ШАЛ АЌЫННЫЊ ПЕДАГОГИКАЛЫЌ М¦РАЛАРЫ

ШАЛ АЌЫННЫЊ ПЕДАГОГИКАЛЫЌ М¦РАЛАРЫ

Аппазова Л.С

«Ќазаќ зтнопедагогикасы жєне этнопсихологиясы»

зертханасыныњ ѓылыми ќызметкері
Патшалы Россия т±сындаѓы ќазаќ халќыныњ педагогикалыќ ой-пікірлердіњ кµріністерін сараласаќ - µз заманында аузы дуалы сөз сайыпқырандарының бірі, көненің көзі болѓан, саф жырларымен халықтың ар-намысы, тєуелсіздігі үшін болған небір қанды шайқастар мен алқалы жиындардың бел ортасынан табылған Құлеке батыр перзенті Шал аќын (Тілеуке Құлекеұлы) есімі бµлек т±лѓа. Шал аќын туралы ұлы ғалым Ш. Уәлиханов: «Менің бабам Абылай ханның замандасы, Арғын, Атығай ішінде Бәйімбет тобынан шыққан Шал ақын қазақ халқының тегі, қазақ халқын құраған рулар жайлы аңыздарды жинақтап, ғажайып эпос жасаған» (1. 187 бет) - дегеніндей өз кезењінің терең білімді көшбасшысы болѓан аќын адам таѓдыры, єділеттілік, µтпелі µмір толѓаныстарын тап басып жырлап, жаућар жырларымен халќына ќорѓан бола білген. Ендеше, Шал аќын м±раларыныњ тєрбиелік мањызын зерделесек.

Отан тарихы сабаќтары жєне Ќазаќстан ќоѓамыныњ жањѓыруы» атты Ќазаќстан Республикасы Ѓылым академиясыныњ арнаулы сессиясында Єбіш Кекілбаев ќазаќ халќыныњ ±лы перзенттері Абылай, Єбілќайыр, Б±ќар жырау, Тµле, Ќазыбек, Єйтеке билер, Абай, Шоќан ќатарында Шал аќын есімін де атады. «Б±лар халќымыздыњ рухани ќуаты, ел егемендігініњ ірге тасын бекіндіруге бірден-бір мєњгілік дєнекерлер деп танылды. Ал м±ныњ µзі т‰птеп келгенде біздіњ ±лттыќ єдебиетіміздіњ мерейін кµтеретін елеулі оќиѓа екендігінде дау жоќ»,- деген болатын (2. 6 бет).

Сүйініші мен күйініші қатар өрбитін кењ дүниенің күрделі құбылысын тереңнен байыптай білген ойшыл аќын адамзат жаратылысыныњ к‰рделі ќ±былысын:

Адамзат тµрт нєрседен болѓан екен,

Адамзатты тµрт нєрседен ќылѓан екен.

Адамѓа су нєсілі кµп ќосылса,

Жомарттыќ, шешен болмаќ содан екен,

...Адамѓа топыраќ нєсілі кµп ќосылса,

Мінезініњ ауырлыѓы сонан екен.

...Адамѓа жел нєсілі кµп ќосылса

Дегбірсіздік, сабырсыздыќ сонан екен.

...Адамѓа от нєсілі кµп ќосылса,

Ашуланшаќ болуы сонан екен, (3. 103 бет) - деп келетін µлењ жолдары эволюцияныњ даму зањдылыѓында су, топыраќ, ауа, от - бейорганикалыќ ќосылыстардыњ тірі д‰ниені жасаушы екендігін даралай, адамныњ ќ±лќияттыќ мінез-бітіміне псхологиялыќ ой т‰йеді.

Салмаќты жырларыныњ дені - ат жалын тартып мінуге жарайтын ќазаќ баласыныњ ќасиетті борышы - µз Отанын сырттан келген басќыншы жаудан ќорѓау екендігін айрыќша атап кµрсетеді. Азамат, ер жігіт болу ‰шін єркім µз мінін µзі кµріп, соны т‰зете білуі ќажет: білім – баѓа жетпес ќазына, д‰ниедегі жаќсылыќтыњ бєрі білім арќылы келеді; биік адамгершілік, от басыныњ берекесі, денсаулыќ, міне, осылардыњ бєрі кісініњ басты байлыѓы. Ќ±леке±лы Шал аќын адам µмірініњ єр алуан кезењдері жайындаѓы µзініњ ой-топшылауын ортаѓа сала келіп, психологиялыќ т±рѓыдан «жасµспірім баланыњ ‰ш т‰рі болады» дейді де мінездеме береді. Кейбір бозбала болбыр, тоѓышар, кµрсоќыр, жанаяр, жалќау, яѓни адам атын жамылѓан жанс‰ле келеді. Ол тек ас ішіп, аяќ босатар тірі жан. М±ндайларда айќын маќсат болмайды, болашаќ µмірі б±лыњѓыр, маѓынасыз. Жастардыњ енді бір т‰рі – керенау, кердењ, мешкей, маќтаншаќ,µркµкірек, екіж‰зді, пайдак‰нем келеді. Оныњ еті тірі, µлермен, м±ндай жігітті аќын «ит жанды» деп атайды да, оныњ мінез-ќ±лќыныњ басты ерекшелігі – к‰ншілдік, тайыз ойлылыќ деп т‰йіндейді. Жас адамныњ ‰шінші т‰рін аќын наѓыз жігіт, яѓни «жігіт жан» деп атайды. Ол кењ пейілді, ќиядаѓыны кµзі шалатын, «µнерді ‰йрен де жирен» ќаѓидасына жетік, µзін ќай жерде ќалай ±стауды білетін, кемел жігіт. Ол жыр жолдарында:

«Бір жігіт бар – ќ±р жан,

Бір жігіт бар – тірі жан.

Бір жігіт бар - жігіт жан.

Ќ±р жан дейтін жігіт –

Кеудесінде жаны бар, еш нєрсені бітірмейді;

Тірі жан дейтін –

Бар тапќанын киім мен асќа сатар,

Жаќын кµрген досын жатќа сатар,

Ќызыл белбеу, шоњќима етік, ‰кі таѓып,

Єркімді бір сыќаќ ќылар;

Жігіт жан дейтін жігіт –

Сегіз ќырлы, бір сырлы болар...» (4. 41 бет) адам мінезіне қатысты азаматтыќ моральдыќ-психологиялыќ норма белгілейді. М±ндай адамныњ ењ баѓалы ќасиеті – ењбек с‰йгіштік, халќына ќызмет етуге, адамѓа шарапатын тигізуге ќ±штарлыќ.

