«Химия және биология» факультеті “Биология” кафедрасы “Адам анатомиясы” пәні бойынша обсөЖ мәтіні
жүктеу/скачать 0.85 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОБСӨЖ №17 Тақырыбы: Ішкі секреция безддерінің организмдегі алатын орны.
- Қалқанша без
- Тимус – айырша без
- Қарынасты безi – Pancreas.
- Бүйрек үсті безі
- Бүйрек үсті безі
№16 ОБСӨЖТақырыбы: Иммуногенез мүшелері. Иммундық жүйе организмнің генетикалық ішкі орта тұрақтылығын, яғни иммундық гомеостазды қамтамасыз етуге қызмет ететін мүшелер, ұлпалар,клеткалар жүйесі. Иммундық жүйе сонымен қатар қан жасау қызмет атқарады. Сүтқоректілердің иммундық жүйесі орталық және шеткі мүшелерден тұрады. Орталық мүшелерде иммунокомпетентті клеткалардың қалыптасуы мен пісіп жетілуі жүреді. Ал шеткі мүшелерд олардың қызмет етуі жүзеге асады. Сүтқоректілердің орталық иммундық мүшелеріне жілік майы мен тимус (айырша без) ал шеткі мүшелеріне лимфа түйіндері, көк бауыр асқорыту жолының лимфоидты ұлпасы (бадамша) Пейер тартпасы (бляшка) солитарлы фолликулдар жатады. Иммундық қызметті орталық жүйке жүйесінің нейроглиясы мен тері де атқарады. Құстардың иммундық жүйесінде орталық және шеткі мүшелер болады .Олардың орталық мүшелеріне жілік майы, тимус, Фабрициус қалтасы (бурса) ол шеткі мүшелеріне көкбауыр, Гардер безі, көз жасы безі, ас қорыту жолдарының лимфоидты ұлпасы ,өкпенің лимфоидты ұлпасы ,тері жатады. сүйектердің кемік заттарында орналасатын ретикулярық строма, қан түзуші клеткалар мен май ұлпалары жиынтықтарынан тұрады. Сүйек майының бағаналы клеткалар имунокомпетентті клеткалардың бастамалары болып табылады. Сыртқы көрнісі жағынан бағаналы клеткалар қаның кіші лимфоциттеріне ұқсас оларды колония түзуге қабілеттілігі бойынша анықтауға болады. Сүйек кемігі соныменн қатар В- лимфоциттерді қалыптастыру қызметін де атқарады. Тест сұрақтары. 1 Сыртқы секреция безі
2. Ішкі секреция безі
3. Қай без әрі ішкі, әрі сыртқы секреция безіне жатады?
4. Ішкі бездер өнімін қалай атайды?
5. Қай без нейрогенді бездер тобына жатады?
6. Инсулин гормонын қай без бөледі?
7. Йод элементі қай без гармонының құрамына кіреді?
8. Жыныс безі қандай эндокриндік без тобына жатады?
9. Мына мүшелердің ең ұзыны қайсы?
