СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВ ПЕН ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ШЫЃАРМАШЫЛЫЃЫ АРАСЫНДАЃЫ РУХАНИ ‡НДЕСТІК

тіл пәндері кафедрасының оқытушысы

Қазақ балалар әдебиетінің қайнар көзі –халық ауыз әдебиеті екендігі баршаға аян. Ауыз әдебиетінің тұнық тұмасынан нәр ала отырып, санаға сіңімді тамаша туындылар жазып , кейінгі буынға үлгі болған ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің салған сара жолымен қалам тербеген бірнеше буын қаламгерлер қазақ балалар әдебиетінде өшпес із қалдырды.Солардың бел ортасында өзінің нағыз ағартушы ұстазға тән ұлағат , өнегелі істерімен, жас ұрпаққа арналып жазылған ғибратқа толы төл туындыларымен ерекшеленетін Сейтен Сауытбеков шығармашылығының да өз орны бар , әрі болашақта лайықты бағасына ие болады деп нық сеніммен айта аламыз.

Қазақ топырағында біржақты мамандығымен ғана шұғылданып, сол саланың аясында қалып қоймай , өз пәнінің теория-практикалық білгірі болумен бірге замана талабымен үндесіп, халқының мүддесі үшін күресу, мектеп басқару ісінде педагогика мен шаруашылық ісін қатар алып жүру, осы аталынған қат-қабат жұмыс пен отбасы тірлігі арасынан шығармашылыққа уақыт табу да ұлы ұстаз Ыбырайдан қазақ ұстаздарына берілген дәстүр, өнеге десек, осы аталғанның барлығы Сейтен Сауытбековтің ғұмырнамасына көз салған жанға ап-айқын көрінері анық.

Ыбырай Алтынсарин мен Сейтен Сауытбековтің педагогикалық-ағартушылық жолдарынан ұқсастық іздеуіміздің өзіндік қисыны бар.Ыбырай заманы- қазақ халқының отаршылдық бұғауына әбден шырмалып, күндізгі жұлдыздай ұлт зиялылары осы қапастан құтылу жолы оқу-білім игеру деген көзқарасқа келген кезең еді. «Заман осылай болған соң, амалын тауып, мүмкіндігі бар жерде қазақ халқының елдігін бұзып, болашағын бүлдіріп жатқан жауыздыққа қарсы күресе білу керек»,-деп Ыбырай Алтынсарин айтқанындай Сейтен Сауытбеков қоғам ісіне араласқан кезең де ұлттық мүдде тұрғысынан алып қарайтын болсақ қазақ халқы үші аса қолайлы емес болатын. Ыбырай қазақ даласына дендеп еніп келе жатқан рухани отарлау, миссионерлік саясатқа қарсы күресе отырып,осыларға қарсы тұруда халықтық салт-дәстүрлерді, ауыз әдебиетін бала санасына мықтап сіңіруге, тіл тазалығы үшін күресті. Сейтен заманы –«Романовтар екі ғасыр толтыра алмаған қазақ даласын тың игеру арқылы екі жылда толтырған» , қазақ халқының өз топырағында 28 пайызға дейін азшылыққа ұшырап, ұлттық мектептер қысқартылып, ана тілінің қолданылу аясы отбасы деңгейіне түскен кез еді. Көптеген зиялылар ұлт болашағына пессимистік көзқарас танытқан осынау сындарлы дәуірде Арқаның ортасындағы жасыл арал Көкшедей, сыңсыған орыс тілді солтүстік өлкеде қазақ тілі мен мәдениетінің қоздағы шоғын үрлеп, сөндірмей әкеліп жалынға айналдырған Сейтен Сауытбеков еңбегінің мазмұны – ұлт алдындағы перзенттік парыз, берік азаматтық ұстаным,ағалар дәстүрінің жалғасы, ертеңге деген сенім болса керек.Қазақ руханиятының алып шыңдары Абай, Ыбырайлар салған ізгі дәстүрлер , сыншылдық көзқарастар кейінгі дәуір ұрпағы Сейтен шығармашылығында да көрініс табады.Мақала барысында Сейтен Сауытбеков өлеңдеріндегі адам бойында кездесетін жағымсыз іс-әрекеттер, мінез-құлықтар жайында аз-кем тоқталуды жөн көрдік. Ұлы Абай өз өлеңдерінде жеріне жеткізіп айтып кеткен, Ыбырай әңгімелеріне, аудармаларына арқау болған жамандықтан жирену, жақсылықтан үйрену мәселесін Сейтен Сауытбеков те өз шығармаларының өзегі ете білгендігін оның шығармашылығына барлау жасағанда көз жеткіземіз. Әсіресе, бала ұғымына , жаттап алуына оңай төрттағандарында ғибратқа толы , мазмұнды да мағыналы өлеңдер мол ұшырасады.

Ыбырай Алтынсарин еңбекқорлықты дәріптей отырып, Бейнетсіз рақат жоқ,ісі жоқтың -асы жоқ» немесе Қызмет ет те міндет ет, қызмет -ердің ақысы, еңбек етсең-ішерсің» -дейді. Ұлы Абай да осы ойды жеріне жеткізе айтады:

« Еңбек етсең, ерінбей,

Тояды қарның тіленбей»-деп еңбектің адам өміріндегі маңызын мадақтайды.Абай еңбек жайлы бірнеше өлеңінде , қара сөздерінде тоқталады.

Ыбырай Алтынсарин еңбек тақырыбында былай қалам тербейді:

Араз бол, кедей болсаң ұрлықпенен

Кете бар кессе басың шындықпенен!

Қорек тап бейнеттен де, тәңірің жәрдем,

Телмірме бір адамға мұңдықпенен.

Адамға бір өзіңдей көзің сүзбе,

Бір әділ қазынасы кең патсаңды ізде.

Қорексіз еш пендесін қалдырмайды,

Жаратқан бір тәңіріңнен күдер үзбе.-деп Абаймен үндеседі. Сейтен Сауытбеков те осы аталынған мінез-құлықтарға қалам тартып ой түйеді:

Бойкүйездік мезгілсіз қартайтады,

Құлағын қатпа есектей қалқайтады.

Жалқауға жұмыс қиын қияметтей,

Сонысына қаңқасын қайқайтады.- дейді. Ыбырай Алтынсарин өз өлеңінде өткен өмірін мал жинап қоңданғанда ұмытып кететін мақтаншақтар туралы :

Арық мал жан жолатпас бір жалданса,

Бенде ойлар кемімеймін деп бір малданса.

Қадамы әзіз ердің ұзамайды,

Жігітке бақыт шіркін сырт айналса.-дейді. Сейтен Сауытбеков « Мақтаншақ» өлеңінде мақтаншақтықтың жақсы қасиет емес екендігін былайша көрсетеді:

Өзен айтқан арналы ағатынын,

Бұлақтың енсіз тайыз болатынын.