Жазушы, Ќазаќстан Республикасыныњ ењбек сіњірген м±ѓалімі Сейтен Сауытбеков Шал аќын шыѓармаларын жинастырушылардыњ бірі, аќынныњ 300 жолан аса µлењдері Сейтен аќсаќалдыњ жеке архивінен алынѓан.

Тілеуке Ќ±леке±лы он бір жасында Шал аќын атануы жайлы дерек Сейтен Сауытбековтыњ «Бала Шал» єњгімесінде былайша суреттеледі.(5. 31 бет)

Ќ±леке батырдыњ ќашќанды ќ±тќармайтын ж‰йрік ќара жал, ќ±ла т±лпары болѓан екен. Оны бір к‰н Абылай ханныњ бір с±лтаны ‡сен дейтін ±рысына ±рлатып алдыртыпты. Атыныњ кімніњ ќолында т±рѓанын білген Ќ±леке батыр Тілеуке дейтін баласын ертіп алып, ханѓа барып арыз айтыпты. Ќ±лекеніњ с±рауына хан мардымсыз жауап береді. Кешкі тамаќ алдында ќонаќтардыњ ќолына су ќ±йѓан ќойшыдан малыныњ бірініњ далада ќалѓандыѓын естіген хан, сол тоќтыныњ жатќан жерін тєптіштеп с±раѓаны Ќ±лекені тањдандырѓандай болады. Т‰німен ат к‰зеткен Тілеуке ±йыќтамай µлењ айтады, ертењгісін тоќтыны арќалап єкелген хан «т‰німенен µлењ айттыњ, енді аттанѓалы отырѓанда 2-3 ауыз µлењ айтсањ артыќ болмас» дегенінде, бала Шал іркілместен:

¤лењ десе іркілмес Шал дегеніњ,

Малѓа пана болады тал дегеніњ.

Жалањ аяќ, жалањ бас тоќты арќалап,

Ханеке, ќалай екен мал дегеніњ?- дегенде хан:

-Жетеді, бала! - деп жекіп тастап, малын ќайтармаѓан с±лтанѓа «Ќ±лекеніњ ќара жалын ќайтарыњдар!» деп хат жазып береді.

Ќ±леке с±лтан аулына барса, ±лан-асыр той болып, бєйгеге ќаражалдыњ ќатыстырылѓандыѓын с±растырып біледі. Ќ±леке с±лтанѓа сапар жайын айтќанда с±лтан:

-Бір жылќыѓа бола ит µлген жерге ±ры барушы ма еді? ¤з аулыњнан біреу єкеліп сатса, ат ќайтарылмайды,- деп ескертеді. Аќырында «атыњныњ ќандай ерекшелігі бар еді?» - деп с±раѓанда, батыр баласына ќарапты. Сонда бала Шал:

Талай ж‰йрік т±лпардыњ тањын созып,

Ќаражал б±л бєйгеден келеді озып...

Еш ж‰йрік кµрмейсіз шањына ерген,

Шапќанда кµтерілмек жалы желден.

Єкеме кеп иегін артат±ѓын,

«ќаражал!» - деп ‰н ќатса, єудем жерден,- деп µлењдетеді.

Ќ±леке батыр да осы кез:

• 
  Баланыњ осы айтќаны келмесе, ќаражалды ќайтарып алмаќ т‰гіл, бір аттыњ ќ±нындай айып тµлеуге бармын,- дейді.
  

• 
  Ќаражал, ќаражал, келе ќойшы, жануарым!- дейді дауыстап.
  

• 
  Иесініњ таныѓаны былай т±рсын, аттыњ µзі иесін танып, сєлем бергендей болды. Ќой болмас, атты ќайтарѓанымыз д±рыс,- депті.
  
• 
  Сені ќ±тќарѓан мына баламныњ µткір тілі, ќызметіњді соѓан жаса,- деп Ќ±леке батыр бала Шалды ќаражалдыњ ‰стіне мінгізіп, аулына ќайтыпты.
  

Халыќќа µте жаќын, ењбекші б±ќараныњ ќамын жеген Шал аќын «Б±л д‰ниеніњ мысалы» деп аталатын ±заќ µлењінде былайша толѓайды:

Б±л д‰ниеніњ мысалы

¦шып µткен ќ±спен тењ.

¤мірде кµрген жаќсылыќ

¦йќыда кµрген т‰спен тењ… (6. 67 бет)

Єрине б±л толѓауда Шал жырау ескі дєст‰рден ќол ‰зіп кете алмаѓанмен, ќарт аќын ізгілікке сенеді, адамныњ жарќын жаќтарын жырлауды кµздейді, µзінен б±рынѓы аќындардыњ ізінше, µмірді ќас-ќаѓым сєт деп, жомарт болу – байлыќ, шешен болу – д‰р, имансыз – кµњіл кір деп т‰йіндейді.

Ақын кісілік келбетін танудыњ ‰лгісін:

Адамды жµн білетін дана деп біл,

Істерін жалќау жанныњ шала деп біл...

Жаман сол – жаќсы сµзді ±ѓа алмаса,

Ѓалым болмас ±стазды ұѓа алмаса.

Молла есімін алѓан жан толып жатыр,

Не керек ѓылым бойѓа ж±ѓа алмаса... -деп «дана», «ғалым», «ұстаз», «молла» сияқты сөздердің мағынасын ашып, жас буынѓа оќу-білімніњ қадір-қасиетін айта келіп, кемел ұстаз болудың да қыр-сырын аңғартады.

¤зі халыќтыњ ќалыњ ортасынан шыќќан соњ, сол замандағы халыќтыњ жай-к‰йін, ауыр т±рмысын кµбірек сµз ете, туыстардыњ достыѓын, ауыз бірлігін жырлап, татулыќќа шаќырады. Мєселен,

Саясы жоќ бєйтерек,

Саздауѓа біткен талмен тењ,

Жаќсы аѓањыз бар болса,

Алдыњда сары белмен тењ,

Аќылсызѓа сµз айтсањ,

Алды бір т±йыќ жармен тењ... – ( 8. 23 бет)

µлењінде адам мінезін асылы мен жасыѓын салыстыра отырып, єрі ќарай наќыл, µсиет т‰рінде адамгершілікті ту етеді.

Шал Ќ±лек±лыныњ кµптеген µлењдері халыќ жадында єн болып саќталып, республика сахналарынан орындалып ж‰р. Мәселен:

Жігіттер, жаман сµзді кєсіп етпе,

Ќ±рбыњды µзіњ тењді басып µтпе.

Басыња бір уаќытта ж±мыс т‰ссе,

Д±шпан т‰гіл досыњ да ќашар шетке... (9. 90 бет) – деп жігіттіктіњ, жалпы д‰ниеніњ жалѓандыѓын, «бес к‰нгі µмірді» сµз ете келе, ел, аѓайын арасын береке-бірлікке шаќырады.

