Қаржының негізі оның экономикалық өсуге әсері

2.2. Қаржының негізі оның экономикалық өсуге әсері

Бага - жүртқа мөлім, тауар құнының ақшалай тұлғалануы. Ол еңбек өнімінің натуралдық-заттай нысанынан ақша нысанына кешуін және сатып алу-сату актілерінің негізінде оның бір иеден басқасына қозғалысын ортақтастыра отырып құндық бөліністің бастапқы категориясы ретінде көрінеді. Ұлттық табыс бөлінгенге дейін және қайта белінгенге дейін тауар сатылуы тиіс. Баға енім иесіне оны өткізуден түсетін ақшаның мөлшерін алдын ала анықтайды және одан әрі бөлінетін процестің алғашқы негізі болып саналады. Бөлініс процесінде еңбектің қоғамдық қажетті шығындарымен анықталатын құннан баганың ауытқуы пайда болуы мүмкін, мұның нөтижесінде бірқатар өндірушілерде көп құн, басқаларында аз құн өткізіледі. Мүндай жағдайда қайта бөлгіштік процеске өзінің әдістерімен қаржы араласады: ол құнның бір бөлігін (мысалы, акциздердің, экспортқа немесе импортқа салынатын салықтардың, кеден баждарының көмегімен) алады немесе құнның кем алынған бөлігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалық қаржыландыру жолымен алып береді. Бағаның құннан ауытқуын мемлекет багалардың саясатын жүргізгенде реггелетін бағалар, әлеуметтік түрғыдағы төмен бағалар, жоғары сұраныммен анықталатын баға - монополиялық бағаларды әдейі белгілей алатынын есте үстаған жөн. Нарық жағдайында тауарлардың, қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы қалыптастыратын еркін бағалар басым болады.

Қаржы көмегімен шаруашылық жоспарларымен және үйлесімдерімен белгіленген құн қозғалысының шарттарын ескере отырып бәлудің бағамен басталған процесі тузетіледі. Егер бағаның көмегімен өнімді өткізуден түсетін жалпы түсім-ақша қалыптасатын болса, қаржылық белу бұл түсім-ақшаны одан әрі белуге арналған мақсатты ақша қорлары бойынша бөлшектейді. Сөйтіп бөлудің қаржылық әдістері анағүрлым иілгіш келеді, олар бұл процестегі үлкен атаулы сипатты қамтамасыз етеді. Бөлу кенділігінің дәрежесі әр түрлі: егер баға құнның қоғамдық қажетті шығындардан ауытқуы немесе шығыңдардың жекедара шығындардан ауытқуы түріндегі оның тек бір белігін бөлетін болса, қаржы жалпы қоғамдық енімнің бүкіл құнын қайта беледі.

Қаржы бағамен негізі қаланған үйлесімдерді нақтылайды. Қаржылық бөлудің бағамен бөлуден айырмашылығы сол, бағамен бөлудің объектісі жалпы қоғамдық өнімнің тек бір бөлігінің болатындығы (бағаның құнан ауытқу бөлігі). Бағамен белуге қатысты каржылық белу қайталама болып табылады. Бағамен белу үлестірім бетінде байқалынбайды, ол түсім-ақшаның жалпы массасында жасырылған, ал қаржылық белу анық керініп түрады. Бағамен белу тек белініспен, ал қаржылық белу белініспен және қайта бөлініспен сипатталады.

Баға амортизациялық аударымдардың келемін анықтауда ерекшерел атқарады. Өндіріс құралдарының бастапқы және қолданыстағы бағаларының арасындағы алшақтық амортизациялық қордағы

елеулі ауытқұларға себепші болады. Өндіріске кепілдікке салынған (баламасыз сатып алуға қарай), құнның бағалық бүрмалануы баламасыз сату кезінде күшейеді және белу мен тұтыну стадияларындағы қайта белгіштік қатынастардың көбеюін тудырады.