10. Ең үлкен эндокриндік без
11. Тимозин гормонын өндіретін без
12. Кортикостерон гормонын өндіретін без
ОБСӨЖ №17 Тақырыбы: Ішкі секреция безддерінің организмдегі алатын орны. Ішкі агзалар, viscera s. splanchna деп негізінен дене қуыстарында (кеуде, іш, жамбас астауында) орналасқан ағзаларды айтады. Оған асқорыту, тынысалу және несеп-жыныс жүйелері жатады. Ішкі ағзалар зат алмасуға қатысады; тек көбею қызметін атқаратын жыныс ағзалары ғана оған жатпайды. Бұл үрдістер өсімдіктерге де тән болғандықтан, ішкі ағзаларды өсімдік тіршілікті ағзалар деп те атайды. ЭНДОКРИНДІК БЕЗДЕР GLANDULAE ENDOCR1NAE Нерв жүйесі әсерімен жүретін зат алмасу нәтижесінде организмде жоғары физиологиялық белсенділігі арқасында организм қызметінің қалыпты өтуін реттеп, оның өсуі мен дамуы үрдісінде - химиялық реттеуге - қатысатын химиялық қосылыстар түзіледі. Эндокриндік (endo - ішкі, сгіпо - бөлемін) немесе ішкі секреция бездері деп шығарушы түтігі жок (түтіксіз бездер, glandulae sine ductibus) және секрет немесе экскреттері терінің бетіне (тер, май бездері) немесе шырышты қабықтардың бетіне (сілекей бездері, бауыр және т. б.) құйылатын сыртқы секреция бездеріне қарама-қарсы өз секретін тікелей қанайналым жүйесіне бөлетін бездерді айтады. Гипофиз – аралық мидың көмекші бөлігінің безі. Гипофиздің массасы шамамен 0,5 г. Ол терікертоқымы деп аталатын ерекше ойықта орналасқан. Гипофиз үш бөліктен тұрады: алдыңғы, ортаңғы, артқы. Алдыңғы бөлігінде басқа эндокринді бездердің жұмысын реттейтін гормондарды синтездейді. Эпифиз-қоңыр без, массасы 0,15-0,20 г. , орталық мидың жоғарғы төртбұрышты өсіндісінде орналасқан. Эпифиз гормоны- мелатонин жыныс дамуының жылдамдығын өзгерте алады.Бұл гормонның түзілуі қараңғыда артады. Мелотаниннің жыныс бездеріне тежеулік әсері соқыр адамдарда байқалады. Қалқанша без- қалқанша шеміршегінің үстінде, жұтқыншақтың алдыңғы қабырғасында орналасқан. Без массасы 25-тен 30г-ға дейін. Без ұлпасы көпіршік молекуламен түзілген., ол жерде тироксин және трийодтиронин гормондары түзіледі. Без гормондарының құрамында йод бар. Гормондар әсері тотығү-тотықсыздану процестерінің артуына , зат алмасу деңгейінің өсуіне әкеліп соғады. Қалқанша-без гормондары жануарлар мен адамдардың жыныстық жетілуіне қатысады. Тимус – айырша без Тимус – айырша без – көкірек артында средостепияда орналасқан, кішкентай мимфойдты мүше. Тимус балалық кезде жақсы дамып , өспірім кезеңде жойылады. Тимустың эндокринді емес ролінің негізі – тимуста –Т – мимфоцидтері пісіп жетіледі, олар иммундық реакцияға жауапты. Тимустың эндокринді қызметі – тимозин және тимопоэтин гормоны түзіледі, олар иммундық жүйенің дамуы мен түзілуін реттейді. Егер тимустың белсенділігі ересек кезеңде сақталса, аутоиммунды аурулар дамиды, әғни өзінің антиденелері өздерінің белоктарын жояды. Мұндай ауруларға миастения жатады.Қарынасты безi – Pancreas.Қарынасты безi – аралас без, яғни сыртқы және iшкi секрeциялы бездерiнiң қызметiне ие. Iшкi секреция безi болғандықтан қарынасты сөлiн бөледi және iшектегi асқорытуға қатысады. Қарынасты безi қарынның астында, 12-елi iшек iлмегiнде орналасқан, оның өзекшелерi осы iшектiң бастамасына ашылады. Қарынасты безiнiң сөлiнде мынадай ферменттер бар: трипсин және химотрипсин, олар белоктарды аминқышқылына дейiн ыдыратады; амилаза мен мальтаза көмiрсуды глюкозаға дейiн, липаза майларды глицирин мен майлы қышқылдарға дейiн ыдыратады. Бүйрек үсті безі Бүйрек үсті безі бүйрек үстінде құрсақ қуысында орналасады және екі қабаттан – боз және қыртыс қабатынан тұрады. Боз қабаты адреналин және норадреналин бөліп шығарады. Бұл гормондар жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігімен тұтас комплекс түзе отырып жұмыс жасайды және организмнің қорғануына дайындықты қамтамасыз етеді, бұлшықет пен мида қанайналымда арттырыды, жүрек жиырылу жиілігін тездетеді, қанның ұюын тездетеді. Бүйрек үсті безі Бүйрек үсті безі бүйрек үстінде құрсақ қуысында орналасады және екі қабаттан – боз және қыртыс қабатынан тұрады. Боз қабаты адреналин және норадреналин бөліп шығарады. Бұл гормондар жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігімен тұтас комплекс түзе отырып жұмыс жасайды және организмнің қорғануына дайындықты қамтамасыз етеді, бұлшықет пен мида қанайналымда арттырыды, жүрек жиырылу жиілігін тездетеді, қанның ұюын тездетеді. Ішкі секреция бездері мен нерв жүйесі арасындағы тығыз байланыс олардың көбінің нерв жүйесімен қосарлана дамитындығьшан да көрінеді. Мәселен, гипофиздің артқы үлесі мен эпифиз ми өсінділері болып табылады, бүйрекүсті безінің милы заты симпатикалық түйіндермен (вегетативтік нерв жүйесінің бөлігі) байланыста дамиды, оның гормон-дарының хромоффинді ағзаларымен тығыз байланыста дамитын симпатикалық жүйеге әсері осы себептен туады. Тест сұрақтары.