Ата-ананы ќ±рметтеудіњ асыл ‰лгісі «Дін туралы» µлењінде былайша берілген:

Мекке менен Медине жолдыњ ±шы,

Иман таба алар ма барѓан кісі?

Ата-анањды, мейманды ќ±рметтесењ,

Меккењнен де н±лы ѓой ‰йдіњ іші.

Сол таќырып єрі ќарай:

Ата-анањныњ ќадірін,

Балалы болѓанда білерсіњ.

Аѓайынныњ ќадірін,

Жалалы болѓанда білерсіњ.

Дєулетіњніњ ќадірін,

Мал кеткенде білерсіњ...- деп келетін әрқайсымыздың жадымызда жатталған толѓау тебіреністерімен отбасы тәрбиесінің асыл үлгісін қалдырған .

Шал аќынныњ «Шал мен дегдар ќыз», «Жақсы, жаман адам туралы», «Тоќсан баулы айтайын тор µзбек...», «Шежірелі ќартыњ болса», «Баќ, дєулет, мал бітерде ырыс ќонар..», «Жаманѓа дєулет бітсе ауа айналар», «Ќазаќќа пайда мынау: малын баќсын...», «Келін жаќсы болса», «Ќыз сыны», «Сµйлеп ќал, сµйле, тілім, арыс келді.. »т. б. µлењдері арќылы аќылгµй жырау жалпы ж±ртќа µнегелі сµздерімен зор ыќпал етіп, халыќты ел болуѓа, берекелі ж±рт болуѓа шаќырады. Қай өлеңінен де Шал аќынның халыќќа µте жаќын, ењбекші б±ќараныњ ќамын жеген адам екені айќын кµрінеді. Ќазаќ аќындарыныњ кµпшілігіне ортаќ адам µміріне арналѓан толѓауынан басќа, «Жаќсы, жаман адам туралы», «Мешкей кєрілерге айтќаны», «Єйел туралы», «Б±л д‰ниеніњ мысалы» µлењдерінде Шал аќын µрнекті сµзбен ажуалайтын µзініњ µмірге, тіршілікке кµзќарасын білдіреді.

Шал ақын өлеңдеріндегі адамгершілікке үндеу сарыны єріде А.Яссауи, А. Жалаири, М. Ќашќари бабамыздың м±раларымен ‰ндессе, бертінде ¤теген К‰місбаев: «Біздіњ ќолымызѓа жеткен ќазынасына ќараѓанда, Шал Ќ±леке±лы ќазаќ єдебиетінде Б±ќардан кейінгі жарыќ ж±лдыздардыњ бірі екендігінде шек жоќ. М±ндай халаќ т±рмысына, тіршілігіне жаќын т±рѓан табиѓи тµкпе аќындар табиѓатта сирек ±шырайтын ќ±былыс санатына жатады»,- деп кµрсетеді.( 10. 188 б.)

Ќарт аќын ±лтымыздыњ сан ѓасырлыќ тєлім-тєрбиесінен жалпыадамзаттыќ ќ±ндылыќтарѓа ‰ндейтін үздіксіз µнеге мен тєрбиеге арќау µлењдерімен ќазаќтыњ µлењ µнерініњ інжу-маржан ‰лгілерін жасап кетті. Аќынныњ кез-келген µлењі жаратушыѓа деген шексіз махаббаттан бастап, адамдар арасындаѓы шынайы сезімдерді иіре, адамгершілік, ќ±лќият тєрбиесініњ асќан кµріністерін нақыл сөз, ѓибратты сµз,бата сµз, шешендік сөз, көркем сөз ретінде оќу-тєрбие ж±мыстарында құнды пайдалануға болады.

2. С. Сауытбеков «Аќазу арлан» Кµкшетау 2003 109 бет

3 Бес ѓасыр жырлайды

4. Ќ±рсабаев М. Ќ. «Ќазаќ этнопедагогикасы, этнопсихологиясы ћєм этноидеологиясы» Кµкшетау 2004

Үздіксіз білім институгының

Жалпы орта білім мазмүны мен стандарттары

лабораториясының ғылыми қызметкерлері

Г.К. Өтебаева, Ж.Ж.Әкімбаева

Білім беру адамды қоғамда өмір сүруге дайындаушы басты фактор болып табылатындықтан, оның сапасын жетілдіру өзекті мәселе болып табылады.

Білім саласындағы бірқатар аналитикалық шолулардың нәтижесі бойынша осы кезде іске асырылып жатқан бағдарламалардың көпшілігі балаларға қазіргі нарықтық ортада өмір сүріп, әрекет ете алатын дербес адамнан гөрі, тек қана орындаушы образын қалыптастыратын, абстракциялық білім мен дағдыларға үйретуге бағытталатындығы анықталуда.

"Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беру стандарттары: қазіргі жағдайы, ізденістері мен даму болашағы" атты талқылауға арналған қүжатта білім беру жүйесі дамуының кейінгі кезендегі қайшылықтар ретінде мектепке дейінгі білім берудің қазіргі қоғам дамуының нақты қажеттіліктеріне және дүние жүзілік білім жүйелерінің даму тенденцияларына сәйкес келмейтіндігі көрсетілген. Халықаралық тєжірибелерде мектепке дейінгі білім мектепте оқуға дайындау, яғни оқу мен санауға үйрету ғана емес, әрбір баланың дара түлғалық дамуының, өмірлік дағдылары мен іскерліктерінің негіздерінің қалыптасу кезеңі деп қарастырылатындығын көрсетеді /1/.

Азия даму банкісі мен Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің тапсырысы бойынша мектепке дейінгі білім берудің қазіргі қойылысына жүргізілген зерттеуде жалпы алғанда елімізде мектепке дейінгі үйымдардағы педагогикалық процесте баланың ойыны мен дербес әрекетіне мән беруден гөрі, үлгі бойынша әрекет етуге үйретумен шектелетіндігі, баланың өз сезімін, пікір - талабын, өзгелерге түсінікті етіп жеткізу, өзгенің орнына өзін қойып, санаса білуге үйрету, кез-келген күрделі жағдайдан лайықты түрде шыға білуге үйрету міндеттері тіпті қойылмайтыны көрсетілген /2/.

Осыған орай, баланың жасын және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толықќанды қалыптасуы үшін даму ортасын қүратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі - мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың сапасын арттыру, мазмүнын жетілдіруді өмірге қажетті дағдыларды қалыптастыру түрғысынан байыту, оның әдістемелік шарттарын анықтау жөне негіздеу қажеттігі туындайды.