Өзі ғана болғансып мақтаныпты,

Жасырып басын қайдан алатынын.-өзінің шыққан тегін, нәр алған тамырын ұмытатындарды шенейді. Сараңдық та адам бойындағы жағымсыз қасиет екендігін:

Сырқатқа сараң деген ем қонбайды,

Есіңе түсіреді Қарынбайды,

Қу емен қандай болса, сараң сондай,

Тамыр нәр тамшыларын қуа алмайды- деп түйрейді. Ал

Ыбырайдың осы ойды айтатын өлеңін келтірейік:

Ұмытпа бай болдым деп бір құдайды,

Жер жұтқан қайырымсыз Қарынбайды:

Мекенін білемісіз, қайда қалды,

Жомарттық қылғаны үшін Атымтайды-деп Қарынбайдай сараң болмаумен бірге өмірдің баянсыздығын айтады

Ұлт зиялылары өз халқының бойындағы жағымсыз қылықтарды, мінездерді аяусыз әшкерелеп,ескертіп отырған. Абайдың жамандықтан аулақ, жақсылыққа жуық болу идеясы мен Ыбырайдың педагогикалық ойлары мен өлеңдері,аударма мысалдарындағы ойлар үндес келіп отырады.

Сейтен Сауытбеков шығармашылығында ашушаңдық, қызбалық, әкімгерлік, даңғойлық, әдепсіз келін, жадыгөйлік, тәкаппарлық, сұғанақтық, қуыс кеуделік, бөспелік, жағымпаздық, арамдық, рушыл-жершілдік, арақкеш азғындық, құмарпаздық, тас бауырлық, арамзалық, жатып ішер жалқаулық, қырсық мінезділік, күншілдік,тәубесіздік, парақорлық, қызғаншақтық, зымияндық, мешкейлік, ұр да жық, әумесерлік, қорқақтық, хамелеондық, арамтамақтық, қыздардың бейпіл өсуі сияқты барынша жағымсыз сипаттарды тізбелей отырып, олардан аулақ болу қажеттігі жайында үнемі ескертіп отырады.Ыбырай Алтынсарин өз шығармашылығында мысалдар арқылы қазақ балаларына асыл қасиеттер мен масыл қасиеттерді түсінікті, жалаң уағызсыз жеткізе білсе , Сейтен Сауытбеков шығармалары да көркемдік тұрғыдан осы талапқа сай деп айтуымызға болады. Жамандық пен жақсылық қатар жүретіндіктен, адам бойындағы жақсы қылық, қасиеттерді де санамалай кетеді.Сейтен Сауытбеков төрт тағандарында мынадай жағымды сипаттар кездеседі.Олар: жомарттық,ізгілік, игілік, бауырмалдық,арлылық, зертшілдік, төзімділік, мақсаткерлік,рақымшылдық,батылдық, батырлық,даналық, ақылдылық, білімділік, зеректік өнегелік сияқты қасиеттер екендігін айтады. Сейтен Сауытбеков-нағыз өз заманының дара тұлғасы . Нағыз ұстаз болумен бірге ел ағасы дәрежесіне көтеріле алған айтулы тұлға. Өзі ұстаз ақын, ұстаздық мамандығына арнап көптеген жырлар арнағаны белгілі.

Сүйеді, нағыз ұстаз мамандығын,

Сүйеді шәкірттердің адалдығын,

Жасайды жүрегімен жомарттықты,

Тілейді денсаулығын, амандығын.-десе, Ыбырай: «Мектептің жаны –мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақ»,-дейді.

Ұстаз әрқашан да шәкіртін ұмытпақ емес.Ал мұғалімдік те оңай шаруа емес:

Білгенге мұғалімдік-қиын қызмет,

Бұрын халық құрметпен еткен ізет.

Әділдіктің оң жолын білу үшін,

Әдейі құзырына келген іздеп.-дейді.

Сейтен өлеңінде дарынсыз ұстаз ісінің нәтижесі қалай болатынын меңзейтін шумақта былай деп параллель жасайды:

Қыран ұшты,бірақ аңға түспеді.

Аңшы оны қиқу салып күштеді.

Жас түлектің таба алмайтын шабытын,

Дүмше ұстаз-бейне шала құсбегі.

Қорыта айтқыанда Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы бастаған ағартушылық сарын Сейтен Сауытбеков туындыларынан әрдайым көрініс тауып отырады. Бұл – дәстүр жалғастығы, ұрпақтар сабақтастығы, єрі ұлт болашағы жолындағы ортақ миссияны жүзеге асыру жолындағы ізденістен деп білеміз.

Тірлікте, тауға өрмелеп талпынарсың,

Артыңда алтын қалмай, атың қалсын.

Көмілсе егер атың өзіңмен бір,

Санда бар санада жоқ пақыр жансың.- деп Сейтен ақын жырлағанындай елі үшін еткен еңбек халық санасында әрқашан жаңғыра бермек.

КАЗАХСКИЙ ЛИБЕРАЛИЗМ: НАЧАЛО ПУТИ ИЛИ ПРОДОЛЖЕНИЕ

г.Кокшетау.

Уходя своими корнями в XV – XVI вв. к Ренессансу и Реформации, имея у своих истоков таких выдающихся политических мыслителей как Дж. Локк, Ш.Л.Монтескье, И.Кант, А.Смит, Б.Констан и др. либерализм изначально представлял собою очень гибкую и постоянно развивающуюся политико – философскую систему, одномоментно отзывающуюся на любые изменения в общественной жизни. Так как либерализм как идеология возникала и развивалась в различных странах, в различных социально – экономических условиях, он выступал в разных формах. Однако при всех своих различиях

они всегда сохраняли свои общие черты.

Нельзя отрицать того факта, что поворотным пунктом в формировании либерализма является Великая французская буржуазная революция. Основной документ этой революции – Декларация прав человека и гражданина – в наиболее полной форме изложила те основополагающие положения, которые позже явились основой классического либерализма.

В России либеральная идеология возникла в конце XIX – начале XX века в силу позднего развития капитализма. Несмотря на это передовая русская буржуазная интеллигенция успела внести собственную лепту понимание и разработку либерального мировоззрения в лице Т.Грановского, П.Струве, П.Милюкова и др. Их заслугу Гаджиев К.С. видит в том, что они заложили основы русского конституционализма, идеи правового государства и гражданского общества применительно к российским условиям. «Их заслуга состояла также в постановке в практической плоскости проблем прав и свобод личности, подчинения государственной власти праву, верховенства закона». (1)

Мы вовсе не ставим здесь какой – либо анализ историографии отечественного либерализма. Конечно же, в силу известных причин она весьма скудна. Тем не менее появляющиеся спорадически публикации позволяют надеяться на скорую разработку и этой проблематики. Известный интерес в этом плане представляет статья Б.Толегенова «Неудавшаяся попытка», в которой автор делает попытку анализа программы первой партии казахской национальной интеллигенции - партии «Алаш».

В статье выделяется несколько этапов возникновения этой партии. Это – петиционный, газетный и съездный этапы. Автор абсолютно верно подчеркивает, что «партия понимала реалии времени и условия общественного развития, поэтому она не могла и не хотела слепо пересаживать европейскую культуру в традиционное общество. «Алашевцы понимали, что для общественной системы казахов, основанной на общинной организации социума, где доминантой развития была общинная собственность, либерализм в чистом, классическом виде с такими его понятиями, как индивидуализм и свобода, гарантом которых была частная собственность, неприемлем».(3)

……………………………………………………………….