2. Ішкі секреция безі
3. Қай без әрі ішкі, әрі сыртқы секреция безіне жатады?
4. Ішкі бездер өнімін қалай атайды?
5. Қай без нейрогенді бездер тобына жатады?
6. Инсулин гормонын қай без бөледі?
7. Йод элементі қай без гармонының құрамына кіреді?
8. Жыныс безі қандай эндокриндік без тобына жатады?
9. Мына мүшелердің ең ұзыны қайсы?
10. Ең үлкен эндокриндік без
11. Тимозин гормонын өндіретін без
12. Кортикостерон гормонын өндіретін без
ОБСӨЖ №18 Тақырыбы:Бас миының жүйкелері.Жалпы. Бассүйек нервтері, пп. craniales (encephalici) 12 жұп: I - nn. olfac-torii, П - n. opticus, III - n. oculomotorius, [V - n. trochlearis, V - n. trigeminus, VI - n. abducens, VII - n. facialis, VIII - n. vestibulocochlear-is, IX - n. glossopharyngeus, X - n. vagus, XI - n. accessorius, XII - n. hypoglossus-терді түзеді.Бассүйек нервтерінің жұлын нервтерінен ерекшеліктері бар. Бұл негізінен ми мен бастың жұлын мен тұлғаға қарағандағы басқаша даму жағдайларына байланысты. Бәрінен бұрын алдыңғы мимен байланысты алғашқы екі бассүйск нерві өздерінің сипаты мен шығу тегі жағынан барлық нервтердің ішінде ерекшс орын алады. Олар мидың өсінділері болып табылады. Басқа бассүйек нервтерінің жұлын нервтерінен принципті айырмашылығы болғанымен, дсгенмен дс олардың ешқайсысы да алдыңғы және артқы түбіршіктерден құралатын толық жұлын нервіне сәйкес келмейді. Әрбір бассүйек нерві бас аймағында еш уақытта бірге қосылмайтын осы түбіршіктердің бірі болып табылады. Бұл қарапайым омыртқалылардың (жыланбалық) жұлын нервтерінде болатын осындай қатынастарға ұқсайды.III, IV, VI, XI және XII бассүйек-жұлын нервтерінің алдыңғы түбіршіктеріне, ал V, VII, VIII, IX және X нервтер артқы түбіршіктеріне сәйкес келеді. Бассүйек-ми нервтерінің ерекшеліктері мидың прогрессивті дамуымен байланысты.Бассүйек нервтсрінде де, жұлын нервтеріндегідей, сұр зат ядролары болады: сомалық-сезімтал (жұлын сүр затының мүйіздеріне сәйкес келетін), сомалық-қозғалыс (алдыңғы мүйіздерге сәйкес келетін) және вегетативті (бүйір мүйіздерге сәйкес келетін). Вегетативті ядроларын висцералды-сезімтал жәнс висцералды-қозғалыс ядролар деп бөлуге болады. Олардың висцералды-қозғалыс ядролары бірыңғай салалы, бұлшықетті ғана емес, висцералды текті қаңқа бұлшықеттерін де нервтендіреді. Көлденең жолақты (қаңқа) бұлшықеттері сомалық бұлшықеттер белгілеріне ие болғанын ескеріп, шығу тегіне қарамастан, осындай бұлшықеттерге қатысы бар бассүйек нервтерінің ядроларын сомалық қозғалыс ядролар деп белгілеген дұрыс.Осының нәтижесінде бассүйек нервтерінің құрамында да дәл жұлын нервтерінде бар құрам бөліктер (компоненттер) болады. Афферентті: 1. Сомалық-сезімтал талшықтар физикалық тітіркендіргіштерді (қысым, температура, дыбыс, жарык) қабылдайтын ағзалардан, яғни тері, есту және көру (II, V, VII) ағзаларынан шығады. 