I тарау. Өз бетінше жұмыстың педагогикалық-психологиялық

298

Қанша жүздікті бөлгенімізді табамыз:

Зерттеу әлементі бойынша жүргізілген өзбетінше жұмысына мына мысалдарды беруге болады. (мат. 70-бет)

Қалай бөлгеніңді түсіндір:

794:2 678:3 378:6

984:4 872:2 308:7

Зерттеу әлементтері негізінде орындалатын өзіндік жұмысты біртіндеп күрделендіруге болады.

Қорыта айтқанда, әрбір оқушының кітаппен жұмыс істеуі іскерлігін

лыптастыру мұғалімнің міндеті. Оның нәтижесінде оқушы өздігінен

*«» білім ала алатынын және өзіне бүрыннан бар білімдерін

Қтырып, кеңейтіп, өзбетінше жаңа практикалық жағдайларды қолдана ^^ нына сенімділік пайда болады. Бұл оқушының білімге деген **штарлығын арттырып, оқу еңбегінің нәтижелі болуына жол ашады.

Әр оқушының ойлау, қабылдау ерекшеліктерін ескере отырып,, өзбетінше жұмыстарды ұйымдастыруда жеке тапсырмалар беру, яғни _дифференциалды әдісті пайдаланған жөн. Ол үшін сабақта тәрбиелей және дамыта оқу негізінде өз бетімен жұмыс істеуге бастауыш класс оқушыларында төмендегі қасиеттерді қалыптастыруды көздедік.

І.Қоғамның өмір қүбылысын айыра, түсіне білу қабілетін қалыптастыру.

2.Бағалай білуін қалыптастыру; өз білімін бағалай білу; сабақта, талқылауларда өз жолдастарының жауап-пікірлерін таразылай алуы, көрген кинофильмдеріне баға бере алуы;

3. Сөйлеуін дамыту, баяндауды түрлендіре қолдана алуын; текст негізінде жоспар құру, әңгімелей алу т.б. Сондықтан да математиканы оқытудың мақсатын анықтау - бұл жалпы білім беретін орта мектепте оқытылатын математика арқылы және оқушылардың жан-жақты дамыған, әрі әлеуметтік толық жетілген адам болуына керекті арнаулы қасиеттерді көруге болады.

Біз өзіміз қатынасып өзбетінше жұмыстарды ұйымдастыру әдіс-тәсілдерімен танысқан сабақтарымыздан жоғарыда аталған мақсаттарға жету мүмкіндігін бақыладық.

Мұнда жеке тапсырмалар әр оқушының білім дәрежесін немесе сол тақырыпты қалай игергенін анықтауға мүмкіндік береді. Оқушылар білім шамаларына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Әр топқа жеке тапсырмалар даярланады.Дифференциалды әдісті пайдалану жеке оқушылармен жұмыс жүргізуге жол ашады. Өзіндік жұмыстарда белгілі тақырыпты өткеннен кейін карточка арқылы немесе варианттарға бөліп, есептер тапсырылады. Оған арнайы сағат берілмейді. Ол сабақтың қажет кезеңдерінде 10-15 минуттық жұмысболып орындалады.

Балалардың өзбетімен жұмысқа назар аудару және ойлау қызметін ояіу үшін, тапсырмалар мақсатты болуы керек.

Өзбетінше жұмысты ұйымдастыруда дифференциалдық әдісті коддануға байланысты қойылатын талаптарды мысалдармен дәйектеп көрсетейік.

Сабақтың мақсатын толық ұғына алмай баяу айналатын оқушылармен жүргізілетін өзіндік жұмыс мына үлгі бойынша ұйьмдастырылады. Мысалы: 56-32=56(30-2)= 26-2=24

баған түрде жазуға болады.

56

32 24

1. 
   Ондықтарды ондықтардың астына, ал
   

3) Ондықтардан ондықтарды шегереміз

2-ні ондықтардың астына жазамыз.

4) Жауабын оқимын: айырма 24-ке тең.

5) Бұл сияқты тапсырманы орындауда оқушы ең қарапайым үлгімен

Енді біртендеп күрделенетін жаттығуларды қарастырайық.Кітапта, қосымшада берілген жаттығу жұмыстарын епті қолдана білу талабына мысал қарастырайық. (мат. 2-кл.99 -б) 1-мысал

Оқушылар бұл мысалды орындауда амалдар тәртібін дұрыс епті қолдана білуі керек.