Әсіреинфляция жағдайында Қазақстанда баға күшті есті және бағаның белгіштік функциясы күшейе түсті. Баға сонымен қатар тауарларға деген сұраным мен ұсынымды да реттейді, сейтіп, ұдайы еңдіріске, шығынның орнын толтыру қорының мелшері мен құрылымына, демек, табысқа да ықпал жасайды.

Қаржы еңбекке ақы төлеумен тыгыз байланысты. Бағаның ізінше қаржылық белудің ішінде жалақы жұмыс істей бастайды. Қаржы жалақы қоры мен еңбекке ақы телеудің басқа қорларының оқшаулануы үшін жағдайлар жасайды. Бұл категориялар жұмыс күшінің ұдайы ендіріс процесін ынталандырады. Материалдық ендіріс сферасында еңбекке ақы телеу қоры (жалақы қоры) қаржының кемегімен өнімді еткізуден түскен түсімақшадан белінеді. Бұл қор ендірілген енімнің келеміне қарай қалыптасуы мүмкін. Шаруашылық практикада табыс категориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы телеу қоры қол жеткен қаржы нөтижелерімен тығыз байланысты үйлесімде қалыптасады.

Сырттай қарағанда еңбекке ақы телеу қорын анықтауға баға факторы тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты белу арқылы оның әсері ақиқат керінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы телеу қорына әсері бүрынғыдан бетер арта түседі.

Ұлттық табысты белудің нәтижесі болып табылатын еңбекке ақы телеумен езара әрекеттесе отырып, қаржы оны салықтар, қарыздар және ақша ресурстарын жалпымемлекеттік қорға қаражаттарды жұмылдырудың басқа өдістері, зейнетақы, сақтандыру қорына теленетін жарналар арқылы ішінара қайта белуді қамтамасыз етеді.

Өндірістік емес сферада қызметкерлердің еңбекке ақы телеу қоры елеулі дәрежеде бюджет қаражаттары есебінен қалыптасатындықтан және тиісті бюджеттің қаржы мүмкіндіктерімен анықталатындықтан бұл сферадағы қаржы мен еңбекке ақы телеудің байланысы кернекі (айрықша) болады.

Барлық жағдайда экономикалық категория ретіндегі еңбекке ақы төлеу жасалған енімдегі әрбір қызметкердің үлесінің сәйкестігін, яғни қызметкердің болудегі қатысу шегін анықтайды, ал қаржы жалақы қорын немесе еңбекке ақы телеу женіндегі қорды қалыптастырады.

Еңбекке ақы төлеу тутыну стадиясында, яғни тауарлар мен қызметтерге ақы толеу арқылы пайдаланылады. Бір мезгінде оның белгілі бір бөлігі қаржылық әдістермен халықтың салықтарды, сактандыру жөніндегі жарналарды төлеуі түрінде; несиелік өдіспен - банктерге салынған салымдар, мемлекеттік қарыздардың облигациялары түрінде; акцияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып-алу, лотереялар өткізу жолымен жұмылдырылады.

Жалақы мен қаржының іс-әрекет етуінің айырмашылығы:

1) қаржылық бөлудің шекарасы анағүрлым кең; жалақы тек еңбек шығындарын өтеуге қатысты;

2) қаржы құнның біржақты қозғалысына қатысады, ал жалақы оның ыңғайласпа қозғалысына - еңбек құнына және оның ақшалай өтемақысына қатысты.