2. Висцералды-сезімтал талшықтар химиялық тітіркендіргіштерді (Қоршаған орта немесе ішкі қуыстарда еріген нсмесс таралған түрлі заттар бөлшектері) қабылдайтын ағзаларынан, яғни асқорыту ағзалары мен басқа да ішкі ағзалардағы нерв ұштарынан жұтқыншақ, ауыз (дәм ағзалары) және мұрын (иіс сезу мүшелері) қуыстарындағы (I, V, XI, X) арнаулы құрылымдардан шығады. Эфферентті: 3. Сомалық-қозғалыс талшықтары ерікті бұлшықетті, атап айтқанда бас миотомдарынан пайда болған бұлшықеттерді, көз (III, IV, VI) және тіласты (XII), сондай-ақ асқорыту жолының алдыңғы бөлімі құрамына екінші рет ығысқан қаңқалық бұлшыкеттерді, сүтқоректілер мен адамда шайнау, ым және т. б. (V, VII, IX, X, XI) желбезек аппараты бұлшықеттерін нервтендірсді. 4. Висцералды-қозғалыс талшықтары висцералды, яғни тамырлар мси ішкі ағзалардың (асқорыту және тынысалу ағзалары) еріксіз бұлшықетін, сондай-ақ түрлі текті бездерді (секреттік талшықтар) нервтендіреді (VlІ, IX, X). Қозғалыс нервтерінің құрамында дәл сол ағзаларға сәйкесті симпатикалық түйіндерден келетін симпатикалык талшықтар да өтеді. Бассүйек нервтерінің 12 жұбының VII нерв сомалық-сезімтал, ал III, IV, VI, XI, XII нервтер сомалық-қозғалыс нервтері болып саналады. Қалғандары (V, VII, IX, X) аралас нервтер. Висцералды-сезімтал деп атауға болатын иіс сезу нерві мен сомалық-сезімтал көру нерві, атап көрсетілгендей, ерекше жағдайда болады. Сомалық-қозғалыс нервтерінің басқа нервтермен салыстырғанда аздығы, тек көз бұлшықеттеріне ғана бастама беретін бас миотомдарының редукциясына байланысты. Висцералды құрам бөліктері бар аралас нервтердің дамуы ішек түтігі алдыңғы бөлігінің эволюциясымен (ұстау және тынысалу) байланысты. Бұл аймақта күрделі сезгіш аймағы мен едәуір бұлшыкеті бар висцералды аппарат дамиды. Бақылау сұрақтары : 1.Ми сауытының жалпы сипаттамасы. 2.Маңдай сүйегінің құрылысы. 3.Самай сүйегінің құрылысы
5.Төбе сүйегінің құрылысы 6.Сына сүйегінің құрылысы 7.Тор сүйегінің құрылысы ОБСӨЖ №19 Тақырыбы:Анализаторлар. Сезім ағзалары немесе анализаторлар деп нерв жүйесінің сыртқы ортадан, сондай-ақ дененің өз ағзаларынан тітіркенулер алатын жәнс бұл тітіркенулерді сезімдер түрінде қабылдайтын аспаптарды атайды.Сезім ағзаларының көрсетулері бізді қоршаған орта туралы түсініктердің айнасы больш табылады. Сезімдік таным үрдісі адамда алты өзек бойынша іске асырылады: жанасу, есту, көру, дәм сезу, иіс сезу, жердің тарту күшін сезу .