"Өмірлік дағдылар" ұғымы белгілі бір ғылым саласының (медицина, психология немесе педагогика) категориясы емес және нақты анықтамасы жоқ.

Өмірлік дағдыларға, кең мағынада айтар болсақ, азаматтарға өз қажеті мен сүранысына сәйкес білім алуға, еңбек етуге, өмірдегі өзгермелі құбылыстарға бейімделуге, денсаулығын сақтауға, өз елінің қоғамдық жөне экономикалық өміріне белсенді араласуына мүмкіндік беретін дағдылар жатады /3/.

"Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымыны /4/, сондай-ақ "Орта Азия республикалары мен және Қазақстандағы білім беру Форумдағы" өмірлік дағдыларга үйретуте негізделген білім беру бағытындағы ж±мыс тобының айқындаған /3/ және Білімдік жетістіктер мониторингінің /5/ ±станған тізбелерін салыстыра отырып, олардың мектепке дейінгі кезеңце баланың өмірі мен, түрмысының алуан қырларына (психо-физиологиялық, әлеуметтік және т.б.) қатысты туындаған жай-жағдайларға бейімделу мен даму міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін іскерлік пен қабілеттер жиынтыѓы деген анықтама берілді.

Психолог Кузин В.С. "Психология" еңбегінде дағдыларды қимыл-қозғалыс дағдысы, ойлау дағдысы, сенсорлық (сезу) және тәртіп дағдысы деп 4 түрге бөлсе /9/, келесі ғалымдар В.И.Логинова және П.Г.Саморукова мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы дағдыларын былай топтап көрсетеді: навыки, которые формируются как составная часть образования, различны по содержанию. Это навыки двигательные, в которых отражена двигательная культура общества (основные движения-бег, ходьба, плавание, прыжки; трудовые, двигательные навыки; навыки письма); навыки умственной деятельности (счет, чтение, привычный анализ какого-то явления); навыки поведения и общения; речевые навыки (строить предложения, владеть определенным тоном, темпом речи, чистотой артикуляции) /10/.

Мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін жүмыс практикасына сүйене отырып, С.В. Маланов /11/ мектеп жасына дейінгі балаларға білім беру қызметінің бағыттары мен қалыптастырылуға тиісті дәстүрлі іскерліктер мен қабілеттерді былай топтап көрсетеді:

1. 
   Жанындағы адамдармен дүрыс қарым-қатынас пен байланыс
   жасай білу, олармен санаса білу іскерлігін дамыту.
   
2. 
   Тілдік біліктілік пен қабілеттерін дамыту (тіддің қарым-
   қатынастық, іс-әрекетті басқарушылық қызметтері).
   
3. 
   Қарапайым логикалық және математикалық ойлау іскерлігі мен
   қабілетін дамыту.
   
4. 
   Қимыл-қозғалыс іскерлігі мен қабілетін дамыту.
   
5. 
   Көркемдік-бейнелеу іскерлігі мен қабілетін дамыту
   
6. 
   Музыкалық іскерлігі мен қабілетін дамыту .
   

Бұл орайда, психолог-ғалым Е.В.Кривцова баланың танымдық процесінен гөрі, түлғалық даму міндеттерін шешуге бағдарланған, эмоционалдық интеллектісін дамытуды басты деп есептейді. Ресей мемлекетіндегі орта білім беретін мектептердің 1-11 сыныптары аралығында тәжірибеден өткізіліп жатқан "Өмірлік дағдылар" оқу-әдістемелік кешенінің басты мақсаты - баланың эмоционалдық интеллектісін дамыту. Ғалымның пікірінше балалардың мектептегі оқу үлгерімі, сондай-ақ қарым-қатынас шеңберіндегі басқа да көптеген проблемалары белгілі бір қалыптасқан дағдылардың немесе мінез-қүлық дағдыларының болмауына байланысты туындайды, білім алу барысында дамып, жетілетін рациональдық тәрбие сияқты эмоциональдық тәрбиеге жете көңіл аудармаса болмайды /12/. Бүл қағидалардың элементтері мектепке дейінгі білім беруде де қолдануға оңтайлы.

Өзін жөне жанындағы адамдарды қүрметтеп, сыйлай білу, алдына мақсат қоя білу, өмірдегі өз орнын анықтай білу, кездескен қиыншылықтар мен кедергілерден жол тауып шыға білу, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсе білу және оны дамыта білу, шешім қабылдай және оны өз іс-әрекетіне енгізе білу т.с.с көптеген өмірлік дағдылар адамның бойында дамыған эмоциональдық интеллектінің болуын талап етеді (Кривцова Е.В.) /12/ деп көрсетеді.

Осы кезеңге дейін Қазақстан Республикасындағы мектепке дейінгі үйымдарда оқу-тәрбие ісін үйымдастыруда басшылыққа алынып келген бағдарламаларда "Балабақшада оқыту мен тәрбиелеудің типтік бағдарламасы"/13/, "Балбөбек"/6/, "Мектепалды даярлық бағдарламасы"/14/ балалардың бойында өмірлік дағдылар, әлеуметтік мінез-қүлықты қалыптастыру тікелей мақсат ретінде қойылмағанымен, олардағы "Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік түсініктерін қалыптастыру" бөлімі, "Имандылық-инабаттылық тәрбиесі", .... атты бөлімдерінде балалардың бойында өмірлік дағдыға айналуы тиіс жалпыадамзаттық қүндылықтарды қалыптастыру багытында қарастырылып келген. Сондай-ақ, "СОРОС- Қазақстан" қорының мектепке дейінгі үйымдарға арналған "Тәй-тәй" бағдарламасының /7/ мазмүны тікелей осы өмірге қажетті дағдыларды, соның ішінде біздің жүйелеуіміздегі әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған. Бірақ, аталған бағдарлама ішінара "СОРОС- Қазақстан" қоры арқылы қаржыландырылатын балабақшаларда ғана басшылыққа алынып, іске асырылуда.

Еліміздегі мектепке дейінгі ұйымдардың басым көпшілігіндегі педагогикалық процесс балаларды мектептік сынып-сабақ жүйесімен, пәндік-ақпараттық оқыту моделі бойынша жан-жақты біліммен қаруландыруға негізделіп, бала іс-әрекетінің басым көпшілігінің үлгі бойынша әрекет етуге құрылуда. Ал баланың ойыны мен дербес әрекетіне жеткілікті дәрежеде мән берілмей, баланың өз сезімін, пікір-талабын, өзгелерге түсінікті етіп жеткізу, өзгенің орнына өзін қойып, санаса білуге үйрету, кез-келген күрделі жағдайдан лайықты түрде шыға білу сияқты әлеуметтік даағдыларын қалыптастыру міндеті шешімін таппай отыр. /2/.

Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие мен білім беруде қолданыста жүрген "Балбөбек" /6/ және Сорос қорының (8Іер Ьу 8Іер) (1994) "Тәй-тәй" /7/ бағдарламаларын, отандық және шетелдік тәжірибелерді салыстырып, талдай келіп осы уақытқа дейін дәстүрлі мектепке дейінгі мекемелерде балаларға білім мен тәрбие беруде пайдаланып келген оқу қызметінің түрлерін топтап жалпы күтілетін нәтиже ретіндегі мектеп жасына дейінгі балалардың өмірлік дағдылар тізбесі нақтыланды.

Олар:

- дүниетанымдық даѓдылар (ақыл — ой дағдысы, санау, талдап түсіну);

бейнелеу өнері дағдылары)

• 
  тілдік дағдылар (тілді түсіну, белсенді сөйлей білу)
  
• 
  өзіне-өзі қызмет ету дағдылары (түрмыстық, еңбек дағдылары)
  

Бүлардың әрқайсысына қысқаша сипаттама берер болсақ, дүниетанымдық дағдылар — балада ақыл — ой әрекеті, қабылдау, бейнелі ойлау, қиялдау, санау, талдап түсінудің болуы негізінде айқындалады /8/.

Дүниетанымдық дағдылардың негізінде баланың ақыл-ойының өсуі, оның біліммен баюы, оқу мен өмірден туатын бастамасының, іскерлігінің, есте сақтауы мен аңғарғыштығының өсуі қамтамасыз етіледі.

Қимыл-қозғалыс дагдысының мазмүнын негізгі қимылдар, еңбек әрекеті, жазу, бейнелеу өнері дағдылары қүрайды.

Тілдік дағдылар мазмүнын мектеп жасына дейінгі баланың тілді түсінуі, белсенді сөйлей білуі қүрайды. Қалыптасқан тілдік дағдылар арқылы бала өз ойын, сезімін айналасындағыларға жеткізу, әсер етуге мүмкіндік алады, тіл баланың заттармен ойша әрекет етуін қамтамасыз етеді, ол оның танымдық әрекетінің шеңберін кеңейтеді.

Өзіне-өзі қызмет ету дағдысы - түрмыстық, еңбек дағдыларымен тығыз бірлікте қарастырылады. Өзіне-өзі қызмет ету — бүл балада еңбек дағдысының, еңбекті сүю дағдысының пайда бола бастауының бірінші қадамы. Өзіне-өзі қызмет ету дегеніміз-тазалық ережелелерін сақтау,

¤зінің киім-кешегін күтіп кию, күнделікті тұрмыста қарапайым еңбек ету. Өзіне-өзі қызмет етуге үйрену мен дағдылану ертеңгі өмірдегі әртүрлі іс-әрекетті атқаруға бейім-қабілеттің алғы шарты, даярлығы. Баланың өзіне-өзі қызмет ету міндеті жылдан-жылға өсіп, күрделеніп бірте-бірте - баланың түрмыстағы қызмет ету дағдысы-үйреншікті іске айналады.

• 
  балаларды өз күшіне сене білуге үйрету;
  

• 
  өзге адамның көзқарасын, пікірін тыңдай білу, құрметтей білу
  іскерлігін қалыптастыру;
  
• 
  әр түрлі талап-талғамға түсіністікпен, төзімділікпен қарауға
  үйрету;
  

• 
  қоғамдық ортақ тәртіп нормаларын сақтау, жауапкершілік
  сезімдерін дамыту;
  
• 
  туындаған мәселенің, келісімсіздіктің мәнін бірден түсініп, оны
  шешудің жолдарын іздестіре білу, іскерлігін қалыптастыру;
  
• 
  адамдар арасындағы бір-біріне байланыстылық пен қажеттілікті
  түсінуге үйрету т.б. сапаларды дамыту қажет.
  

Бірқатар Отандық психологтардың /15/ пайымдауынша мектепке дейінгі жас кезеңінде қалыптасатын маңызды психикалық жаңатүзілімдер (новообразований) қатары ретінде төмендегілерді көрсетуге болады:

• 
  бала дүниетанымында түтастықтың пайда болуы;
  
• 
  алғашқы этикалық инстанциялардың пайда болуы;
  
• 
  мотивтерді бағындыра білудің пайда болуы;
  
• 
  ерікті мінез-қүлықтың пайда болуы;
  
• 
  ойлау әрекетінің ішкі жоспарға қүрылуының пайда болуы;
  
• 
  жеке сананың тууы;
  

• 
  өз мінез-қүлқын ерікті түрде басқара білуін қалыптастыру;
  
• 
  танымдық іс-әрекеттің эталондары және қүралдарын игеру;
  

Жоғарыда көрсетілгендей, осы кезге дейін баланы инттеллектуалдық түрғыда дамыту үшін сенсорлық тәрбие беру, тілін дамыту, ой-өрісін кеңейту жөне табиғат, қоғамдық өмір құбылыстары жөніндегі білімдерін жетілдіру басты назарда болды. Әсіресе, мектеп жасына дейінгі баланың психикалық процестері мен түрлі іс-әрекетін дамытудың бірден бір шарты ретінде оларды біліммен қаруландыруға баса мөн беріліп, баланың жалпы дамуы мен оны мақсатқа бағытталған оқыту процесінде басымдық білімдік компонентке түсетін.

Ал балалардың бойында демократиялық қүндылықтар мен нормалар негізіндегі әлеуметтік мінез-қүлықты қалыптастыруға бағытталған білім беру бағдарламасы болган емес. Барлық мектепке дейінгі үйымдарға арналған "Балабақшада оқыту мен тәрбиелеудің типтік бағдарламасының" "Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік түсініктерін қалыптастыру" бөлімі бойынша бала ерте сәби кезеңнен бастап-ақ топ-үжымның мүддесіне орай әрекет етуге үйренуі тиіс болды. Мүнда негізгі қүрал ретінде балалардың шындық өміріне көп жанаса бермейтін, олардың жан-дүниесі мен қарым-қатынасын бейнелеуден алыс жатқан фольклорлық шығармалар мен адамгершілік-патриоттық қасиеттерге баулуға арналған көркем шығармалар үсынылатын. Жеке түлғалық қасиеттерді дамыту үшін баланың өз сезімін, пікір- талабын, өзгелерге түсінікті етіп жеткізу, өзгенің орнына өзін қойып, санаса білуге үйрету, кез-келген күрделі жағдайдан лайықты түрде шыға білуге үйрету міндеттері тіпті қойылмайтын. Сол себепті біз мектеп жасына дейінгі балалардың түлғалық даму ерекшеліктеріне сүйене отырып, олардың бойында түлғаралық қарым-қатынас, мінез-қүлық мөдениеті, дербестік, еркіндік т.с.с. сапаларды қамтитын әлеуметтік дағдылар тобын қалыптастыру мәселесіне назар аудардық.