Жалақы көмегімен v толық және т ішінара бөлінеді. қаржының көмегімен қорлардың жиынтығы, ал жалақының көмегімен жалақы қоры мен сыйлықақы қоры қалыптасады. Олар еңбекке ақы төлеу қорын құрайды. Жалақы - салық төлеудің негізі. Жалақының көзі қаржы ресурстары болып табылады, ал жалақы қоры оны үнемдеу кезінде өзі қаржы ресурстарының көзі бола бастайды. Сонымен бірге қарастырылып отырған категориялардың іс-қимыл сфералары мен іс-қимыл уәждері айтарлықтай ажыратылады. Қаржының іс-қимылы еңбекке ақы төлеуге қарағанда кеңірек, өйткені қаржы букіл қоғамдық өнімді, ал еңбекке ақы төлеу тек қажетті өнімді жоне қосымша өнімнің бір бөлігін бөледі. Еңбекке ақы төлеу өндірістің аса маңызды факторларының бірі - жұмыс кушінің іс-қимылымен байланысты, жұмсалынған еңбектің өтем-ақысының құралы қызметін атқарады, ал қаржы, бұдан басқа, өндіріс құралдарымен олардың тікелей қалыптасуы арқылы байла­нысты. Еңбекке ақы төлеу оның өнімділігін ынталандырады, ал қаржы қаржы механизмі арқылы оның дамуын жандандыра отырып, бүкіл қоғамдық өнімге ықпал етеді.

Қоғамдық өнім құнын белуге кредит те қатысады. Әрі қайта бөлгіштік процестер кредит қатынастарының сферасында ағылып жатады. Қаржыдағы сияқты кредит қатынастарында да шаруашылық жүргізуші субъектілерді, халықты, мемлекетті ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелендіру мақсаттары үшін несиелік деп аталатын ақша қорлары қалыптасып, пайдаланылады.

Банктердің ресурстары қайта бөлу стадиясында қалыптасатыны белгілі, яғни кредит бүрын бөлінген құнды бөледі. Кредит қаржы ресурстарын толықтырады және үлғаймалы ұдайы өндіріс процесіне мүмкіндік тұғызады. Кредиттің көмегімен қаржы ре­сурстары шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың (үй шаруашьшығының) арасында қайта бөлінеді. Қаржы мен кредиттің арасында көптеген ортақ белгілер бар, бірақ негізгі белгі өндірістік

қорлардың (капиталдардың) толық айналымында екі категорияны кеңінен пайдалану болып табылады. Екі категория да қоғамдық шаруашылықта қаражаттардың қалыпты, үздіксіз ауыспалы айналымы үшін жағдайлар жасауға бейімделген. Бұл категориялардың материалдық сферадағы кешенді ықпал жасауының объектілері өндірістік капитал болып келеді. Қаржы және кердит күрделі жұмсалымдар мен айналым қаражаттарын қалыптастырудың көздері болып табылады. Бірге үйлесе отырып, олар кәсіпорындардың ақша қорларының айналымын үлғаймалы негізде қамтамасыз етеді. Қаржылық әдіспен әдетте шаруашылық органдардың ақшаға деген түрақты қажеттіліктері, несиелік әдіспен олардың уақытша мұқтаждары қанағаттандырылады. Келешекте күрделі жұмсалымдардың көзі ретінде кредит ресурстарының рөлі артатын болады.

Сонымен қатар қаралып отырған категориялардың арасында белгілі бір айырмашылықтар да бар. Егер қаржы қоғамдық өнімді бөлетін және қайта бөлетін болса, несие қаржы бастаған бөлуді жалғастыра отырып тек қайта бөлуге қатысады. Несиенің объектісі осы мезетте уақытша бос болып келетін құнның бір болігі болып табылады, бұл ақшаны қажетсініп отырған шаруашылық органдары мен халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құнды несие қорына шоғырландыруға мүмкіндік береді. Жинақталған ақша қаражаттарын пайдалану өдісі айтарлықтай айырмашылық болып табылады: қаржыландыру қаражаттарды отеусіз және мерзімсіз тәртіппен бағыттауды шамаласа, несиелендіру қайтарымдылық, мезгілдік, ақылық жағдайларында жүргізіледі; кредиттің аса маңызды қағидаты - берілетін кредиттердің материалдық қамтамасыздығы.

Қаржы және сақтандырудың езара байланысы мен өзара іс-қимылы да оте шектеулі; бұл мәселелер 18 тарауда толық қаралған.

