Хрономедицина 6-10; 16-20; 26-30
жүктеу/скачать 2.66 Mb.
|
| Биоритмдердің түрлері.
Биологиялық ырғақтарды объективті талдау олардың әртүрлі параметрлерін, соның ішінде амплитудасын, жиілігін, тербеліс кезеңін және т.б. өлшеуді қамтиды. Сонымен бірге тірі организмдердің тіршілік ету ортасына бейімделуі биологиялық ырғақтардың мәндерін қоршаған ортаның циклдік факторларының параметрлеріне үнемі жақындатуды қамтиды деп санайды. ырғақты процестерді олардың жиілігіне қарай жіктеу кезінде биологиялық ырғақтар бірнеше топқа біріктіріледі: жоғары жиілікті биологиялық ырғақтар, орташа жиілікті тербелістер және төмен жиілікті биологиялық ырғақтар. Жоғары жиілікті биологиялық ырғақтардың тербеліс кезеңдері секундтан жарты сағатқа дейін болады. Мысал ретінде мидың, жүректің, бұлшықеттің, басқа мүшелер мен тіндердің биоэлектрлік белсенділігінің ауытқуын келтіруге болады. Биологиялық ырғақтардың сол тобына сыртқы тыныс алу ырғағын жатқызуға болады. Биоритмдердің үлкен саны жарты сағаттан 28 сағатқа дейінгі кезеңдермен орташа жиіліктегі тербелістер тобына біріктіріледі. Жарты сағаттан бірнеше сағатқа дейінгі биоритмдер ультрадыбыстық деп аталады. Олардың ең маңыздыларының кезеңі шамамен 90 мин. олар жаңа туған нәрестелерде байқалады, оларда әр 90 минут сайын белсенділік салыстырмалы тыныштықпен ауыстырылады. Бірдей жиілігі бар ересектерде ұйқының әртүрлі кезеңдері ауысады, ал ояту кезінде-салыстырмалы түрде жоғары өнімділік пен салыстырмалы релаксация кезеңдері. 20-28 сағ периоды бар биоритмдер циркадиялық (циркадиялық немесе тәулік бойғы) деп аталады. Олардың мысалдары дене температурасының, жүрек соғу жиілігінің, қан қысымының, өнімділіктің мезгіл-мезгіл ауытқуы болуы мүмкін. Сондай - ақ, төмен жиілікті биоритмдер тобы бар-апталық, айлық, маусымдық, көпжылдық және т.б. олардың әрқайсысының оқшаулануы кез-келген функционалды индикатордың нақты тіркелген тербелістеріне негізделген. Мысалы, апталық биоритм кейбір физиологиялық белсенді заттардың несеппен бөліну деңгейіне сәйкес келеді; ай сайынғы-әйелдердегі аналық без-етеккір циклі; маусымдық биоритмдер - ұйқы ұзақтығының өзгеруі, бұлшықет күші және т. б.; көпжылдық биоритмдер-балалардың өсу және физикалық даму қарқыны, иммунитет көрсеткіштері және т. б. Жаңа мыңжылдықтың қарсаңында адамзат пен бүкіл өркениет экономикалық, демографиялық, әлеуметтік қана емес, сонымен бірге экологиялық сипаттағы жаһандық проблемаларға тап болды. Бір қарағанда, экономикалық даму Қоршаған орта үшін деструктивті болып табылады және оны қорғау техникалық прогресті айтарлықтай шектейді. Шын мәнінде, табиғи ортаның деградациясы және табиғи ресурстардың сарқылуы экономикалық дамуға кедергі келтіріп қана қоймай, адамның өмір сүруіне қауіп төндіреді. Сондықтан экологиялық қолайлы тұрақты экономикалық дамуды жүзеге асыруда келісілген шаралар қажет. Адам мен қоршаған орта-бұл екі күрделі өзара әрекеттесетін жүйе, оларды бірінші жуықтауда экожүйе деп санауға болады. Сонымен қатар, тірі жүйелердің негізгі қасиеті, олардың тіршілік ету формасы қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделу қабілеті болып табылады. "Бейімделу-организмнің, популяцияның немесе басқа биологиялық жүйенің қоршаған ортаның (жұмыс істеудің) өзгерген жағдайларына бейімделу процесі. Адамның бейімделуінің негізі оның эволюциялық даму процесінде дамыған морфофизиологиялық өзгерістер жиынтығы, оның ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығын сақтауға бағытталған-гомеостаз". Ағзаның тіршілік ету ортасының жағдайына бейімделуі әртүрлі сипатта болуы мүмкін және оның функциялары мен өмірлік белсенділігін реттеудің барлық аспектілеріне әсер етуі мүмкін. Туылған сәттен бастап дене өзі үшін мүлдем жаңа жағдайларға түседі және қысқа мерзімде оларға бейімделуге мәжбүр болады. Болашақта онтогенез процесінде ағзаға әсер ететін факторлар үнемі өзгеріп отырады, кейде ерекше күшке немесе ерекше сипатқа