Әлеуметтік дағды дегеніміз - әртүрлі жағдайда қалыптасқан мінез-қүлық нормаларына қайшы келместен, саналы әрекет ете алу, қалыпты нормаларды басқалардың да орындауына ықпал етуге машықтану.

Ол үшін ең адцымен әрбір жас кезеңдеріне сөйкес балалардың түлғалық даму зандылықтарын қарастырдық.

Түлғалық дамудың ең маңызды компоненті — балалардың өзін-өзі тануы 2-3 жаста өзін басқалармен қарым-қатынасқа түсетін түлға ретінде сезінуі, дербестікке үмтылатын 3 жастық кризистің пайда болуымен ерекшеленді. Мінез-қүлық мәдениеті мен қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша, қарым-қатынастың жетекші түрі іскерлік-жағдаяттық (ситуативно-деловое) бола бастайды. Ересек адамды бірлесе әрекеттесетін әріптес ретінде қарайды. Өзімен жастылармен қарым-қатынаста жасауды қажет етпейді, олармен ойынды бірге емес, қатар ойнайды.

Ал 4 жастан ары қарай айналасындағылардың мойындауы мен қолдауына ие болуға жаңа сапалық үмтылыс туады. Ересектердің өзін бағалауына үлкен мән береді, сондай-ақ өзін өзгелермен салыстыру негізінде өзін-өзі бағалауы пайда бола бастайды. Түлғалық қарым-қатынас пайда болып, ересек адамның өзінің жөне өзгелердің істеген ісі мен мінез-қүлқын адамдық қасиеттер түрғысынан талқылауға үмтылады. Жалпы алғанда ересек адаммен қарым-қатынас үлесі біртіндеп азая бастайды. Керісінше, өз қүрбыластарымен қарым-қатынас жасауға қажеттілігі пайда болады, бірақ олардың пікірімен санаса қоймайды.

5-6 жасар балалардың үлкендермен және қүрдастарымен арадағы қарым-қатынасы күрделеніп, іс-әрекетінің мазмүны мен формасы молығып баии түседі. Өзінің жеке түлғалық қасиеттері мен сапаларына ересек адамның баға беруіне бағытталған түлғалық қарым-қатынасқа ие болса, қурдастарымен өзара "үжымдық-жарыс" қарым-қатынас типіне көшеді, бүны баланың өз алдына қойған міндеттерін шешу үшін жасайтын әрекетінің өн бойынан көруге болады.

Ойын барысында адамдар арасындағы қарым-қатынас пен қоғамдық өмірдегі түрлі оқиғаларды бейнелейді. Үйымдасқан түрде бірлесіп ойнау барысында балалардың өзара қарым-қатынас жасау дағдылары, жақсы-жаманды ажыратуы, жақсыға еліктеп, жаманнан жиренуі қалыптасады. Психолог Д.И.Фельдштейн түлғаның даму заңдылықтарын талдай келе, 6 жасқа қарай балаларда біртіндеп, өзін өзге адамның орнына қоя білу, кез-келген нәрсеге өзге адамның көзімен қарау және өз пікірімен бірге өзгенің де көзқарасын ескере білу, әлеуметтендірілген ойлау дағдысы пайда болады деп көрсетеді /16/.

Отандық және шетелдік зерттеулерге сүйенер болсақ, баланың әрбір даму кезеңіне сай жетекші әрекет түрі болады. Психолог Р.С. Немовтың пікірінше, ол бала өмірінің белгілі бір кезеңінде психикалық дамуына едәуір дәрежеде ықпал етіп, оны әрі қарай дамуға жетелейді. /17/ Бүл нәрестелік кезеңде ересектермен тікелей эмоционалдық қарым-қатынас болса, сәбилік кезенде заттық жанасу әрекетіне ауысады. Ал мектепке дейінгі кезенде сюжеттік-рөлдік ойын ретінде алға шығып, бастауыш мектептік кезеңде оқу әрекетіне ауысады, жасөспірімдік кезеңде әлеуметтік мөні бар жағдайлық қарым-қатынас болса, жастық кезеңде — кәсіби оқу-әрекеті ретінде көрінеді.

Әрбір жас кезеңіндегі бүл жетекші әрекеттер, осы жетекші әрекеттерді жүзеге асыру барысында балада жаңатүзілімдерді (новообразовании), яғни психикалық өзгерістерді анықтайды /11/. Демек, бүл баланың жаңа даму сатысына өтуіне мүмкіндік беретін оң жетістіктер болып табылады. Л.И. Божовичтің пайымдауынша, жетекші әрекет түрінің өзгеруіне сәйкес, баланың түлғалық және танымдық дамуының арақатынасы да өзгеріске үшырайды /18./

Біздің қарастырып отырған 3-6 жас кезеңіндегі жетекші әрекет түрінде көрінетін сюжетті рөлдік ойын әрекеті баланың танымдық және тұлғалық өрісіндегі жаңа түзілімдердің дамуын анықтайды. Сол себепті әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға қажетті тапсырмалар жүйесін үсынуда осы ойын әрекетінің жетекші рөлі есепке алынады.

Әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға қажетті тапсырмалар жүйесі балаларды өз күшіне сене білуге үйретуге, өз көзқарас-сезімін, талап-тілегін өзгелерге ашық және түсінікті етіп жеткізе білуге, өзге адамның көзқарасын, пікірін тындай білу, қүрметтей білу іскерлігін қалыптастыруға, әр түрлі талап-талғамға түсіністікпен, төзімділікпен қарауға үйретуге, қоғамдық ортақ тәртіп нормаларын сақтау, жауапкершілік сезімдерін дамытуға, туындаған мәселенің, келісімсіздіктің мәнін бірден түсініп оны шешудің жолдарын іздестіре білу іскерлігін қалыптастыруға, адамдар арасындағы бір-біріне байланыстылық пен қажеттілікті түсінуге үйрету сияқты әртүрлі әлеуметтік орталарда әрекет етуге қажетті сапаларды қалыптастырып, дамытуға бағытталып қүрылуы қажет.

Сол себепті аталған әлеуметтік ортада өрекет етуге қажетті сапаларды қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау қажеттілігі туындайды.

Әдістемелік жүйе-бүл оқу үрдісінің маңызды қүрылымдарының (мақсаты, мазмүны, әдісі, қүралдары мен оқу формасы) өзара байланысын талдауға мүмкіндік беретін педагогикалық модель.