Алты сезім мүшесі адамға оны қоршаған объскхивті дүние туралы жан-жақты мәлімет береді, ол мәлімет адам санасында субъективті образдар –сезімдер, түйсіктер және жадындағы түсініктер түрінде бейнелсді. Тірі протоплазманың тігіркенгіштік және тітіркендіругс жауап беру қабілеті бар. Филогенез үрдісінде бұл қабілет сырткы тітіркендірулердің әсерімен жабьшды эпихелидің маманданған жасушаларында және желінген хамақхьщ хіхіркендіруінен ішек эпителий жасушаларында күшхі дамыған. Ішекқуыстылардың өзінде-ақ эпителидің маманданған жасушалары нерв жүйесімен байланысады. Дененің кейбір бөліктерінде, мысалы, қармалауыштарында қозғыштығы жоғары маманданған жасушалар әр жерге жинальш, олардан ең қарапайым сезім мүшелері пайда болады. Одан әрі бұл жасушалар орналасу жағдайына қарай, тітіркендіргіштерге қатысты мамандана бастайды. Мәсслен, ауыз аймағы жасушалары химиялық тітіркенулерді қабылдауға (иіс, дәм) дененің шығыңқы бөлігіндегі жасушалар механикалық тітіркенулерді (жанасуды) қабылдауға бейімделеді және т. б. Сезім ағзаларының дамуы олардың тіршілік ету ортасьша бейімделу маңызына байланысты. Мысалы, ит жануарлар денесімсн болінетін органикалық қышқылдардың болмашы мөлшерін (іздерінің иісі) сезе алады да, ал өзінің тіршілігі үшін биологиялык маңызы жок өсімдік иістерін онша ажырата алмайды. Сырткы дүниеге өте нәзік анализ жасаудыц артуы сезім мүшелсрінін құрылысы мен қызметінің күрделенуіне ғана емес, сонымен бірге нерв жүйесінің күрделенуіне дс байланысты. Сыртқы дүниеге анализ жасауда мидың (әсіресе, оиыц кыртысының) дамуы айрықша маңызға ис бола бастайды, сондықтан да Ф. Энгельс сезім мүшелерін “мидың құралдары” деп атады. Біз түрлі тітіркенулердің әсерінен пайда болагын нерв қозуларын түрлі түйсіктер түрінде қабылдаймыз. Лениндік бейнелеу теориясы бойынша, түйсік дегеніміз – сезім ағзаларына әсер ету нәтижесінде сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам санасында бейнелеуі. Мәселен, жарық энергиясы көздің торлы қабығына әсер етіп, нерв импульстарында пайда больш. Олар нерв жүйссі аркылы беріліп, біздің санамызда көру сезімдерін тудырады. Сезім пайда болу үшін тітіркендіруді қабылдайтын аспаптар, тітір-кенуді жіберстін нервтер және тітіркенуді сана фактісіне ОБСӨЖ №20 Тақырыбы:Көздің қосымша аппараттары. Адам қоршаған орта туралы ақпараттың 90 % -нен астамын көру арқылы қабылдайды. Көздер адамның сезiм мүшелерiнiң алдыңғы қатарлы мүшесi. Адамның интеллектуалды және жан – жақты дамуы көру мүшелерi арқылы жүзеге асады. Көру мүшесi – көз терең көз ойығында орналасқан. Қосалқы құрылымдар – қастар, кiрпiктер, қабақтар. Қас аққан тердi көзге өтуiнен қорғайды, қабақ пен кiрпiк көздi шаңнан қорғап, қабақ көздi жас сұйықтығымен шалды. Көз алмасының қозғалысын 6 көз бұлшықетi қамтамасыз етедi. Көз алмасы негiзiнен үш қабаттан тұрады: сыртқы – оң ақ қабықша, ортаңғы – тамырлы және iшкi – торлы қабықша. Ақ қабықшаның алдыңғы бөлiгi қасаң қабықша деп аталады. Ол мөлдiр қабықша, жарықты еркiн жақсы өткiзедi. Тамырлы