1. 
   Гаджиев К.С. Политическая философия. М., См. Б.Толегенов. Неудавшаяся попытка. – «Мысль», 2003, №10, с.83 – 87.
   
2. 
   Там же, с.85.
   

Тем не менее, мы должны отдавать должное А.Букейханову, который в сонме политических движений и партий России начала XX века сумел понять роль и значимость либеральной идеологии, стал членом конституционно – демократической партии и за основу политической программы партии «Алаш» принял либерализм. Осознавал ли А.Букейханов отсутствие в Казахстане социальной почвы для либеральных идей. Я думаю, что да. Он понимал, что развитие капитализма, товарно – денежных отношений, возникновение класса мелких и средних собственников неизбежно поставят на повестку дня вопрос о выстраивании цивилизованной политической системы, будут возникать различные политические партии. Алихан Букейханов, на мой взгляд, был на подходе к идее казахского конституционализма, правового государства и гражданского общества применительно к условиям тогдашнего Казахстана.

В современном Казахстане из всех действующих 12 партий только Демократическую партию Казахстана «Ак – Жол» можно отнести к партии, четко стоящей на позициях классического буржуазного либерализма. Программа партии, ее практические шаги, различные политические инициативы однозначно подтверждают это. Например, партией были разработаны и представлены в правительство и парламент проекты таких законов, как «О политических партиях», «О внесении дополнений в Закон РК», «О бюджетной системе», «О свободе слова, получения и распространения информации в Республике Казахстан» и др. По своему содержанию и характеру эти и другие документы выступают за пересмотр устоявшихся, но устаревших ценностей и подходов к решению важнейших социально – экономических и политических проблем, за перестройку потерявших эффективность общественно – политических и государственных институтов, за ревизию, определенную модификацию и модернизацию основных положений, доктрин концепций в соответствии с изменившимся положением вещей в обществе, с новыми тенденциями общественно – исторического развития.

Однако эта партия в своей программе не акцентирует внимание на свою принадлежность к либеральным партиям, не употребляет понятие «либерализм» в своих партийных документах; реальные ее политические шаги не соответствует либеральному мировоззрению. Подобные недостатки объяснимы с точки зрения современных политических реалий Казахстана.

СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫЊ «АЌАЗУ» МЕН «С¦ЊЌАР» ЄЊГІМЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ОЙ Т‡ЙІНДІЛЕР

Көкшетау университеті

Осы ретте адам мен хайуанат арасындағы күрделі де тартымды оқиғаның іргесін проза жанрында алғаш қалаған М.Әуезовтің әйгілі «Көксерегі» алдымен ауызға ілігері сөзсіз. Бұл қыр адамының өзінің бес саусағындай білетін, эпостық жанрда бір-ақ қырынан бейнеленетін түлкісі – қу, қасқыры – қорқау, бүркіті – қыран кейпінде танылып келсе, М.Әуезовтің «Көксерек» әңгімесі реалистік әдебиетке бетбұрыс еді. Ұлы суреткердің шығармаларын сүйсіне оқып, зерделеп өскен қыр балалары кейіннен өздері келесі ұрпаққа арнаған шығармаларында хайуанаттар тірлігі мен адам арасындағы үзілмес қайшылығымен қатар кейде адамға бергісіз достықты, иесіне деген қалтқысыз қызметі мен беріктігі жайлы суреттеген жазушылардың бірі - Сейтен Сауытбеков еді.

Қарымды қаламгер, ұлағатты ұстаз бала тәрбиесінде оның ой өрісінің өсуіне аса мән берген. Адам мен хайуанат тіршілігіндегі қарама -қайшылықпен достықты да бейнелейтін «Ақазу арлан», «Сұңқар» атты әңгімелерін атауға болады.

Осы адам мен хайуанат жайлы әлемдік әдебиет шеңберінде Джек Лондон, Э.Сеттон-Томсондардың қатарында қазақ топырағынан шыққан М.Әуезовтың «Көксерегі», С.Сауытбековтың «Ақазу арланын», «Сұңқарын», Қ.А.Тәукетегінің «Азулы арлан», «Сырттандар өмірінен» шығармаларын атауға болады.

Басқалармен тақырып ортақ, объектісі ұқсас болған күннің өзінде, хас шеберлер туындыларында өмір құбылыстары ұлттық топырақ иісін жоғалтудан, бояу реңінен айрылудан ада болса керек.

С.Сауытбековтің «Ақазу арлан» атты шағын ғана әңгімесінде ақ күшік пен бөлтіріктің бірге өскені көрсетіледі. Бір үйшікте өскен екеуінің алысып ойнап жүрген күннің өзінде бөлтірік күшінің басымдылығы байқалады. Оны байқаған үй иесі Сақтан «Жасында тең түспеген күшіктің өскенде де кем түсуі сөзсіз ғой» деген күдігі –қазақтың «Күшігінде таланған тазы түлкі алмас» деген түйінді еске түсіреді. Үй иесі бөлтірікті сүтпен асырап, ет тағамын мүлде көзіне көрсетпеуге тырысады.

Қансыз тамақ қасқыр тұқымын әлсіреткендей еді. Ендігі кезекте бөлтірік күшіктен жеңіліп қала беретін болды. Енді оған сүтпен қатар нанға жұқалап май жағып беріп үйрете бастайды. Бірде , Естай мен Мәрегүл жеп отырған жұмыртқаларын бөлтірікке тастағаннан сескенген Сақтан : «Жұмыртқаның тегі ет екенін сезбесе не қылсын» ,-деуі сол екен, Ақазу оннан астам тауық балапандарын қырып тастап, кейіннен бұзауға да ауыз сала бастайды.

Көршілерінің ескертпесінен кейін үй иесі бөлтірікті бірер күн байлап көреді, бірақ, Ақазу аспанға атылып, нағыз қасқырлардың қылығын істеп, көзінен от бүркіп, байлауға да , жетекке де көнбейді, қайта үй иесі Сақтанның аяғын жаралап қояды. Бірақ, иесі оған кешірімділікпен қарап, мейірбандық жасайды. Керісінше оны мадақтап: «Қазақ сен сияқты қайсар жігітті «қасқыр» деп дәріптейді»,- деп маңдайынан тамағынан сипайды.

Арада бірнеше ай өткенде , қыс кезінде Ақазудан қорыққан Андрей оны қос ауыз мылтығымен атып өлтіреді.

Әңгімеде қасқыр тұқымын қолға үйрету, не үйретпеуді жазушы оқырманның өз шешімімен түюді қалағандай.

Басқаның дегеніне көндікпей, өз әлемінде қалатын қасқырды ақын-жырауларымыз жырдың арқауы еткен. Мәселен, Сүйінбайдың

«Бөрілі менің байрағым,

Байрағым менің қолымда» дегенінен де қазақтың қасқырды пір тұтып ,тотем ретінде-«көк бөрі»,- деп Алты Алаштың символдық белгісі қылса, қасиетті сан – жеті қазынасының бірі-итті, яғни «Құмай тазы» деуі тегіннен-тегін емес. Әрине, олардың өз арасында тәрбиесі мен тегіне де байланысты айырмашылық болуы керек. Дегенмен, қайсысы болмасын иесінің серігі болып, қалтқысыз қызметі арќасында алатын орны ерекше. Осы тұрғыда Сейтен Сауытбековтің балаларға арналған сәтті туған шығармасының бірі – «Сұңқар» атты әңгімесі. Ұлы Отан соғысы кезінде әкесі майданға кеткен Болаттың атасына қолғанат болған кезде Сұңқар атты итінің тамаша ерліктері баяндалады.

Майданға кеткен азаматтарынан қара қағаз алса да, жеңіс үшін жұмыла еңбек еткен ауыл адамдарына тіршілік оңайға түспесе керек. Жігіт боп буыны қата қоймаған жас бала, иті Сұңқарды ертіп, мал бағып жүрген атасына тамақ апарғанда Сұңқар жолда түлкі ұстап, атасын бір қуантса, үйлеріне қайтып бара жатқанда қасқырдың апанынан шыққан бөрілерге қарсы шабуылдап, бір қасқырды тағы да иесінің қанжығасына байлайды.

Сол жылдары ел ішінде қасқырлар көбейіп, малға шабуын жиілетіп жіберген еді. Малға шапқан қасқырларды Сұңқардың жалғыз өзі қырып салғандығын жазушы шеберлікпен баяндаған. Әңгіме ішіндегі мына детальдардан Сұңқардың ерлігі мен атағы ел ішінде тарап кеткендігін көруге болады. Мәселен, әңгіме үстінде қариялардың бірінің сөзі: - «Бұл бөлімшеден бес шақырым алыс жүрейік» деп қасқыр қауымы қаулы қылған, немесе: «Атбасар жағында, осы Сұңқардың арғы атасы – Кербез атты көк ит болған. Ол бір ұя қасқыр қанша болса, соншасын түгел қырған... » Сол Кербездің иесі ұзақтау жол жүрген сапарында бір үйге түсіп, қонуға рұқсат сұрапты. Үй иесі қарт: - Балам, қай ұлсың? – деп сұрағанда:- «Мен Кербез ауылынанмын, яғни сол Кербездің қожасымын» - деген.

Жігіттің өзін қалай таныстырғанын естіп білгендер, сол жігіттің жерлестерімен кезіккенде: - «Кербезге жақындығыңыз қандай еді?», – деп әзілдейтін болған. Сол сияқты «Сұңқар ауылынанмын деп жүрмеңдер», - деп күлді дегенінен қам көңілдерін бір серпілткенін көреміз.

Жау жағадан, бөрі етектен алған қиын қыстау заманда ауыл адамдарына қолғанат боп, ерлігімен, еңбегі сіңген Сұңқар атты құмай тазының кезінде көңілге медеу, жаралы жүректерге жұбаныш болғанына қанық боламыз.

Табиғатты аялау, адамдар мен жануарлар арасындағы гармониялық тепе-теңдікті көрсету шеберліктерін ашып көрсету мақсатындағы Сейтен Сауытбековтің осы шағын әңгімелерін оқи отыра, күрделі ой-тұжырымдарға бет бұрамыз.

В своих произведениях автор отражает основной закон природы и учит маленьких детей природе и животному миру.

этнопедагогикасы жєне этнопсихологиясы

зерттеу орталыѓыныњ ѓылыми-ізденушісі
Б±л таќырыпты жазудаѓы маќсатым – педагогтыњ ќарастырѓан педагогикалыќ жєне психологиялыќ мєселелерін, маќалалары мен шыѓармаларын кењінен талдап, зерттеп ±стаз ќауымына таныстыру. Егеменді еліміздегі болашаќ ±рпаќтыњ сана-сезімін, психологиясын, тєрбиесін ата-бабалар салт-дєст‰рімен сабаќтастыра тєрбиелеу – б‰гінгі к‰нніњ µзекті мєселесі. Болашаќ ±рпаќты бабалар ‰рдісімен тєрбиелеуде ±стаз ќауымы ењ мањызды орын алады. Сол ±стаз шєкірт бойына білім нєрін, тєрбие кµзін беру ‰шін ењ алдымен б±рынѓы µткен ата-бабамыздыњ µсиет-тілектерін, ењбектерін, шыѓармаларын ‰йреніп білу керек.

Олай болса 1910-1945 жылдар арасында µмір с‰рген ѓалым-педагог С±лтанбек Ќожахметовтыњ педагогикалыќ м±раларын зерттеу ќажет деп санаймыз. Ол µзініњ аз ѓ±мырында дидактика теориясын толыќ, жан-жаќты зерттеп, кейіннен диссертация ќорѓап, оны «Педагогика мєселелері» деген атпен (1940) жеке кітап етіп шыѓарды. Оќушы білімініњ сапалы жєне тиянаќты болуыныњ 9 дидактикалыќ принциптерін атап берді. Осы маќала арќылы дидактика принциптеріне талдау жасап, педагогтыњ айтќан ойын кењінен зерттеуді маќсат етіп отырмыз.

С.Ќожахметов білім сапалы болуы ‰шін оныњ ѓылыми ж‰йесі оќушыныњ жєне дербес ерекшелігі – оныњ білімді саналы т‰рде ±ѓынуы, сонымен ќатар кµрнекіліктерді пайдалану, тєрбие мен оќытудыњ бірлігініњ болуы, теория мен практика бірлігі, оќыту єдісініњ єр т‰рлі болуы, оќушыныњ µз бетімен дербес ж±мыс істеуі жєне білімніњ тиянаќты болуы принциптерін ±сынѓан.

Оќушыны саналы тєртіпке тєрбиелеуді басты назарда ±стай отыра ѓалым былай деп т±жырымдаѓан: «..саналы тєртіп – оќушыныњ азаматтыќ ќасиеттерініњ, мектептіњ д±рыс ж±мыс істеуініњ, оќушыныњ сабаќќа ‰лгеруініњ негізгі шарты. Саналы тєртіп – оќушыныњ ењбекке, оќуѓа саналы т‰рде кірісуін, мектеп м‰лкіне ±ќыпты болуын, ішкі ережелерін саќтай білуін, м±ѓалімге, туысќандарына, жолдастарына кµзќарасы, ќарым-ќатынасы сыпайы, ќадірлі болуын талап етеді..».