Ғалым М.В.Рыжаков оқытудың әдістемелік жүйесін педагогикалық категория ретінде қарастыра келіп мақсат, мазмүн, әдіс, форма жөне оқытудың қүралдары әдістемелік жүйенің қүрамдас /19/ бөлімі деген түжырымға келеді.

Т.И.Бабаева, М.В.Крулехт, В.И.Логинова, З.И.Михайлова /20/ және т.б. ғалымдардың соңғы зерттеулері бойынша баланың қоршаған өлем туралы білімінің мазмүны табигат, адамдар және заттық әлем сияқты үш блок төңерегіне топтастырылады. Осылардың ішіндегі күрделісі және жете зерттелмеген бөлігі мектеп жасына дейінгі баланы әлеуметтік өмірге тарту немесе әлеметтік дағдыларға үйрету мәселесі болып табылады. Жалпы баланы қоршаған әлеммен таныстыру процесінде келесі міндеттерді шешу мәселесі көзделеді:

- балаларға жүйелі білімді игерту жолымен олардың сезімдік-

- баланың өзін-өзі тануы, сондай-ақ табиғат пен адамдар әлемінде

• 
  баланың тілдік, сондай-ақ әртүрлі жағдайдағы қарым-қатынас
  жасай білу мәдениетін қамтитын жалпы мөдениетін дамыту.
  

Соңғы зерттеулер бойынша мектепке дейінгі үйымдардағы оқу-тәрбие процесінде педагог пен баланың өзара әрекеттестігі төмендегі позиция негізінде, яғни жеке түлғаға бағдарланған қарым-қатынас моделі бойынша қүрылуы тиіс:

- объект-субъекті моделі- мүнда, үлкендер баланың еркін және өз бетімен дербес әрекет ететін дамытушы ортасын, өзіндік заттық ортасын қүрады;

субъект-субъекті моделі- ортақ бірлескен әрекетті қамтитын тең қүқылы серіктестік позиция алға шығады.

Осы көрсетілген позициялық моделдерге байланысты оқу процесін үйымдастырудың әртүрлі формалары бар:

1. 
   Балаларды қоршаған шынайы өмір қүбылыстарымен тікелей
   таныстыру.
   
2. 
   Балалардың өз бетімен әрекет етуі, ересектің бала әрекетіне бақылау
   жасауы арқылы ақпаратты баланың өзіне жинауға мүмкіндік беру.
   
3. 
   Ересек пен баланың бақылау, талқылау және тәжірибе жасау
   барысында проблеманы шешу әрекетінің субъектілері ретіндегі тең
   қүқылы ізденісі.
   

Осы проблемалық ойын, дамытушылық және білімдік жағдаяттар арқылы әлеуметтік дағдыларға үйретуде мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеуде қолданылатын дәстүрлі өдіс-тәсілдер - көрнекілік (бақылау, көрсету), практикалық (жаттығу, тәжірибе жене эксперимент, модельдеу), ойын, сөздік (тәрбиешінің әңгімесі, сүхбаттасу, көркем шығарма оқу ) әдістерінің барлығы да қолданылады.

Сонымен бірге өмірлік дағдыларды қалыптастыру үшін инновациялық- интерактивтік әдістердің тиімділігі байқалады. Солардың бірі арнайы үйымдастырылған ойын-сабақтарға балаларды белсенді қатыстыра үйрету төсілі арқылы қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру.

Әлеуметтік дағды балалардың бақылау, белсеніді қатысу негізінде жинақтаған білімдерінің белсенді қолданысқа түскен жағдайда жақсы қалыптасады. Бүкіл дүние жүзілік денсаулық сақтау үйымы көрсеткендей, егер бала белгілі бір дағдыны дамытушы ортада (балабақша, отбасы) қайталап, жаттыға білсе, онда оны әлеуметтік-әрекеттестікте (күнделікті өмірде) де қолдана алады. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында өмірлік дағдыларды қалыптастырудағы тәрбиешінің рөлі — балаларды тікелей үйрету және үйрену процесіне олардың субьект дәрежесінде белсенді қатысуын

ынтымақтастық арқылы қамтамасыз ету. Осы орайда, жоғарыда көрсетілген балаларды белсенді қатыстыру негізінде үйрету әдісі тәрбиеленушілердің білімі, тәжірибесі, жеке пікірлеріне сүйену арқылы қолданылады.

Өмір дағдыларын қалыптастыру жағдайды моделдеу, ойындар, пікірталас, ойға шабуыл сияқты оқытудың интерактивтік әдістеріне ашық болып табылады.

Балаларды белсенді қатыстыру негізінде үйрету әдісінің

артықшылықтары:

• 
  өзін және өзгелерді тани білуге жетелеу;
  
• 
  бәсекелестіктен гөрі ынтымақтастыққа бағыттау;
  
• 
  өзіндік абырой сезімін қалыптастыруға ықпал ету;
  
• 
  балалардың бірін-бірі жақын тануына, өзара жағымды қарым-
  қатынастарын нығайтуға мүмкіндік туғызу;
  
• 
  тыңдай және сөйлей білу дағдысын қалыптастыру;
  
• 
  төзімділік (толеранттық) пен өзгелерді және олардың
  қажеттіліктерін түсіне білуіне ықпал ету.
  

• 
  тәрбиешінің бала мінез-қүлқына бақылау жасауы,
  
• 
  қарым-қатынас, мінез-қүлық мәдениеті бойынша тәрбиешінің
  және балалардың жеке басы үлгісін пайдалану ;
  
• 
  әр баламен жеке-дара жеке басты дамытуға бағытталған қарым-
  қатынаста болу;
  

• 
  топ ішінде талдау;
  
• 
  рефлексия;
  
• 
  имитация (еліктеу) және моделдеу;
  
• 
  нақты ситуациялық жағдайлар туғызу;
  
• 
  балабақшада және отбасында күн режимін икемді қүру;
  
• 
  шағын топтармен жүмыс;
  
• 
  балалар тобы арасында ынтымақтастық пен өзара көмекке
  бағытталған ойындар мен жағдаяттарды көбірек үсыну;
  
• 
  сюжетті-рөлдік ойындарды кәбірек үйымдастыру, бірлесе жүмыс
  істеуге, ойнауға арналған ойын материалдарымен қамтамасыз
  ету;
  
• 
  балабақшадан тыс қоғамдық орындарға (мүражай, балалар
  театры, саябақ және т.б.) экскурсиялар үйымдастыру;
  
• 
  көркем шығармалар оқып беру немесе әңгімелеу.
  

