буболып келеді. Ауыз шығыстылардың босаңы сөз басында келмейді, қысаңы сөз
басында келеді.
Мұрын шығыстылардың босаңысөз басында келмейді, қысаңы алдындағыға әсер етеді, тұйығы алдындағыға әсер етпейді. Дауыссыздардың
қысаңы мен босаңы бір-біріне жуыспайды. Қысаң дауыссыздың ашығы азбайды,
айнымайды; қысаң дауыссыздың тұйығы азады, айниды. Босаң дауыссыздардың
ашығы сөздің басында да келе береді; тұйығы сөздің аяғында келмейді; тұйықтауы
сөздің басында да, аяғында да келмейді.
* * *
Ауыз мүшелерінің ішінде көп қызмет атқаратыны – тіл. Басқалары оның
сепшісі (көмекшісі). Дыбыс атына тіл аты немесе басқа бір мүшенің аты қатысса,
сол дыбысты айтқанда сол аталған мүше ғана қызмет қылады екен деп түсіну
дұрыс емес. Дыбыстардың айтылу түрі басқа-басқа болатын себебі оларға түрлі
мүшенің қатысуы түрліше болатындығынан ғана. Дыбыстарды мүшелердің қатысу
түріне қарай қай дыбыс қалай жаралатынын көрсете жіктесек, мынадай болады: 1.
Ауыз арқылы өтетіндер а, е, ы. Бұлар ауыз мүшелерінің күшіне (кедергісіне)
онша тимей, еркін өтеді; о, у ерін қымқырыла (қымқырынып) өтеді.
v, j ерін жабыла ма деп имене өтеді.
P тіл қақтыра қимылдағандықтан қақтыға өтеді.
L тіл келе жатқан бағытын бөгеп алғандықтан, тілдің жан-жағынан өтеді. 2.
Мұрын арқылы өтетіндер:
М ерін ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Н тіл ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Ң тамақ ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Өткелсіздер:
б, п – ерінге қамалады
т, д – тіске қамалады
қ, к – тамақта қамалады
с/ш, ж/з – тіл ұшы мен таңдайдан сүзіліп шығады
ғ, г – тілдің түбі мен тамақтан сүзіліп шығады.