С.Ќожахметов ењбектеріндегі эстетикалыќ тєрбие – кітапты ќалай пайдалану керектігінен басталады. Оныњ ойынша, оќушы білімін тексеру жєне баѓалау – оныњ психологиялыќ ой-пікірі мен ±стаз ќауымыныњ бала тєрбиелеудегі тєжірибесі басты ќ±рал болѓаны шарт. С.Ќожахметов оќушыныњ адамгершілік, єдеп, саналы тєртіпке тєрбиелеу мєселесіне байланысты кµптеген ой-пікірлер айтты. Осыдан жарты ѓасыр б±рын айтќан педагогтыњ ой-пікірі ќазіргі заман жастарыныњ адамгершілік, єдеп деген ±ѓымды онша бойѓа сіњіре бермейтіні байќалады. «Ж±мыстан к‰рделі нєтиже шыѓару ‰шін, ењбектіњ µнімін арттыру ‰шін ењ алдымен тєртіп керек. Тєртіп – адамныњ ењбекке ќатынасыныњ басты бір белгісі болып табылады» деген С.Ќожахметов т±жырымыныњ ќазіргі нарыќтыќ ќатынасќа кµшу барысында ж±мыстаѓы тєртіпсіздік, берекесіздік, жауапсыздыќ белењ алып отырѓан шаќта – мєн маѓынасы артып отыр деп санаймыз.

Сабаќтыњ негізгі элементтері мен ќ±рылымдары, µзіндік функциялары мен маќсаттары оќушыѓа сабаќ берудіњ єдістері мен амалдарын жете кµрсете білген. Оќушыныњ білімін баѓалау жµнінде айтќан педагог т‰йіндері психологиялыќ жаѓынан да мањызды. Б±л жµнінде С.Ќожахметов: «..м±ѓалім оќушыныњ ‰йде ж±мыс істеуіне м‰мкіншілігі бар жоѓын, денсаулыѓын ±ѓыну, зеректік µзгешілігін де еске алып отыруы шарт. µйткені б±лардыњ бєрі де оќушыныњ сабаќ ‰лгеруіне єсер етеді..» деген. Осы айтылѓан сµз ќазіргі кµп оќушыныњ ‰йде сабаќ ќарауына м‰мкіншіліктіњ ќаншалыќты екенін: оќушыныњ ‰йінде экономикалыќ ќиындыќ бар, мысалы, тойып тамаќ ішпеу, не болмаса жаќын адамныњ сырќат жаѓдайы, ќазіргі кездегі нашаќор, маск‰нем єке-шешелер мен туыстарыныњ кµбеюі т.б себептер оќушы білімініњ сапалы болуына кедергі келтіретіні рас.

Міне, осы жаѓдайда С.Ќожахметов оќушы білімін баѓалауда ќателік жібермес ‰шін, оќушы психологиясын м±ѓалім бес саусаѓындай білуі шарт деген ойды жеткізбек болѓан. Ењбектегі «Сабаќќа ‰лгере алмайтын оќушыныњ себебі жєне онымен к‰ресуде м±ѓалімніњ атќаратын іс-ќимылдары мен міндеті» атты тарауы да ќазіргі заманѓа керек д‰ние.

Сондай-аќ ѓалым эстетикалыќ тєрбиеге ерекше кµњіл бµлу маќсатында «Изограмота - Бейнелеу» сурет салу, сызу, µрнекті єдемі жазу, балшыќтан ‰лгі салу ±ѓымын енгізген. Онда автор:

«.. мектепте ќыз балаѓа ою, кесте, киім тігу тєрізді µнерді ‰йрету ќажет. Балалар арасынан шыќќан таланттарѓа м‰мкіндік беріп, оларды тєрбиелеп, одан єрі дамыту керек..» деген пікірі арќылы ќыз бала тєрбиесіне да баса назар аударѓанын байќаймыз.

Ѓалым-педагог ќуыршаќ театрын ±йымдастыру мектеп µмірінен шаѓын пьесалар ќоюды ±сынып: «.. ойлау ќабілеттерін дамытуда оны µздері ќ±растырып шыѓарса керемет болар еді..» деп мањызды пікір айтќан. Б±л мєселе де жања заман талабына сєйкес. Яѓни, мектеп ‰лгісіне сай киінбеу, мєдениетті сµйлемеу, «‰лкенге ќ±рмет – кішіге ізеттіњ жоќтыѓы» осы ќуыршаќ театры арќылы оќушылар арасында µзара сынѓа алынуы шарт.

Сµйлеу мєдениеті де б‰гінгі к‰нніњ мєселесі. Б±л жайында ѓалым бірталай ой т‰йген: «..мєдениетті сµйлеуге баланы ‰йрету, даѓдыландыру ‰шін м±ѓалім неден бастайды. Сабаќ уаќытында болсын, сабаќтан тыс уаќытта болсын м±ѓалім баланыњ µзін сµйлетуге, кµњілдегі ой-пікірін ашыќ т‰рде айтып беруге толыќ м‰мкіншілігін сыртќа шыѓару ‰шін, кµбінесе мектептен тысќары ж±мыс уаќытын пайдалану керек. Мысалы: ойын, театр, таќпаќ, µлењ, єњгіме, жањылтпаш, ж±мбаќ т.б..» деп т±жырымдаѓан.

¦лы Отан соѓысына дейінгі кезењде Ќазаќстанда педагогика жєне психология ѓылымын кењінен насихаттап, зерттеген ѓалымдардыњ бірі – С±лтанбек Ќожахметов болды. Ол педагогикалыќ-психологиялыќ мєселелерді насихаттауда аталмыш саланыњ ѓылыми жаѓына кµбірек ‰њілген. С.Ќожахметовтыњ б‰кілєлемдік педагогика классиктерініњ атап айтсаќ: Аристотель, Гербарт, Фребель, Коменский, Лоок, Песталоцци м±раларына ѓылыми талдау жасауы кµпшілік назарын µзіне аударды.

С.Ќожахметовтыњ 1940 жылы Ќазаќ мемлекеттік баспасында «Педагогика мєселелері», «Оќушыларды саналы тєртіпке тєрбиелеу» атты ењбектері жарыќќа шыќты. Оныњ «Педагогика мєселелері» ењбегінде дидактика принциптерінен бастап, эстетикалыќ тєрбиеге дейінгі проблемалар ќамтылѓан. Ењбек 4 бµлімнен т±рады.

1-бµлім. Оќушы білімініњ саналы да тиянаќты болуы

2-бµлім. Кітапты ќалай пайдалану керек ?

3-бµлім. Эстетикалыќ тєрбие

4-бµлім. Оќушы білімін тексеру жєне баѓалау

Педагогика ѓылымына ењбегі сіњген ѓалым С.Ќожахметовтыњ ой-т±жырымдарын, маќалаларын жинаќтап жарыќќа шыѓарып насихаттауда кµптеген ж±мыстар атќарылу ќажет. Соныњ ішінде:

1. 
   Білім беру мекемелерінде «¦стаз таѓылымы» - атты бµлме ашылып, онда ѓалым ењбектерін, методикалыќ єдіс-тєсілдерін м±ѓалім ќауымына насихаттап, бала тєрбиесі ‰шін ќолдануѓа ыќпал ету.
   
2. 
   Кітапханамен байланыс ж±мысын ныѓайту. Кітапханашы жоспарында ѓалым кµтерген «Кітапты ќалай пайдалану керек» - деген тарауында кµрсетілген мєселелер орын алса.
   
3. 
   Аќпарат ќ±ралдары арќылы ѓалым-педагог ењбектерін жарыќќа шыѓару.
   

Резюме

1. 
   Качественное знание школьника.
   
2. 
   Как использовать учебное пособие С.Кожахметова
   
3. 
   Эстетическое воспитание.
   
4. 
   Проверка знаний и оценка школьника.
   

1. 
   Oqucblarb sanali tartipke tarbieleu turaly.,- Almaty, Qazaq memlekettik baspasy, 1940 jyl (Dothent S.Khodjahmetov)
   
2. 
   Pedagogika maseleleri.,- Almaty, Qazaq memlekettik baspasy, 1940 jyl (Dothent S.Khodjahmetov)
   
3. 
   Жарыќбаев Ќ.Б., Ќалиев С.Ќ.,- Ќазаќ тєлім-тєрбиесі, А, Санат, 1995
   
4. 
   Жарыќбаев Ќ.Б.,- Ќазаќ психологиясыныњ тарихы, А, 1996
   
5. 
   Ѓ±ламалар ѓибраттары // Ќ±р. Б.Тєжібаев, А, Ќайнар, 1994
   

ХАРАКТЕР ВЗАИМОСВЯЗИ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ С РАБОТОСПОСОБНОСТЬЮ У ШКОЛЬНИКОВ

Тлеубергенов Е.Т., кандидат медицинских наук,

Калиева А.Т., университет «Кµкше»

Изучение ряда систем организма у подростков, гармонично акцелерированных (по росту, массе, сроком полового созревания), и у подростков, акцелерированных только по росту, а также у подростков среднего развития и группы некоторым отставанием в развитии позволило выявить интересные закономерности. У высокорослых акцелирированных подростков продукция половых гормонов соответствовала ростовым показателем только в 80%. Вырабатка других гормонов коры подпочечных, обеспечивающих должный уровень обменных процессов и в большой мере потребности организма в энергии, в частности глюкокортикоидов, участвующих в обмене углеводов, у большого количества внешне акцелерированных подростков не соответствовала уровню физического развития.

По данным Л.Ф.Бережкова и Е.С.Рысьевой (1974), только у 18% девочек высокого роста продукция глюкокортикоидов была достаточной, а у остальных относительно отставала. В таких случаях налицо гармональные признаки дисгармоничности между функциональные состоянием желез внутренней и тотальными размерами тела подростков, внешне производящих впечатление акцелерированных, а по уровню эндокринных функции организма оказывающих не акцелерированными. В ряде случаев аналогичные результаты получены при исследовании андрогенов.

По сравнению с другими органами и тканями мышечная ткань с момента рождения до зрелости подвергается в количественном(по массе) отношении наибольшим изменением. Так, у новорожденного масса мышц оставляет 23,3% , у детей в возрасте 7-8лет –27,2% , у подростка 13-15 лет –32,3% и в 16-17 лет-44,2%. Это обусловлено увелечением мышечной массы 6 а не увеличением количества мышечных волокон. Ускорение нарастания мышечной массы достигает вышей точки через 6 месяцев после общего максимального ускорения роста и приблизительно совпадает по времени с максимальным прибавлением массы.

Мышечная сила достигает своего максимума через 18 месяцев после достижения верхней границы общего увеличения длины тела и примерно на год позже максимального нарастания мышечной массы.

Мышечная сила достигает своего максимума 18 месяц после достижения верхней границы общего увеличения длины тела и примерно на год позже максимального нарастания мышечной массы. Повышение мышечной силы многие авторы связывают с воздействием половых гормонов надпочечников и половых желез на белки и ферменты мышечных волокон.

У девочек мышечная сила достигает максимального развития, свойственного взрослым женщинам в 14-15 лет. У мальчиков максимальное нарастание мышечной силы наступает после 14 лет. По мнению В.С. Форфеля (1969), скорость мышечного сокращения достигает своего максимума концу периода полового созревания. В это же время достигает рабочие двигательные навыки, отрабатывается координация мелких движений, имеющих весьма важное значение для работоспособности и успешного овладения рядом профессий и навыков.

И.А.Аршавским,В.Д.Розановой,Т.А.Балмагия (1971) проведены исследования детей различных конституциональных типов телосложения (мышечного и астенического), характеризующихся существенными различиями в степени развития скелетной мускулатуры. Оказалось, что у детей высокого роста и астенического телосложения сроки полового типа с относительно меньшей длиной тела. Соответственно функциональные показатели последних более полноценны и у них имеется более выгодное в энергетическом смысле соотношение массы и поверхности тела. Указанному сопутствует экономная деятельность их дыхательной и сердечно-сосудистой систем, что выражается в более редкой, чем у детей астенического типа, частоте дыхания и пульса в покое и меньшей величине минутного объема крови на 1 кг массы.

Однако и соответствующее росту развитие мышечной системы не решает полностью проблемы работоспособности, которая обеспечивается, кроме рассмотренных факторов, достаточным уровнем развития регуляторных механизмов, степенью их зрелости и сложным взаимодействием ряда отделов центральной и вегетативной нервной системы, состоянием гормональной, сердечно-сосудистой, дыхательной систем и обменных процессов. Уровень и качество регуляции функции лучше всего выявляются в момент перехода организма из состояния покоя к работе и наоборот, от деятельности и покою, т.е. в период перестройки физиологических систем на новый ритм функционирования.

У истинно акцелерированных детей после физической нагрузки поглощение кислорода значительно превышает таковое у детей среднего развития, что свидетельствует о повышенной потребности в кислороде акцелерированных подростков , у них же в процессе и особенно после работы значительно увеличивается глубина дыхания.

Чем гармоничней развиты акцелерированные подростки, тем реже у них пульс. У подростков 15 лет , гармонично развитых , частота пульса в покое в среднем равен 60 ударом в 1 минуту, у 14-летних –65-68, у подростков среднего развития 70-72 ударом в 1 минуту. У мальчиков высокого роста без соответствующего уровня других показателей физического развития в ответ на физическую нагрузку значительно повышается максимальное давление, мало снижается минимальное. Снижение максимального давления более выражено ум подростков среднего развития, кроме того, у первых в ответ на нагрузку также значительно учащается пульс.

Восстановление исходного уровня пульсу мальчиков среднего развития, чем у высокорослых.

Следует, однако, подчеркнуть, что сравнительно быстрое возвращение артериального давления к исходным цифрам отличается и у акцелерированных, но гармонично развитых подростков. В случаях неизолированной высокорослости часто развиваются вегетативно- сосудистые дистонии с нарушением регуляции сосудистого тонуса, дисрегуляторными реакциями на нагрузку, выражающиеся в длительном «застывании» после нагрузки пульса и артериального давления на рабочем уровне, в неустойчивости артериального давления с тенденцией к сосудистой гипертензии.

Установлено, что выносливость организма к продолжительной работе умеренной мощности оказалась наиболее высокой у детей среднего физического развития, в то время как силовая выносливость выше у акцелерированных детей. Это свидетельствует о более совершенном уровне регуляции функции у детей среднего развития.