1. Образовательные стандарты обшего среднего образования Республики Казахстан: состояние, поиск и персективы Рабочий документ для обсуждения Астана 2003

2. 
   Хелен Пенн. Стратегия развития сектора образования.
   Дошкольное образование. Предварительный отчет. Азиатский
   Банк Развития. Астана 2003
   
3. 
   Образование, основанное на обучении жизненным навыкам в
   странах ЦАРК (отчет тематической рабочей группы) Проект.С.1
   
4. 
   Документ ВОЗ. Образование в области здоровья, основанное на
   привитии жизненных навыков (ООЗОПЖН)- важный
   компонент доброжелательной к ребенку укрепляющей здоровье
   школы. С.14.
   
5. 
   Мониторинг Достижений в Обучении. Совместный прооект
   ЮНЕСКО - ЮНИСЕФ Обзор Национальных отчетов 1999-2001
   
6. 
   "Балбөбек" бағдарламасы Алматы, "Шартарап", 2002 ж.
   

8. 
   Айджанова Д., Бисенбаева С., Искакова А., Попова Т.,
   Саймасаева Г. Инновационная технология 8Іер Ъу 8Іер в
   дошкольных учреждениях Казахстана. Алматы., Білім, 2000.
   
9. 
   Степанова Г. Социальное развитие дошкольника и его
   педагогическая оценка в условиях детского сада. Дошкольное
   воспитание, 1999. №10 . С. 29.
   

П.Логинова В.И., Саморуква П.Г. Дошкольная педагогика /в двух частях/ -М., Просвещение, 1988.

12.И.Маланов С.В. Развитие умений и способностей у детей дошкольного возраста. Воронеж. НПО. ЛЕОДЭК., 2001. С.160.

ІЗ.Жизненые навыки. Уроки психологии в первом классе // Под ред С.В.Кривцовой. — М.Генезис, 2002. — 208 с.

14. Н.Балабақшада оқыту мен тәрбиелеудің типтік бағдарламасыны., Алматы., 1987ж.

І5. .Мектепалды даярлық бағдарламасы (6-7 ж. балаларды мектепте оқыту) Татаурова Н.Л., Шепелева А.П. және т.б. Семей, 1999 ж. Іб.Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы М.,Наука 1986. С.145.

16. Князева О. Новое направление в дошкольном образовании-развитие социальной компотентности дошкольников. Дошкольное воспитание, 1998. №9 . С. 2-5

17. 
    Навыки, необходимые для здоровья Всемирная Организация Здравоохранения Алматы, 2003
    

атындағы этнопедагогикалық гуманитарлық гимназия мұғалімі

Физика сабағында халқымыздың тұрмыстық ерекшеліктерімен сабақтастыра оқыту оқушылардың логикалық ойлау қабілетінің дамуына, жаңа тақырыпты жеңіл меңгеруіне ынтасын дамыта отырып, сабаққа деген қызығушылығын арттыруға септігін тигізеді. Қазақ халқы ерте заманда ғылым мен білімге еркін қолы жетпесе де, өмірлік тәжірибеден оқып үйреніп, шеберліктің небір сан-саласын асқан ұқыптылықпен сақтап біздің дәуірімізге жеткізе білді. Атадан балаға беріліп келе жатқан мәдени мұрамыздың бірі – қазақтың музыкалық аспаптары. Мысалы, домбыра, қылқобыз, шертер және басқа аспаптар сақталып келген. Халқымыз тіршілік тынысын музыкалық аспаптар арқылы бейнелей білген.

9 сыныптарда «Тербелістер және толқындар» бөлімін өткенде дыбыс толқындары, резонанс құбылыстарын ұлттық аспаптарымыздың дыбыстарының көмегімен түсіндіруге болады. Музыкалық аспаптың әуені естілгенде, ол қандай да бір дыбыс көзінен шығып бізге жетті деп ойлаймыз. Дыбыс көзін қарастырғанда әрқашан тербеліс болатынын байқаймыз.

Аспаптың дыбыс көзі – тербелген аспаптың ішегі. Ал тербеліп тұрған ауа бағаны болып табылады. Таралған тербелістер толқын. Демек, дыбыс толқын түрінде таралады. Жаңа сабақты күнделікті тұрмыс тіршілігімізбен тығыз байланыстыра отырып түсінудің маңызы зор. Оқушылар өтілген материалды тез қабылдай алады. Мысал ретінде бесік пен алтыбақанды алуға болады. Бесікті ән ырғағымен тербеткенде сәби тез тынышталып, ұйықтап қалады. Өткені дыбыс – шулы және сазды болып бөлінеді. Әнмен тербеткен бесік тербелісі периодты тербеліс болып табылады. Сол сияқты алтыбақан тепкенде де жастар ән айтып тербеледі. Жағада тұрған бозбала ән ырғағымен баяу алтыбақанды сүйеп, өз кезегінде қайта еппен артқа итеріп отырады.

Осы кезде алтыбақан еріксіз тербеліс жасайды. Оның меншікті жиілігі жағада тұрған жастың яғни, мєжбүрлеуші күш жиілігімен дәл келеді де, алтыбақанның тербеліс амплитудасы ең жоғарғы мәніне жетеді. Оның өзі – резонанс құбылысының бір көрінісі.

8 сыныптарда «Жылу құбылыстары» тарауында жылу берудің түрлері, жылу өткізгіштік, конвекция, сәуле шығару тақырыптары өтеді. Осы сабақтарды көшпелі қазақтың баспанасы – киіз үй жабдықтарымен байланыстыра түсіндіру өте тиімді. Әрі оқушының есінде сақталады.

Киіз үйдің негізгі материалы – киіз. Оның физикалық қасиеті жылуды нашар өткізетіндігі. Сол себепті киіз үй аптап ыстықта салқын, ызғарда жылы баспана болып табылады. Киіз үйдің ортасына от жағып үйді жылытқанда, жылы ауа жоғары көтеріліп, оның орнын салқын ауа басады. Мұны конвекция құбылысының мысалы ретінде пайдалануға болады.

Қорыта келгенде, физика сабағын оқыту кезінде халық педагогикасының асыл мұраларын кеңінен қолданып, әрбір сабағымызда ұлттық салт-дәстүрлермен сабақтастырып отырсақ, жас ұрпақтың рухани байлығы арта түсер дейміз.

К ПРОБЛЕМЕ О ВАРИАТИВНОСТИ ПЕРЕВОДА АМЕРИКАНО-РУССКОЙ ДЕЛОВОЙ И УПРАВЛЕНЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ И ДОПУСКАЕМЫХ В ПЕРЕВОДЕ ОШИБОК
Альжанова Д.М. Институт «Бурабай»

г. Кокшетау