Қаржы есеп-қисаптармен және есеп айырысу жуйесімен өте тығыз байланысты, ойткені олардың іс-әрекет етуі жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара есеп айырысуға негізделген. Есеп-қисаптар экономикалық категориялар емес, олар - аталған категорияларды іске асырудың құралы. Бұл жерде ақшаның айналыс құралы және толем құралы ретіндегі функциясы пайдаланылады. Қаржылық операциялардың уақтылы жасалуы, мақсатты қорлардың қалыптасуы, қаржы ресурстарының қажетті бағыттар бойынша кедергісіз қозғалуы есеп-қисаптардың айқындығына, жолға қойылғаңцығына байланысты болып келеді. Ақшалай есеп-қисаптар коммерциялық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруды жүзеге асырудың маңызды буыны болып табылады. Олардың қалыпты жұмыс істеуі ұдайы өндіріс пен құндық экономикалық категориялардың - бағаның, қаржының, кредиттің, еңбекке ақы төлеудің іс-қимылының өте қажетті шарты болып табылады.

Экономикалық категориялардың өзара іс-қимылы туралы қаралған негізгі қағидалары оларды ұдайы өндірісті басқарудың практикасында, оны жүзеге асырудың барысын бақылауда және оның тиімділігін ынталандыруда пайдалануға келісілген, езара үйлесілген тәсілдемені қажет етеді.

2.3. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп саналады.

"Инфляция" термині (латынның inflatio сөзінен шыққан - кебіну, ісіну) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ - тың Азамат соғысы жылдары (1861- 1865 ж.ж) қағаз долларының ("гринбектердің") қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. XIX ғасырда бұл термин сондайақ Англия мен Францияда қолданылды. Экономикалық әдебиеттерде инфляция ұғымы XX ғасырда бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңінен таралды, ал бүрыңғы кеңестік экономикалық әдебиеттерде ол 20-сыншы жылдары жазыла бастады.

Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы - тауар айналымының қажеттілігімен салыстырганда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лықа толып кетуі, оның құнсыздануы және соның нөтижесі ретінде - тауарлар мен қызметтер көрсетуге баганың өсуі; ақшаның сатып алуга жарамдылыгының төмендеп кетуі. Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтықтарына және артық көп ақшаның шығарылуына бай­ланысты ақша айналысының заңы бүзылады.

Инфляция - ақша жүйесінің дагдарысты жай-куйі.

Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепші болады:

айналысқа артық ақшаның шығарылуы;

қолайсыз төлем балансы;

үкіметке сенімнің жоғалуы.

Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып, ол ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі түрғысында түсіндіріліп келді. Әлі де бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны экономикада бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуінде керінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік - экономикалық құбылыс. Инфляция өлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.

Бүгінде инфляция бағаның өсуі нәтижесінде ақшаның са­тып алу жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндіріс пен өткізу сферасындағы әртүрлі факторлар тудырған өндіріс процесінің қарама - қайшылықтары себепші болады. Инфляцияның әуел бастағы себебі - ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.

Инфляцияның ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу қажет. Ішкі факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай - монетарлық факторларды белуге болады. Ақшага жатпайтындары - бұл шаруашылық сәйкестігінің бүзылуы, экономиканың циклдық дамуы, өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі, өлеуметтік - саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларга мемлекеттік қаржының дағдарысы ү бюджет тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай - ақ несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесінде несие құралдарының есуі және басқалары жатады.

Дүниежүзілік құрылымдық дағдарыстар (шикізат, энергети­ка, валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған мемлекеттік валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады.

Сөйтіп, копфакторлы процесс ретінде инфляция - бұл ақша айналысы заңының бүзылуымен байланысты болатын қоғамдық ұдайы өндіріс дамуындағы алшақтықтың көрінісі.