По данным Г.П.Сальниковой, З.И.Кузнецовой,А.Н. Мартовского (1970), мышечная сила и работоспособность, включая спортивную, выше у школьников, достигших половой зрелости, они в частности, выше и дольше, лучше, чем подростки, акцелерированные по росту, но с незавершенным процессом полового созревания. У последних функциональное возможности организма в основном ниже, чем у сверстников среднего развития.

Исследованиями М.В.Антроповой(1964) установлена тесная связь уровней физического развития учащихся с мышечной работоспособностью. Как показатели силы сжатия кисти, так и величина максимальной мощности работы соответствует весо-ростовому индексу у детей с разным уровнем физического развития (уровень физического развития устанавливается с учетом полового созревания), т.е. чем больше весо-ростовой индекс, тем выше показатели максимальной мощности и сила сжатия кисти.

Очень знаменательно, что при статической силовой нагрузке акцелерированные подростки идут впереди подростков среднего развития, но эти различия сглаживаются при динамической нагрузке, где успех зависит от состояния регуляции вегетативных функций и связанной с последней выносливостью, которая у акцелерированных только по росту детей значительно уступает таковой у детей среднего развития. В частности, при упражнениях на велоэргометре наибольший объем работы выполняют дети среднего физического развития.

Серьезным критерием работоспособности является выносливость. Н.В.Зимкин, М.Е.Маршак (1969) под физической выносливостью понимают способность организма длительное время сохранять работоспособность, отдалять момент наступления утомления, а при его возникновении успешно преодолевать его. Продолжительность упражнений на велоэргометре с заданным темпом - объективный показатель выносливости. Этот критерий тоже значительно отличается у школьников с разным уровнем физического развития. Оказалось, что максимальная продолжительность работы на велоэргометре у мальчиков 12-15 лет составляла 45 мин, но некоторые прекращали работу значительно раньше в связи с утомлением: на 25-й, 23-й и даже 18-й минуте.

При указанных исследованиях на выносливость оказалось, что начальные и выраженные признаки утомления у высокорослых подростков наступают раньше, чем у их сверстников со средним уровнем развития, выносливость которых значительно выше. Как это ни парадоксально, но по выносливости и общей реакции на напряженную физическую работу результаты у школьников с изолированной акселерацией роста и ретардированных очень близки, значительно уступая таковым у детей со средним развитием.

Дети и подростки 10-15 лет с избыточной массой тоже отличаются сниженной работоспособностью и выносливостью, в результате чего объем работы, которую они в состоянии выполнить, значительно меньше такового, выполняемого детьми со средним и выше среднего гармоничным развитием. Первые значительно более утомляемы, а восстановление работоспособности требует гораздо больших сроков, чем при соответствии ростовых показателей и массы.

Зависимость физической работоспособности от уровня полового созревания очевидная и прямо пропорциональная. Количественные и качественные показатели работоспособности улучшаются соответственно степени и темпу полового созревания. По данным Е.М.Вайнтруб (1971) у девочек одинакового календарного возраста, но с разным уровнем полового созревания сила сжатия кистей рук составляла 3-6кг в 12 лет и 2-5кг- в 13 лет.

Тесная связь работоспособности и мышечной силы с уровнем и темпами полового созревания наглядо подтверждается данными изучени эндокринного статуса организма. Поскольку гормоны коры надпочечников ведущие факторы полового созревания, то исследования выведения их метаболитов (продуктов расщепления при их использовании) из организма свидетельствует об уровне полового созревания, при интенсивных телах которого содержание метаболитов половых органов в моче резко возрастает. Сопоставление уровня выделения метаболитов с работоспособностью их выделение значительно ниже.

Таким образом, факт глубокой взаимосвязи работоспособности с уровнем физического развития и полового созревания в настоящее время объективно доказан. Следует подчеркнуть, что эта взаимосвязь выявляется только при современном подходе и оценке физического развития с учетом его гармоничности и всего комплекса критериев оценки его уровня и качества: гормональных показателей, регуляторных механизмов, степени морфологической и функциональной зрелости, соответствующей возрастным группам.
Литературы:

1. 
   Антропова М.В. “Работоспособность учащихся и ее динамика в процессе учебной и трудовой деятельности”. М.1964, 43с.
   
2. 
   Бережников Л.Ф. и др. Гормональные различия в препурбетатном и пубертатном периодах – “Вопр.охр.мат.”1974, №7, с 3-16.
   
3. 
   Сальникова Г.П. “Физическое развитие школьников”.
   

4. 
   Аршавский И.А. Очерки по возрастной физиологии.
   
5. 
   М. “Медицина” 1967, 476 с.
   
6. 
   Рысева Е.С. “Функциональное состояние основных систем организма у детей с различным уровнем физического развития”.
   
7. 
   Материалы Всесоюзной научной конференции. М.1971 с 92-
   

Преподаватель кафедры психологии

хорошего воспитания

несмотря на все школы.

Карамзин.

Мы поможем нашим детям общаться с нами, если наше отношение к ним будет включать:

-принятие

- внимание

- признание (внимание)

-одобрение

-теплые чувства
Не любить своего ребенка противоестественно. Осознание этого факта подавляется, а корни нелюбви находятся часто в области подсознания.

Нередко именно школа провоцирует непонимание со стороны родителей по отношению к ребенку. Учитель сообщает родителям о том, что их ребенок нарушает дисциплину, не учит уроки. Просят родителей принять меры, заняться воспитанием ребенка. Чаще всего принятые меры отражают не столько степень реального поступка ребенка, сколько степень пережитого родителями стыда при общении с учителем. В этом случае наказание изначально не может быть объективным и справедливым. Поэтому нет никаких оснований ожидать изменений к лучшему в поведении ребенка в результате такого воспитания. При этом взрослый остается во власти иллюзий, что сделал все что мог.

Каждый родитель готовит прекрасное будущее своему ребенку. Мечтает о том, что его чадо будет учиться в престижном университете, будет занимать хороший пост и родители будут гордиться своими детьми. Ну а кем же себя видят в будущем подростки?

Подростки же насмотревшись по телевизору боевиков, мечтают стать «бандитами», «бизнесменами, зарабатывающими деньги легким способом». По этой причине отсутствует мотивация к учебной деятельности. Ведь бандит не обязан обладать высоким интеллектом. Самооценка у детей зачастую завышена, они считают, что будут умнее, удачливее, а главное богаче своих родителей, учителей в школе. Поэтому родители и учителя, к сожалению авторитетом для детей не являются.

Подростки соревнуются в сквернословии, кто «интереснее» и громче. Одним словом чем хуже будут себя вести, тем «круче».

Проблемы можно было бы избежать, если бы родители делились о своих мечтаниях с детьми, дети рассказывали о своих планах на будущее - родителям. Дети зачастую не имеют реальных представлений о той или иной профессии, ученики 10-ых, 11-ых классов не могут определиться какую профессию выбирать. Родителям нужно помогать детям ставить цель.

Ребенок который кроме учебы в школе еще чем то занят, например в художественной школе или спортивной секции, планирует свое время, и везде успевает.

