5, 381. 
Осыдан біз Ахмет Байтұрсынұлының ойын тұжырымдасақ, орыс тілі бізге әлі 
керек, керек болғанда ана тілімізден кейінгі екінші тіл ретінде керек. 
Ахмет Байтұрсынұлы І Бүкілодақтық түркішелдер құрылтайында былай 
дейді: “... Мы все иностранные слова будем брать в таком виде, чтобы это было 
легко для произношения казаков”. Осыдан-ақ, Ахмет Байтұрсынұлының 
астарлы саясатын көреміз. 

124 
Мысалы, түркі әлеміне аты әйгілі П.М. Мелиоранский былай деген:
“По единогласному свидетельству всех исследователей киргизского языка он 
принадлежит к числу самых чистых и самых богатых тюркских наречий. 
Киргизы большие мастера и охотники говорит складно и красно”. 
Сонда, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің асыл тіл болуын қазақтың 
дәстүр жалғастығына, оның геосаяси жағдайына, өзге тіл жазуы ықпалы 
болмауына, кәсіп ерекшелігіне, қазақ кеңістігіндегі тіл бірыңғайлылығына, 
оның жас айырмашылығына қатынасы сияқты факторлардың қазақ тіліне әсері 
бар-жоғын ескере отырып дәлелдейді. 
В.Г. Белинский: “Егер бір халық өзіне жат идеялар мен әдет-ғұрыптың 
ықпалына түсіп, оларды өз ұлтының ерекшелігіне райлас өзгертіп, игеріп, 
бойына сіңіруге күші жетпесе, онда ол халық саяси өмір сүре алмайды. Өзіндік 
даралығы жоқ, қуыс кеуде адамдар қандай болса, ұлттық белгісі, бет-бейнесі 
жоқ халық та сондай”, - деп орыстың атақты әдебиет сыншысы дәл айтқан. 
Міне, осылай Ахмет Байтұрсынұлы да есептеген. Сонда ол: “Біз сияқты 
мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп, мәдени 
жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін 
араластыра-араластыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей, айырылып 
қалуы ықтимал. Сондықтан, мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, 
ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына 
қызықпай, ана тілімізден қарастырып, сөз табуымыз керек”, - деген. 
Сонда ең бастысы, Ахмет Байтұрсынұлы - ұлттық ғылым жасаушы. Ұлттық 
ғылым дегеніміз - ұлтқа қызмет ететін, оны өркениет жолымен таным шыңына 
жетелейтін, ұлттық болмысты жарқыратып көрсететін, ұлттық санаға жарық отын 
жағатын рухани қару. Міне, Ахмет Байтұрсынұлының бір қыры осындай! 
Ахмет Байтұрсынұлы өз еңбектерінде тек тілді оқыту әдістемесінің мәселелері 
мен тіл тарихы мәселелерін ғана зерттеген жоқ. Оның шығармаларында, біздіңше, 
бірінші қатарда тіл теориясының мәселелері тұрды. Солардың бір қатарының 
ғылыми шешімін Ахмет Байтұрсынұлы лингвистикада бірінші болып тапты, ғылыми 
шешім табуға бірінші болып әрекет жасады. 
ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің материалында 
терең және кең лингвистикалық, методикалық зерттеулер жүргізді. Ол кезде тіл 
білімі саласында кейбір зерттеу әдістері толық қалыптасқан еді, кейбіреулері 
енді қалыптаса бастап, тағы біреулері 

тіл біліміне белгісіз болған.
Ал, түркология әлемінде тілді жан-жақты зерттеу мақсатымен бір ғалымның 
еңбектерінде бірден бірнеше лингвистикалық зертттеу әдістерін қолдану 
жағдайы сирек кездесетін еді. Ахмет Байтұрсынұлының зерттеулерінде орын 
алған лингвистикалық зерттеу әдістерінің қолдану сапасы және саны өте 
қызықты. Себебі, Ахмет Байтұрсынұлы лингвистикада бірінші болып тілдің 
дыбыс жүйесін зерттеп жазды, сөйтіп түркі әлемінде және жалпы тіл білімі 
тарихында жаңа ғылыми саланың негізін қалаушы болды. Ахмет 
Байтұрсынұлының еңбектерін саралап зерттеу нәтижесінде, Маханбет 
Жүсіпұлы төмендегі қорытындыға келді. Яғни, Ахмет Байтұрсынұлы сол 
кездегі тіл білімінде пайдаланатын негізгі зерттеу әдістерінің барлығын 
қолданған. Олар: 

125 
1. Жағрафиялық әдіс. 
2. Интегралдық әдіс. 
3. Статистикалық әдіс. 
4. Лингвистикалық баяндау әдісі. 
5. Минималды жұптар әдісі. 
6. Салыстырмалы әдіс. 
7. Салыстырмалы-тарихи әдіс. 
8. Структуралық (құрылымдық) әдіс. 
9. Эксперименталдық әдіс. 
Тіл зерттеу әдістерінің Ахмет Байтұрсынұлы зерттемелерінде қолдану 
жиілігі, қолдану деңгейінің тереңдігі, кеңдігі және жан-жақтылығы бірдей емес. 
Енді, Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерінде лингвистикалық ғылыми 
зерттеу әдістерін қолданылғанын қысқаша баяндап кетсек. 

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: