И. А. Зимняя педагогикалық психология
жүктеу/скачать 2.21 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мотивация құрылымы
Мотивацияны зерттеуде (В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович. А. Маслоу, Е.К. Савонько) оны белгілі бір иерархияланған қҧрылымдар енетін кҥрделі жҥйе ретінде тҥсіну дҧрыс. Бҧл жерде, қҧрылым элементтердің, олардың қатынастары мен обьектінің тҧтастығының салыстырмалы тҧрақты бірлігі ретінде, жҥйе инварианты ретінде тҥсіндіріледі. Мотивация қҧрылымын талдау В.Г. Асеевке, оның ішінен а) процессуалдық және дискреттік мінездемелердің бірлігін және б) қос модальды, яғни оны қҧраушылардың жағымды және теріс негіздерін бӛлуге мҥмкіндік берді. Зертеушілердің мотивациялық аясы қҧрылымы – қатып қалған, статикалық емес, керісінше білім берудің ӛмірлік іс-әрекеті процесінде дамитын, ӛзгермелі деген ережелері де маңызды. 209 Мотивация қҧрылымын зерттеу ҥшін, маңыздысы, Б.И. Додонов бӛлген оның тӛрт қҧрылымдық компоненті: іс-әрекеттің ӛзіне қанағаттану, оның тікелей нәтижесінің тҧлға ҥшін маңыздылығы, іс- әрекет ҥшін сыйлаудың «мотивациялық» кҥші, тҧлғаға мәжбҥр еткізетін қысым. Бірінші қҧрылымдық компонент шартты тҥрде мотивацияның «гедоникалық» қҧраушысы деп аталған, қалған ҥшеуі – оның мақсаттық қҧраушылары. Сонымен бірге, бірінші мен екінші іс-әрекетке қатысты ішкі бола отырып, оған бағыттылықты, бағдарды (оның ҥрдісі мен нәтижесі) анықтайды, ал ҥшінші мен тӛртінші әсер етудің сыртқы факторларын (іс-әрекетке қатысты теріс және оң) белгілеп отырады. Тағы бір маңыздысы, марапат пен жазалаудан қашу ретінде анықталған соңғы екеуі Дж. Аткинсон бойынша табысқа жету мотивациясының қҧраушылары болып табылады. Мҧндай мотивациялық қҧраушылардың қҧрылымдық тҥсінілуі, оқу іс-әрекетінің қҧрылымы мен теңестіру тӛменде кӛрсетілгендей оқу мотивациясын талдауда ӛте ӛнімді болды. Мотивация мен оның қҧрылымдық ҧйымдасуын интерпретациялау адамның негізгі қажеттіліктері терминдерінде де жҥргізіледі (Х.Мюррей, Дж. Аткинсон, А. Маслоу және т.б.). Тҧлғалық мотивацияны зерттеулердің алғашқыларының бірі (тҧлға қажеттіліктері терминінде) Х. Мюррейдің (1938) жҧмысы екені белгілі. Ол кӛптеген мінез-қҧлықты тудырушылардың ішінен тӛрт негізгі қажеттіліктерді: жетістікке, ҥстемдікке, дербестікке, аффилиаци- яға бӛлген. Кең контексте қарастырылған осы қажеттіліктерді М.Аргайл мотивацияның (қажеттіліктердің) жалпы қҧрылымына енгізген: 1) әлеуметтік ӛзара әрекеттесуді тудыратын әлеуметік емес қажеттіліктер (суға, тамаққа, ақшаға деген биологиялық қажеттіліктер); 2) кӛмекті, қорғанысты, басқаруды қабылдау сияқты тәуелділікке деген қажеттілік, әсіресе беделді және билігі бар адамдардан; 3) аффилиацияға деген қажеттілік, яғни басқа адамдардың ортасында болуға, достық ҥндесуге, топпен, қҧрбыластармен қабылдануға ҧмтылу; 4) ҥстемдікке қажеттілік, яғни басқалардың немесе топтың ӛзін ҧзақ ҧзағырақ сӛйлеуіне, шешім қабылдауына болатын лидер ретінде қабылдауы; 5) сексуалдық қажеттілік – денелік жақындық, бір жыныс ӛкілінің келесі тартымды жыныс ӛкілімен достық және интимдік-әлеуметтік ӛзара әрекетті; 6) агрессияға деген қажеттілік, яғни денелік немесе вербалды зиян келтіру; 7) ӛзінің абыройына (self-esteem), ӛзіндік сәйкес болуға деген қажеттілік, яғни ӛзін маңызды деп қабылдау. Тәуелділікке, ӛзін бекітуге және бір мезгілде агрессияға деген қажеттілік елеулі мӛлшерде оқу іс-әрекеті мен оқушылардың мінез-қҧлқын талдау ҥшін қызығушылық тудыруы айқын. 210 Адамның қажеттіліктер саласының қҧрылымын қарастыру тҧрғысынан А. Маслоудың «қажеттіліктер ҥшбҧрышы» ҥлкен қызығушылық тудырады, мҧнда бір жағынан, адамның әлеуметтік, интерактивті тәуелділігі, екінші жағынан – оның ӛзін-ӛзі ӛзектендірумен байланысты танымдық, когнитивті табиғаты айқын кӛрінеді. Тӛменде А. Маслоудың қажеттіліктер ҥшбҧрышы келтірілген. Оны қарастырған кезде біріншіден, адамның когнитивті (танымдық) және коммуникативтік қажеттіліктеріне берілген орын мен мағына назар аудартса, екіншіден адамның қажеттіліктер саласы оның іс- әрекеті қҧрылымынан тыс – тек оның тҧлғасына, ӛзін-ӛзі ӛзектендіруіне, дамуына, ыңғайлы тіршілік етуіне қатысты қарастырылуы (Дж. Брунердің тҥсінуінде). Жоғары деңгей қажеттіліктері Ӛзін-ӛзі ӛзектендіру Ӛзіндік қадір- қасиет сезімі Махаббат Қауіпсіздік, аман болу Физиологиялық қажеттіліктер Тӛменгі деңгей қажеттіліктері Білу, тҥсіну, тамашаны жасау және бағалау қажеттілігі Ӛзін жетік, тәуелсіз және тҧрарлықтай сезіну қажеттілігі Отбасына, топқа қатысты болу қажеттілігі, сҥйуге және сҥйікті болуға деген қажеттілігі Ауырсыну, қорқыныштан қашу, қауіпсіздікте болу қажеттілігі Тамақ, су, ауа, пана алу қажеттілігі |