Енді оқушылардың мұғалім басшылғымен талдау процесін келтірейік. Мектеп бауынан 38 оқушы алма жинады. Оның 20-сы қыз бала. Бауда қанша ер бала алма жинаған?

• 
  Есепте не жайында айтылған ? (Есеп оқушылардың алма жинағаны
  жайлы айтылған)
  
• 
  Есепте не белгісіз? (Бауда барлығы 38 оқушы жұмыс істеп. Алма
  жинағаны және олардың 20-сы қыз бала екендігібелгілі)
  

I 38

Егер сесепті осылайша оқушылардың өздері толығымен талдай алса, °нда өз бетінше жұмысты олардың дұрыс орындай білуіне кепіл болады. ^онымен бірге дифференциалды тапсырма беру арқылы үлгерімі әртүрлі оқушылармен жеке-дара жұмыс істеу орынды.

(Математика 3-класс) Пысықтауға арналған жаттығулардың мысалдары ^ан 2-нұсқалы тапсырма қарастырдық.

1-нұсқа 2 - нұсқа

60-70 -7-39; 16+(48+24);

78+13-8-8; 53-(26+13);

32:8-9+18; (68+28)-38;

63: (18:2) -8; 42:7

27:3 • (35:5); 59:9;

45:(36:4) -6 56:3

Мұнда 1-нұсқадағы мысалдар үлгерімі жақсы оқушыларға, ал 2-нұсқадағы мысалдар үлгеріме нашар оқушыларға беріледі.

Енді оқушылардың өзбетімен жұмыс істеуінің жоғары деңгейін сипаттайтын мысалды көрсетейік. 3-класс.97-б.

Класта 10 адам спортпен шұғылданады Бұл кластағы барлық оқушылардың үштен бір бөлігі. Класта қанша оқушы бар? (Жауабы: 30 оқушы)

Осы сияқты есептерді әр оқушының өздігінен шығаруын олардың өз бетімен жұмыс істеуінің жоғары деңгейін көрсетеді.

Көбінесе сабақ үйге тапсырма берумен аяқталады. Математика оқытуда үйге тапсырма беру өте маңызды, мұнда да дифференциалды әдісті пйдалануға болады. Үй тапсырмасын орындау барысында алынған дағдылар бекиді. Балалар мұғалім басшылығымен алынған білімдерін өз беттерінде қолдана алуға жағдай жасалады.

§2.4. Шығармашылық тапсырманы орындау-өзбетінше жұмыс істеуге тәрбиелеу жолы.

Оқушыларды өздігінен жұмыс істеуге тәрбиелеу-олардың шығармашылық ойлау қабілетін арттырып, өздігінен қорытынды жасай білуге машықтандырады. Ол үшін баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес, сабаққа қызықтырып отыратын әртүрлі көрнекі құралдар мен дидактикалық материалдарды әрі көп, әрі ұтымды пайдалану керек.

Балалардың өздігінен орындайтын жұмыстары тек өткен сабақты қайталау, жаңа материалды бекіту кезінде ғана емес, сабақтың барлык кезеңдеріне де қатысты. Яғни сабақтың мақсатына қарай, өздігінен жү_мыс істеуді сабақтың басында да, соңында да жүргізіп, оған бөлінетін уақытты сабақтың мазмұнына қарай өзгертіп отырған жөн.

1-класта оқушылардың өздігінен орындайтын жұмыстарына мұғалім тікелей басшылық жасап, оның барысын қадағалап отыруға тиіс. Мүмкіндігінше аз уақыт ішінде бірнеше жұмыс түрлерін жоспарлау Қолайлы. Жалпы төмен класс оқушыларын өзбетімен жұмыс істеу тез жалықтырады. Сондықтан мұғалім оны ұзаққа созылмайтындай, әрі Қызықты етіп ұйымдастыру жолдарын іздестіруі қажет.

Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда мынадай Қағидаларды есте сақтау керек.

1. 
   Өздігінен орындалатын жұмыстың мазмұны бағдарламадағы қойылатын талапқа сәйкес болуы керек.
   
2. 
   Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау қабілетін дамытуы тиіс.
   
3. 
   Өзіндік жұмыстың формасы және мазмұны әртүрлі болуы керек.
   
4. 
   Әрбір өзіндік жұмыс тексеріліп, бағалануы тиіс.
   

Айталық сандардың құрамын балалардың естеріне түсіру мақсатында жүргізілетін жаттығуларды ойын түрінде беруге болады. Мысалы, мұғалім қолына доп алып, балалардың зейінін өзіне аударады.

- Мен сендерге сан айтамын, ал сендер сол санның қандай сандардан
құралатынын айтасыңдар. Сегіз (мұғалім допты отырған баланың біреуі не
лақтырады). Оқушы допты қағып алып, есепті шығарып, 6+2= 8 деп,
мұғалімге қайтадан лақтырады.

Мұғалім допты басқа балаға лақтырады. Оқушы 4+4= 8 деп допты мұғалімге қайтадан лақтырады. т.с.с.

Осы сияқты, әр тақырыпты өткенде жаттығу түрлеріне қозғалыс ойын әлементтерін оқушылардың өздігінен орындауына да болады.

Математика сабағында оқушыларды өзіндік немесе шығармашылык жас ерекшеліктерін, ой-өрісін, ойлау, қабылдау қабілетін ескеріп, оқулык көлемінде шығармашылық жұмыстар жүргізуге болады. Мәселен, он көлеміндегі сандарды қосып , алу кезінде оқулықта берілген есеппен сәйкес. Аягөзде 8 түрлі қарындаш бар, Айгүлдің одан 2 қарындашы артық. Айгүлде қанша қарындаш бар? деген есепті оқушылардың өздеріне құрастыруға болады. Мұғалім бұл жерде тек сұрағын қойып, беруі керек. Оқушылардың ойлауына, есептеуіне мүмкіндік беріп, өзбетінше шығаруын қарастырған жөн. Аягөз, Айгүл сол сыныпта оқитын болғандықтан, оқушыларға бұл туралы есептер қүрастыру қызықты болады. Айгүлде 10 қарындаш бар деген жауап алады. Мұғалім бұл жерде:

Қане, қандай амал қолданамыз деген сұрақ қояды. Оқушылар: қосу амалын қолданамыз, - деп есептің шығару жолын тақтаға жазады. 8+2= 10 қарындаш Айгүлдікі.

- Айгүлдің неше қарындашы артық? Оқушылар: 2 қарындаш артык-

- Аягөздің неше қарындашы кем?- деген сұраққа да: 2 қарындашы

күнделікті сабаққа дайындалу жоспарына жазылып, сабақтың мазмұны мен мақсатына қарай қарастырылады. Бүған ойын есептер, өлең есептер, жүмбақ, жаңылтпаш есептері жатады.

Шығармашылық есепке қатысу оқушылардың шапшаң меңгеру, түсіну, қабылдау зейінін қалыпқа келтіруге үйретеді. Оқулықтағы дайын ^есепты шығара отырып, өзіндік есеп қүрастыруға үйретеміз. Бастауыш оқушылары ойынға қүмар келетіні белгілі. Сондықтан оларды ойын есептер шешуге қарастырып шығарғанымыз жөн. Ойын есеп оқушының ойына қонымды, білім дәрежесіне лайық әрі қызықты болуын қарастыру керек.

Математикалық ойын «Қызықты квадрат»

Оқушылар тез қабылдап, зейінін қалыпқа келтіру үшін, жаңылтпаш есептің де пайдасы бар.

Класта барп 30 оқушы,

Үштен бірі бақташы.

Қалғанының жартысы бақшашы

Жартысы қақпашы

Бақташы нешеу? Бақшашы нешеу?

Қақпашы нешеу?

Оқушылар тез-ақ ойланып шығарады. Тақтаға бақташы - 10. бақшашы - 10, қақпашы - 10 деп жазады.

Тақтаға жазылған сұраққа есеп қүратып, сабақ өту барысында да оқушыларға өзбетінше есеп шығаруға болады. Шығарылған есептің шартына лайық мазмұны бөлек есептерді тапсырмаға беріп, қосымша материалдар немесе карточкалар бойынша өзбетңнше есептер шығарып, шығармашылық танымын дамытуға болады. Оқушыларға шығармашылык тапсырма беру оқушының дүниетанымын кеңейту, патриоттық сезімге бөлеу болып табылады. Сондықтан құрастырған есептің тәрбиелік мәніне Де көңіл бөлген жөн. Қазіргі заманымыз-космос заманы. Сондықтан ғылымның кереметін мақтан ететіндей, ғылыми жаңалыққа оқушы ойын жеткізе білетіндей есептер құрастырып, олардың ойын жетілдіріп отыру керек.

Мәселен көрнекілікті пайдалана отырып, Союз - 3 космос кораблі секундына 8 км жылдамдықпен ұшса, кораблдің ұшу траекториясы 56 мың км деп есептесек, қанша уақытта жер шарын айналып шығар еді?

56000:8 = 7000; 7000 : 60 = 117(минут) = 1 сағ. 57 минут Бұл бастауыш мектептің соңғы класының оқушылары үшін қиын есеп емес. Немесе ауданды есептеуге жеке оқушыларға өз үйлерінің ауданын есептеп және әр отбасы мүшесіне неше шаршы метрден тиетінін біліп келу тапсырылады. Мысалы, Нұржан есепті төмендегіше шешіп келді.

Отбасында 6 адам бар. Үйдің ұзындығы - 9 м, ені - 8 м 9^-8= 72 (кв.м)

72 кв.м : 6 = 12 (кв.м)

Мұндай тапсырма оқушы өз үйінің көлемін есептеуге, өзіне тиесі бөлек туралы түсінуге, ұқыптылыққа, затты пайдалана білуге бейімдейді және өзінің сол отбасының мүшесі екендігін сезіндіреді. Өзіндік және шығармашылық жұмыстар орындағанда техникалық құралдар пайдалануға болады. Оқушы өз еркімен шығарған есептерін эпидиаскоппен көрсететін өзгеше мақтана қараса, одан артық қуаныш бар ма? Оқушылардың ішінде тез, ауызша есептеуге құмар, жылдам, тез қабылдағыштары кездеседі, Мұндай оқушыларға қосымша тапсырмалар беріліп, оның дарындылығын дамытып отырғанымыз дұрыс. Оқушылар өзіндік қабілетін, дүниетанымын, дүниеге көзқарасын қалыптастыру мақсатында шығармашылық жұмыстың пайдасы зор.

§2.5 Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда бағдарламалап оқыту.

Бағдарламалап оқытудың негізін Гарфорд университетінің профессоры Б.Ф. Скиннер қалаған. Оның дамып жетілуіне көптеген елдердің ғалымдары да өз үлестерін қосты. Олардың қатарында бұрынғы В.П.Беспалько, Т.А.Плызина, П.А.Гальперин, Т.А.Ильина, А.И.Раева, Э.Дрефенштендт т.с.с. ғалымдар болды.Олар бағдарламалап оқытудың мазмұнын аша түсуге, оған деген көзқарастарды қалыптастыруға ат салысты. Олардың кейбірі өз еңбектерінде бағдарламалап оқытуды дидактиканың жаңа бір жүйесі, ал екіншілері оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу формасы, ал үшіншілері оқытудың бір әдісі ретінде қарастырады.

Педагогикалық көзқараспен қарағанда бағдарламалап оқытуды былайша анықтауға болады. Оқу материалын бағдарлама бойынша мұғалім шағын бөлікиерге бөлшектейтін, әрбір оқушының іс-әрекетінің сипаты мен ретін анықтайтын және оқылатын материалды меңгеру барысын үдайы бақылауға көмектесетін жүйе бағдарламалап оқыту деп аталады.

Бағдарламалап оқыту мынадай принциптерді басшылыққа алады.:

а) Оқушыларды меңгеруге және басшылыққа (есте сақтауға) алуға тиісті
оқу материалдарын үқыпты іріктеуге үйрету.

ә) Оқу материалдарын берудің қатаң логикалық жүйелілігін сақтау;

б) Оқу материалын шағын аяқталған үлестерге мүшелеу;

в) Оқушылардың оқу қызметін рет-ретімен бақылау, басқару және кері

г) Бағдарламаланған материалдармен жұмыс кезінде оқушылардың дербестігі мен белсенділігін арттыру.

Осы айтылған бағдарламалап оқытудың әлементтерін бастауыш кластардың өзінде-ақ қолдану мүмкіндіктері бар. Енді кейбір бағдарламаланған тапсырмаларды мысалға келтіре кетейік.

Карточка 8-1,1.

1.16 жәшікке 7 кг-нан алма салынды. Егер әрбір жәшікте 8 кг-нан салынса, осы алмаға қанша жәшік қажет болар еді?

2. Дүкенге 302 нанэкелінді. Ол барлық экелінуге тиісті нанның 1/5 бөлігі

3. 37 • 4 + 84 : 7 ; 1250 • 70 - 2160 : 30

Осы тапсырманы өз бетінше шығарып кетеалмайтын оқушылар үшін мұғалім қосымша мынадай керточканы алдын-ала дайындап, өзінде сақтайды. Бақылау немесе өзіндік жұмыстар кезінде класты аралаған мұғалім қажеттапқан оқушыларға осы көмекші карточкаларды таратады.

Карточка 8-1,1 -А 1.

Жәшіктердің сыйымдылығы	Жәшіктің саны	Барлық алманың салмағы
7 кг	16	Бірдей
8кг	?

2. Бүтін бөлігі қанша болады?

З.Амалдардың орындалу ережесін пайдалан.

4.Алғашқыда берілген сандардың 1/7 бөлігін, соңынан 5/7 бөлігін тап.

Егер кейбір оқушылар бұл нұсқаудан кейін де жұмысты орындай алмаса, онда екінші кезекте төмендегі үлгідей қосымша тағы бір карточкаларды тьиісті оқушыларға таратуға болады.

Карточка 8-1,1 -Ә

1. 
   7 кг-дық жәшіктердегі алмалар салмағы 17 ■ 61 кг
   8 кг-дық жәшіктердегі алмалар салмағы 18 ■ хі кг
   

1. 
   Теңдеу құрыңыз және оны шешіңіз.
   
2. 
   Содан оңға қарай көбейту және бөлу амалдарынорындаңыз.
   

Бағдарламалап оқыту әлементтерін пайдаланудың машинасыз тексеруін перфопапкілер мен первокарталарды пайдалану арқылы жетістіруге болады.

Мұғалімде берілген сұрақтардың жауаптырының дұрысын ашық тор көз етіп алынған первопапкінің өлшемімен бірдей карточка болады. Оны первокарта деп атайды. Первокартаның көмегімен тапсырманы орындап болған оқушының жұмысының дұрыстығын сол сэтте тексеруге мүскін болады.Осылайша оқушылардың өз жұмыстарының нәтижесін тез арада көрсетіп олардың сабаққа деген ынтасын арттыруға болады.

Бағдарламаланған тапсырмаларды төрт вариантта дайындалып, бірақ әрбір оқушыға жететіндей етіп тапсырмалар көбейтілуі тиіс. Бақылау жұмысын орындау барысында оқушы өз варианты кімде екенін білмей қалуы ұпіін тапсырмаларды рет нөмірімен белгілеп кете беру қажет. Ал мұғалімде төрт вариантқа төрт первокарта дайын тұрады. Қай оқушы қай варианттағы тапсырманы орындағанын табу үшін, оқушының вариантының нөмірін төртке бөлу керек.

Және ескеретін бір мәселе төрт вариантта дайындалған тапсырмалардың қиындық деңгейі төрт түрлі болып, кластағы оқушылардың жеке қабілеттері ескеріледі. Мүгалімнің ұйғарымымен кейде алты вариантта да тапсырмаларды дайындауға болады.

Первопапкі мен перворкарталарды былайша да пайдалану тиімді.
Мысалы тапсырманың мынадай сұрағын қарастырайық:
Мына өрнектердегі амалдардың орындалу ретін көрсетіп, оның нәтижесін
есепте: 4^- 26 + 65 : 13 - 8. Сұрақтыңі төмен жағына жауаптар жазылады.
1) Қосу 4)Көбейту

2) Бөлу 5)5

3) Азайту 6) 101.

Мұндағы баган (тік жол) бойынша амалдардың орындалу реті, ал жатық жол бойынша ол амал жауаптарда нешінші болып жазылғаны белгіленуі тиіс.Мысалы берілген мысалда бірінші болып көбейту амалы орындалуы тиіс, ол жауаптарда төртінші нөмірге ие. Олай болса, 1-ші қатардан 4-шітор көз қосу таңбасымен белгіленеді. Екінші болып бөлу амалы орындалуы тиіс, ал ол жауаптарда (төртінші нөмірге ие) екінші бөлек жазылып тұр.Яғни екінші қатардың екінші тор көзіне таңба түседі. Қалған амалдар да сол сияқты белгіленеді. Ал бесінші қатарға өрнектің дұрыс мәнін белгілеу қажет. Берілген өрнектің мәні 101-ге тең болғандықтан, бесінші қатардың алтыншы тор көзі қосу таңбасымен белгіленеді. Ягни дұрыс жауап төмендегі кестедегідей болады (2-сурет)