Инфляцияның іс - әрекетін қаржы проблемаларымен байланыстырып отыру қажет, өйткені инфляция құбылысы мынандай қаржылық факторларга төуелді болып келеді:

белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану;

инфляциялық сипаттағы шараларды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландырудың ауқымы;

мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабудың әдістері;

мемлекеттік берешектің көлемі.

Нарықтық экономика кезінде қаржы инфляциялық процеске бірқатар факторлар арқылы айтарлықтай эсер етеді (инфляциялық тенденцияларды күшейте түседі).

Бірінші фактор - мемлекет шығыстарының өсуі, бұл ерекше телейалушылық сұранымының артуына жеткізеді, сойтіп тікелей баға белгілеуге өсер етеді. Тауарлар мен қызметке бағаның көтерілуіне байланысты ақшаның құнсыздануы бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен, салық түсімдері қажеттіліктен артта қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа үрындырады.

Екінші фактор - табысқа (пайдаға) салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және рыноктағы бағаның көтерілуінің басты себебі болады.

Үшінші фактор ~ бюджеттердің ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік емес шығындардың неғүрлым өсуімен байланыс­ты).

Инфляция қаржы қатынастарын да өзгерістерге үшыратады. Біріншіден, инфляция тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуі салдарынан мемлекет шығыстарының өсуін жандандырады.

Екіншіден, инфляция қаржы ресурстарын құнсыздандырады және салық түсімдерін арттырудың қажеттігін тудырады.

Үшіншіден, инфляциялық процесс мемлекеттің берешегі проблемаларын шиеленістіреді.

Сөйтіп, қаржы мен инфляция өзара тәуелді болып келеді қаржы инфляциялық процестердің тездеткіші бола алатыны сияқты, инфляция да қаржы қатынастарына өсер етеді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның көтерілуі мемлекеттің шынайы кірістерін томендетуге, бюджеттің шығыстарын кебейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік борыштың өсуіне үрындырады. Инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қаржы ресурстарын құнсыздандырады, өйткені салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептегеннен кейін уақыттың белгілі бір межелдемелері арқылы түседі, сондықтан мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені қарыздарды тарту үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайыз деңгейінен жоғары көтеруге мәжбүр болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады.

Қаржы қатынастары мен инфляциялық процестердің бір бағытты келеңсіз сипаты, бірін - бірі өзара толықтыра отырып, экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемаларды тудырады: ақшалай табыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияларға деген экономикалық ынтаның түсуі, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық байланыстардың бүзылуы және т.б.

Темен инфляция немесе оның болмауы ұлттық шаруашылықтың түрлі деңгейлерінің қаржылық көрсеткіштерін жақсартатыны секілді ұқсас жағдайда қаржы қатынастарының оң бағыттылығы инфляция деңгейін төмендетеді.

Инфляцияны бағалау және өлшеу үшін багалар индексінің көрсеткіші - 16 пайдаланылады. Бағалар индексі тұтыну тауарлары мен қызметтердің ("нарық себеті") белгілі бір жиынтығының сатып алу бағасы мен базалық кезеңнің бағасы арасындағы арақатынасты өлшейді. Ағымдағы жылдың индексінің қарқыны былайша анықталады. Ағымдағы жылдың бағалары индексінен өткен жылдың бағалары индексі шегеріліп, өткен жылдың бағалары индексіне бәлінеді, сонан соң жүзге көбейтіледі:

Инфляция қарқыны = _Т *100

Қазақстанда тұтыну тауарларының бағасы мен қызметтер көрсетудің тарифтері өткен жылға қарағанда былайша өсіп отырды 1990 - 1; 1992- 2,5; 1993- 30,6; 1994- 22,7; 1995-1,60; 1996-1,39; 1997-1,17; 1998- 1,07; 1999- 1,18; 2000- 1,13.