қабықша көптеген қан тамырларынан құралады. Бұл қан тамырлар көздiң алмасын қанмен қоректендiрiп отырады. Қабықшаның iшкi бетiнде жарық сәулесiн сiңiрiп алатын бояғыш зат қабаты – пигмент бар. Торлы қабықшада көру клеткалары – таяқшалар мен құтышалар болады, таяқшалар – 130 млн, ал құтышалар – 7 млн. Таяқшаларда көру пигментi родопсин бар, таяқшалар құтышаларға қарағанда өте сезгiш. Олар әлсiз жарықта ақ – қараны көрудi қамтамасыз етедi. Құтышаларда иодоксин көру пигментi бар, өте жақсы жарықта түрлi – түстi көрудi қамтамасыз етедi. Құтышалар iшiнде қызыл, көк және жасыл түстерге жауап беретiн құтышалар бар. Көз жүйесiнiң көзден шығатын жерiнде рецепторлар болмайды, сондықтан ол сезiмталдық қасиетiнен айырылады. Бұл жердi соқыр дақ деп атайды. Ол жерде көру клеткалары жоқ. Көз алмасы шыны тәрiздi денеге толып тұр. Адам көзi толқын ұзындығы 400 ден 760 мкм-ге дейiнгi сәуленi өткiзедi. Көзде екi сәуле өткiзгiш құрылым бар – қасаң қабықша мен көз бұршағы. Көрiнiс олардың көмегiмен торлы қабықшаға төңкерiлiп көрiнедi. Бұл көрiнiс көру жүйкесi арқылы бас миға өтедi, ол жерде заттың дұрыс қалпын көрсетедi. Ми сыңарларының шүйде бөлiгi көру ақпаратын реттейдi. Көздiң жеңiл деформациясы жақыннан көргiштiк – лиопия, алыстан көргiштiк – гипертиетропия және астигматизм ауруларын туғызады. Қалыпты көзде көз бұршағы көрiнiстi торлы қабықшаға фокустайды. Егер көз алмасының алдыңғы артқы көлденең сызығы ұзын болса, алыстағы заттар торлы қабықша алдына көрiнiс берiп, адам оларды көрмейдi. Көрудiң бұл дефектiсi жақыннан көргiштiк деп аталады. Жақыннан көргiштiк кезiнде киетiн көзiлдiрiк ойыңқы болады. Мұндай көзiлдiрiктер сәуле жолын өзгертiп, көрiнiс көз торшасында фокустанады. Жақыннан көргiштiк туа пайда болуы мүмкiн. Оның себебi – көз алмасының ұзын формасы. Жүре пайда болған жақыннан көргiштiк көру гигиенасының бұзылуынан түзiледi. Егер көз алмасының алдыңғы артқы көлденең сызығы қысқа болса, жақын жатқан заттардың көрiнiсi торлы қабықшаның артына фокустанса, алыстан көргiштiк тудырады. Алыстан көргiштiк кезiнде киiлетiн көзiлдiрктер екi жақты ойық болады. Ойық шыны көрiнiстi торлы қабықшаға фокустанатын етiп, сәуленi жинайды. Туа бiткен алыстан көргiштiкте көз алмасы қысқарған. Жүре пайда болған алыстан көргiштiкте көз бұршағының созылғыштығы нашарлайды, бұл егде адамдарда жиi кездеседi. Астигматизм ауруында көз бұршағы жарық сәулелерiн тегiс емес жинақтауы болады. Глосарий. Көз Көз алмасы Талшықты қабық Ақ қабық
Мөлдір қабық Көз алмасының тамырлы қабығы Меншікті тамырлы қабық Кірпікті дене Нұрлы қабық Шыны тәрізді дене Көзбұршақ Қабақтар
Көзжас көлі Көз жас аппараты Көзжас безі. Көзжас қабы. жүктеу/скачать 0.85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|