ие болады, бұл оның үнемі функционалды өзгеруін талап етеді. Ағзаның табиғи жағдайға, сондай-ақ адамда өндірістік және әлеуметтік жағдайларға бейімделуі әмбебап құбылыс болып табылады. Бұл жасуша, орган, жүйелік және организм деңгейлерінде болатын белгілі бір физиологиялық реакциялармен қамтамасыз етілетін туа біткен және алынған қызметтің барлық түрлерін білдіреді. Биологиялық ырғақтар және адамның миы Күндізгі жарықтың ұзақтығы мидағы белгілі бір түзілімдерді көрсетеді. Эпифиз-бұл күндізгі жарықтың өзгеруіне жауап беретін мидың негізгі құрылымы. Бұл неврогендік топқа жататын эндокриндік без туралы. Оның орналасқан жері-мидың үшінші қарыншасы. Жарықтандырудың өзгергені туралы сигнал ретиногипоталамикалық тракт арқылы эпифизге көз торынан келеді. Қараңғы болған кезде біздің денемізде мелатонин гормонының қарқынды өндірісі жүреді, ал ашық болған кезде оның өндірісі тоқтайды. Мелатонинді ұйқы гормоны деп те атайды. Ал оның өндірісі белсенділігінің шыңы түннің екі-үш сағаты аралығында болады. Алайда, мелатонин синтезі үлкен өзгерістерге ұшырауы мүмкін-мысалы, бізге үнемі жарық шығаратын бөгде зат әсер етсе. Бұл болуы мүмкін: гаджет экраны; терезенің сыртындағы шам; бөлмедегі жарқын жарық. Мұның бәрі жалпы қабылданған "күн-түн"атауымен биологиялық ырғақтардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Тышқандарға Эксперимент Зерттеушілер жарықтың өзгеруі мен тышқандардағы ерте қартаю процестері арасында үлгінің бар екенін анықтады. Ғалымдар жануарларды үш топқа бөлді: біріншісі күн мен түн қалыпты түрде ауысатын жағдайларға орналастырылды; екіншісі жарықтандыру тұрақты болатын жағдайларға орналастырылды; үшіншісі толық қараңғылық жағдайында орналастырылды. Бұрын тұрақты жарықта болған тышқандар қартая бастады, ал жарықсыз жануарларға келетін болсақ, олар өздерінің жас ерекшеліктерін дамыта бастады. Дәл осылай зерттеушілер күндізгі жарық бұзылысы, тірі организмдерге кері әсер ететінін анықтады. Сонымен, күндізгі жарық бұзылған кезде келесі жағымсыз өзгерістер болады: ерте қартаю; жүрек-қан тамырлары аурулары; метаболизмнің ауыр бұзылыстары. Мәскеуде, Лондонда, Токиода және Парижде жасанды жарықтандырудың көптігі байқалады, бұл адамды сынақ тышқандарының екінші тобының болу жағдайына автоматты түрде қояды. Адамдардың денсаулығына жасанды жарықтандыру ең зиянды түрде көрінеді. Күндізгі уақытта берілген ырғақтан басқа, ішкі заңдылықтарға сәйкес жүретін процестерден тұратын ішкі ырғақтар да бар. Бұл жағдайда сыртқы факторлар рөл атқармайды. Ішкі сағаттардың "орналасуы" гипоталамустағы супрахиазматикалық ядролар болып табылады, олар мезгіл-мезгіл электрлік импульстарды шығарады. Дәл осы импульстар организмдегі көптеген процестерді синхрондауға жауап береді. Ішкі сағаттардың осындай жиілікті белгілейтін ақуыз синтезіне тікелей тәуелділігі белгілі. Джетлаг деген ұғым бар-бұзылу, ұйқышылдық және летаргия белгілері. Адам ұзақ сапарға ұшақпен ұшқаннан кейін. Бұзушылықтың мәні-эпифиздің ішкімовақтары мен жұмысының сәйкес келмеуі. Басқаша айтқанда, Ішкі ырғақтар адамға ұйықтауға бұйрық береді, бірақ ол басқа жарық белдеуінде болғандықтан, жаңа күндізгі жарық басталады. Қорытындылау Биологиялық ырғақтар біздің денемізге қатты әсер етеді, сондықтан күндізгі жарықтың бұзылуы оның жұмысына жалпы зиян тигізуі мүмкін. Ежелгі күндердегідей, биоритмдер бізге әсер етеді-және ұзақ уақыт бойы денсаулық пен сергектікті сақтау үшін олардың әсерін бұзбаған дұрыс. Көптеген табиғи құбылыстардың пропорционалды ауысуы белгілі бір реттілікпен, жиілікпен және жылдамдықпен жүреді. Қыстан кейін көктем, түннен кейін таңертең. Денедегі осы құбылыстарға сәйкес көптеген процестердің ағымы ырғақты өзгерістерге де бағынады. Бұл биологиялық ырғақтар деп аталады. Тіршілік әрекетінің белгілі бір ырғақтарының пайда болу себептері организмнен тыс және қоршаған ортада болып жатқан өзгерістермен байланысты болса да, осы биологиялық ырғақтарды басқару және оларды түзету организмнің функциясы болып табылады, жоғары сүтқоректілерде бұл функцияны орталық жүйке жүйесі орындайды. И. М. Сеченов (1952) биожүйе мен ортаның бірлігі туралы ережені алға тартты: "ағзаның тіршілігін қолдайтын сыртқы ортасы болмаса, ағзаның тіршілік етуі мүмкін емес; сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына оған әсер ететін орта да кіруі керек". Бұл ереженің салдары қоршаған орта мен ағзаның бір-біріне әсер етуінің өзара әсері мен өзара тәуелділігіндегі бірліктің көрінісі болып саналуы керек, онда қоршаған орта ағзаға қысым жасап қана қоймай, оның тіршілігін қолдайды. Бейімделу қоршаған орта факторларының әсерінен дене құрылымдарының пассивті өзгерістерін ғана көрсетеді. Бейімделу-бұл функционалды жүйелердің, мүшелер мен тіндердің, сондай-ақ басқару механизмдерінің белсенділігі мен байланысының тұрақты деңгейі. Ол организмнің қалыпты өмір сүруін және жаңа (соның ішінде әлеуметтік) өмір сүру жағдайында адамның еңбек белсенділігін, сау ұрпақты көбейту қабілетін қамтамасыз етеді. В. П. Казначеев (1980), Ф.З. Меерсон (1993) бейімделу организмге сыртқы немесе ішкі ортаның өзгеруіне бейімделудің пайдалы процесі деп санайды, оның дамуында орталық жүйке жүйесі мен оның жоғарғы бөлімі — ми қыртысы жетекші рөл атқарады. Кейбір авторлар бейімделу биологиялық жүйенің тіршілік ету ортасының жағдайының өзгеруіне бейімделу реакцияларының құрамдас бөлігі деп санайды, бұл жүйе ол үшін маңызды параметрлер мен қоршаған орта факторларының өзгеруіне жауап бере отырып, оның өзгерген ортада тұтастай өмір сүруін қамтамасыз ететін функцияларды сақтау үшін өзінің құрылымдық байланыстарын өзгертеді. Өзіне жасанды, азды-көпті ыңғайлы, экологиялық тауашаны құру арқылы адам бейімделу процесінде биологиялық факторлардың маңыздылығын төмендетеді. Бұл жағдайда генотиптік бейімделу негізінде жеке көрініс — фенотип қалыптасады. Фенотиптік бейімделу нәтижесінде организм белгілі бір табиғи-климаттық және өндірістік жағдайларда өмір сүру, даму, жеткілікті жоғары хронорезистенттілікті сақтау қабілетіне ие болады. Осыған сәйкес, фенотиптік бейімделу нәтижелері тұқым қуаламайтын жағдай түрді сақтау үшін тиімді деп санау керек. Жылдам өзгеретін ортада әр түрдің келесі ұрпағы ата-бабалардың мамандандырылған реакцияларын қажет етпейтін мүлдем жаңа жағдайларға тап болу қаупін тудырады, бірақ осы уақытқа дейін пайдаланылмаған әлеуетті экологиялық факторлардың кең ауқымына бейімделу мүмкіндігі. Экологиялық әсерлердің бүкіл жүйесі немесе экожүйе биотикалық, абиотикалық және әлеуметтік факторлар кешенімен ұсынылған, олардың әрқайсысы эволюция барысында пайда болады: абиотикалық — физика-химиялық эволюция барысында; биотикалық — биологиялық; әлеуметтік — мәдени эволюция және әлеуметтік-тарихи даму. Эволюциялық экология демографияны елемей, тек оңтайландыру модельдеріне негізделген. Жасанды әлемді құра отырып, Техносфера мен "химиялық агрессияның" әсерінен адамзат сонымен бірге барлық табиғи сұлулықты, соның ішінде адамның табиғи қасиеттері мен ішкі экологиясын жояды. Мұның бәрі индустриалды өркениет жағдайында адам экологиясы қарама-қайшылыққа түсіп, қоршаған орта экологиясына айтарлықтай қайшы келетіндіктен. Белгілі бір тіршілік иесінің ағзасының қоршаған ортаның әсеріне бейімделуі, ең алдымен, органдар мен тіндер функцияларының белсенділігінің белгілі бір ауытқулары, басқаша айтқанда, биохимиялық реакциялар жылдамдығының өзгеруі арқылы жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда заманауи цитологиялық әдістерді қолдана отырып, ең бейімделгіш функционалдық өзгерістерді құрылымдық қамтамасыз ету жүйесі туралы көбірек ақпарат алуға мүмкіндік туды. Биоритмдерін зерттейді хронобиология. Ол мінез-құлықтың, организмдердің өмірлік процестерінің және қоршаған орта әсерінің өзара байланысын қарастырады. жүктеу/скачать 2.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|