Для детей любого возраста наиболее эффективным в воспитательном плане, будет работа сделанная вместе с родителями. Дети в любом возрасте нуждаются в внимании , теплых чувств, одобрении, признании и принятии со стороны родителей. Например, мама художник – оформитель, целый день на работе. Выполняет заказы, рисует стенды, рекламные плакаты. Сын после школы приходит домой, и сам себе предоставлен. Сын тоже любит рисовать. Если же мать с сыном вместе будут оформлять стенды. Во первых ребенок будет занять полезным трудом, во вторых мать научить сына профессионально рисовать, в третьих мать с сыном будут общаться, обсуждать какие - либо проблемы.

Задача взрослых научить детей испытывать положительные эмоции, что благотворно влияет на его психику. Повышение общего уровня переживаний ребенка, помогает ему установить доверительные отношения с учителями, родителями, другими взрослыми, сверстниками. Положительные эмоциональные состояния, возникающие у детей в процессе специально организованных ситуаций успеха, закрепляют потребность в переживаниях счастья, радости, удовольствия от игры и общения.


ІІІ Халықаралық «Сейтен тағылымдары» (Кµкшетау - Омбы, Ќазаќстан, Ресей Федерациясы, 2005 жыл) ғылыми-практикалық конференциясыныњ аясында µткен оќушылар мен студенттердіњ бірлескен

мєжіліс-семинары материалдарыныњ

ЖИНАЃЫ

МАТЕРИАЛЫ

Семинар-практикума среди студентов и школьников университета «Кµкше» в преддверий проведения ІІІ Международной научно-практической конференции «Сейтеновские чтения» (Кокшетау - Омск, Казахстан, Российская Федерация, 2005 год)

Кµкшетау

педагогика жєне психология факультетініњ ІV курс студенті

Олай болса, Сейтен Сауытбековтыњ – ќазаќ халќыныњ ±лттыќ дєст‰рі, салт-санасы, бата-тілектері, µсиет-ниеттері жµнінде жазѓан ењбектерініњ мањызы µте зор. Сейтен Сауытбековтыњ баталарына толыѓыраќ кµз ж‰гіртсек олар µмірдіњ т‰рлі жаѓдайларына арналѓан еді. Солардыњ бірі: «Дастархан» батасы, «Кµш-ќон» батасы, «Ќонаќасы» батасы, «Сєбиге» арналѓан баталар.

Ќазіргі кездерде, тіпті елу жасќа таяп ќалѓан ел аѓаларымыздыњ ‰лкен жиындарда, сондай-аќ тойларда бата бере алмай ќиналып, ќысылып жатќанын байќаймыз. Єрине, б±л тєрбиеніњ кемшілігі.

Бата, тілек, µсиеттердіњ кењінен насихатталуы ќажет деп санаймыз.

Солардыњ бірі- Сейтен атамыздыњ баталарына тоќтала кетсек, мысалы :«Дастархан» батасы:

Тєњірі жарылќасын!

Кімді жарылќаса,

Соныњ жаѓында ќылсын!

Жаманныњ алдында ќылсын!

Жортќанда жолыњ болсын!

Жолдасыњ ќызыр болсын!

Адассањ , жолѓа салып ж‰рсін,

С‰ріндірмей алып ж‰рсін!

Я, Тєњірі- ќ±дірет,

Мал-Бастарын аман ет!

Басына бер баќыт,

Асына бер берекет!

¤мір-жасын ±заќ ет!

Меќынат, заќыметтен аман ет!

Д±шпанныњ к‰нін жаман ет!

¦рпаќтарын асыл ет!

Д‰ниедегі жаќсылыќты

Дєл осы ‰йге нєсіп ет!

Ќазаќ халќы ‰шін кµші-ќонныњ µзініњ бірнеше ерекшелігі бар. ¤з туѓан елінен кµшетін адам, аѓайын-туысќандарынан, жолдас-жораларынан алыстап кетуі, кµрші-ќолањныњ басып «айрылыспаќ» беріп, олардыњ бата-тілегін алѓан.

Кµштеріњ кµлікті болсын!

Жолдарыњ кµрікті болсын!

Ќоныстарыњ ќ±тты болсын!

Босаѓасы мыќты болсын!

Ауру-сырќаудан аман болыњдар!

Бастарыња баянды баќ ќонсын!

Мейірбанды хаќ, сендерге жаќ болсын!

Б±л батадан байќаѓанымыз, адамдар шын ниеттерімен, жаѓымды жаќтарынан жаќсы тілектерін айтып, мейірімділікке, сыйластыќќа, татулыќќа, ќамќорлыќќа жетелейді.Ќазаќ халќыныњ ‰лкен тойларда, ќонаќтарда сыйлай білетін жомарттыѓын айќындайтын Сейтен атамыздыњ «Ќонаќасы» батасына тоќталайыќ

Бір ќ±дайым оњдасын!

Оњ жолына бастасын!

‡йіњді т‰рлі апаттан

Ќ±са-ќайѓыдан саќтасын!

‡міт артќан ±л-ќызыњ

Ел сенімін аќтасын!

Жадыныњ тіл-кµзі батпасын!

Ол бєлесі µзіне тиіп ќаќсасын!

Оны солай еткенде, сені

Алла, µз н±рымен аптасын!

Л±ќпанныњ жасын берсін!

М±хамедтіњ басын берсін!

Бір Алла панасын берсін!

Панасын берсе, баласын берсін!

Баласын берсе, данасын берсін!

Оны ќимаса ќарасын берсін.

Тєњірі бар ќылсын!

Малсыз болсањ бай ќылсын!

Біткендерін сай ќылсын!

Оњыњ-К‰н, солыњды- Ай ќылсын!

Єулие-Ємбиелер

Екі д‰ниеде шапаѓат етсін!

Осы тілегіміз Аллаѓа жетсін!

Сондай-аќ бата беру, бата алудыњ да психологиялыќ мєні ерекше. Бата-тілек ќ±дайдыњ ќ±лаѓына шалынбай ќоймайды. Егерде ±л, ќыз бала Ата-ананы ренжітсе, олардыњ жолдары болмай, істеген істері оњбай, жамандыќќа душар болып ж‰реді. Ал ‰лкен адамдардыњ µмір тєжірибесі, олар кµпті кµрген ата-бабаларымыз. Олар еш уаќытта ќате жол кµрсетпейді, жастарѓа баѓыт-баѓдар береді.

Сейтен Сауытбековтыњ баталарында ыстыќ-ыќылас, аталы сµз, мєн-маѓынасы айќын-ашыќ айтылѓан. Ќорытындылай келе, Сейтен атамыздыњ жастарѓа деген, сондай-аќ бала тєрбиесіне деген психологиялыќ т±рѓыдан мањызы µте зор.
Ќолданѓан єдебиеттер:

1. 
   С.Сауытбеков «Поэмалар, µсиеттер», 2003ж.
   
2. 
   «Таѓылым тегі» А,. 1995 жыл
   

саясаттану факультетініњ 4 курс студенті