Дүниежүзілік практикада егер инфляцияның қарқыны жар­ты жыл ішінде және одан жағдайда көбірек айына 50 пайыз не­месе аптасына 11,5 пайыз құрса, онда мүндай деңгей әсіре инфляцияға сәйкес келеді. Сөйтіп, Қазақстанда бұл деңгей 1992 -1995 жж. ішінде айтарлықтай асып түсті.

Инфляциялық процестің қуаттылығын бағалауды және инфляцияның түрлерін мынандай критерийлер бойынша ажыратады:

бағалар өсуінің қарқыны бойынша:

баяу - баға жылына 10 пайыз өскенде; бұл кезде ақшаның номиналдық құны сақталады, кәсіпкерлік тәуекел болмайды;

өршімелі - баға 100 пайыз шегінде өскенде; ақшаның затталынуы өседі;

осіреинфляция - баға жүздеген пайызға оскенде; баға мен табыстардың арасындағы алшақтық үлғая бастайды;

бағалар өсуінің теңгерімділік дөрежесі бойынша:

теңдестірілген және теңдестірілмеген инфляция; теңдестірілген инфляция кезінде әртүрлі тауарлардың бағасы бір-біріне қатысты өзгерусіз қалады, теңдестірілмеген инфляция

кезінде - олардың бір-біріне ара қатысы өнбойы өзгеріп отырады, оның үстіне әртүрлі үйлесімде;

болжаулық ( болжап айтушылық ) дәрежесіне қарай:

күтілген, болжалды және күтілмеген;

шығу немесе пайда болу орнына қарай:

импортталынган және экспортталынган;

сондай-ақ дамудың әркелкілігімен сипатталатын сатылы, баға шамалы өскен немесе өзгерусіз қалған, бірақ тауар тапшылығы күшейген кездегі таңыртылған инфляцияны ажыратады.

Қаржы мен инфляцияның езара байланысын инфляцияның екі типі бойынша бақылап отыруға болады: сұраным инфляциясы (тұтынушылар инфляциясы) және шығындар инфляциясы (өндірушілер инфляциясы).

Бірінші жагдайда ол заңи және жеке тұлғалардың ақша массасының өсуімен байланысты өнімге, тауарларға және қызметтерге сұранымның есуінің салдары болып табылады.

Екінші жагдайда кәсіпорындардың еңбекке ақы толеуге, кредиттер бойынша пайыздық молшермелердің кобеюіне, тұтынатын шикізатқа, материалдарға баганың, қызметтер көрсетуге (тасымалдауға, электр қуатына, ақпаратқа және т.т.) тарифтердің есуіне жұмсалатын шығындардың кобеюі инфляцияны тудырады. Нақты экономикалық өмірде инфляцияның бұл түрлері және оларға ілеспелі салдарлар тығыз тоқайласады, өзін өзара толықтырады, бұл инфляциялық, шиыршық деп аталынатынды тудырады, бұл кезде өндірістің тұтылынатын компоненттері баға мен еңбекке ақы төлеудің есуі нөтижесінде шығындардың кобеюі шығарылатын өнім құнының артуына соқтырды, мүндай онімді тұтыну жалақының және экономиканың шектес секторларында материалдық шығындардың қосымша өсуін талап етеді және осылайша шексіздікке кете береді.

Нарықтық экономиканың механизмі - бәсеке мен тиімсіз кәсіпорындардың банкроттығы жеткіліксіз қалыптасқанда, ол өндірістің жеке салаларында ол жоқ болғанда инфляция дамиды.Еркін бәсеке жағдайында, мемлекет шығыстарын неме­се кредиттерді қысқарту жөніндегі шаралармен туындайтын сұранымның төмедеуі кезінде көсіпорын не өндірістің көлемін қыс-қартуға, не оның шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Макроэкономикалық деңгейде мұнымен қатар не іскерлік белсенділіктің құлдырауы, не бағалардың томендеуі болады. Алайда фирмалар, компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, рынокта түра алуға тырысады және бағалар мен өндіріс шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Процестің жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның темендеуіне мүмкіндік жасайды.