История Карлага: охрана, режим и условия содержания заключенных (1930-1956 гг.) 07. 00. 02 Отечественная история

Заключение и выводы диссертации

В создании и функционировании политической системы СССР важную роль играли ВЧК-ОГПУ-НКВД. Органы безопасности решали поставленные задачи по защите советского строя в условиях формирования репрессивного законодательства. Карательная практика большевистского режима способствовала возникновению советской тюремно-лагерной системы. В конце 1920-х –начале 1930-х гг. советские пенитенциарные учреждения подверглись существенной реорганизации, результатом которой стало формирование большого числа исправительно-трудовых лагерей и образование ГУЛАГа. 19 декабря 1931 года постановлением СНК СССР первое отделение КазИТЛага было реорганизовано в Карлаг. Для охраны и обеспечения режима содержания заключенных Карлага была сформирована военизированная охрана. Деятельность ВОХР и внутренние механизмы их функционирования определялись тоталитарным характером советского государства.

Правовой статус работников охраны Карагандинского лагеря определялся секретными инструкциями ОГПУ-НКВД-МВД, то есть изначально находился за рамками публичного права. Уставы службы войск ОГПУ-НКВД-МВД, общевойсковые уставы Красной Армии определяли права общие и должностные обязанности служащих охраны, регламентировали несение гарнизонной, караульной и внутренней службы. По своему правовому и социально-экономическому положению работники военизированной охраны Карлага были приравнены к лицам несущим действительную военную службу. Для служащих охраны ИТЛ существовала политика льгот и привилегий: в области трудового землепользования сельского хозяйства; труда и социального страхования; народного образования; здравоохранения, а также при переездах по железным дорогам и водным путям; почтовые; денежные пособия; судебные; по обязательному страхованию; по налогам и сборам; жилищные.

Структура военизированной охраны Карагандинского лагеря создавалась как звено многоуровневой пенитенциарной системы. Войсковые подразделения лагеря были созданы по образцу частей Красной Армии и состояли из дивизионов, взводов и отделений. Порядок службы в охране: строевая подготовка, организация, комплектование и снабжение устанавливались по нормам и положениям ГУЛАГа. Формирование структуры ВОХР Карлага в системе ГУЛАГа осуществляющего репрессивно-карательные функции, наложило отпечаток на всю деятельность этого учреждения. В 1930-х – середине 1950-х гг. структурная перестройка военизированной охраны лагерей происходила под воздействием внутриполитической обстановки в стране и изменением советской карательной системы.

Непрерывный рост контингента заключенных требовал постоянного увеличения численности служащих охраны и других категорий лагерных работников. В кадровой политике ГУЛАГа проявились два направления добровольное и принудительное. К добровольной относился набор кадров чекистов, вольнонаемных граждан и вербовка демобилизованных военнослужащих Советских Вооруженных Сил. Принудительное направление – привлечение заключенных и бывших заключенных к охране лагеря. При подборе работников охраны структур Карлага важное значение придавалось не столько их образовательному уровню, сколько социальному происхождению и морально-политическим качествам. Сотрудники ВОХР и надзирательный состав внутренней службы исправительно-трудовых лагерей составляли наименее образованную группу лагерных служащих. Подготовка работников ИТЛ осуществлялась на курсах повышения квалификации и в военно-учебных заведениях ОГПУ-НКВД-МВД. Процесс подготовки служащих ВОХР Карлага включал комплекс мер военно-политического и образовательного характера.

Военизированная охрана не только обеспечивала изоляцию, конвоирование заключенных, но и совместно с администрацией Карагандинского лагеря участвовала в обеспечении производственной деятельности лагеря, укреплении дисциплины труда осужденных выявлять отказчиков и уклонявшихся от работы, пресекала попытки осужденных изготовить всевозможные поделки, орудия для совершения преступления м других нарушений режима. Для обеспечения лагерного режима подразделения охраны лагеря использовали методы и формы работы оперативно-профилактического, законодательного, дисциплинарного и материально-технического характера. Нелегитимные методы работы ВОХР Карлага проявлялись в превышении предоставленных им прав и полномочий унижении, избиении заключенных и незаконном применении к ним оружия нарушении правил конвоирования и изоляции.

В период 1930- - середины 1950-х гг. репрессивная политика государства была направлена на извлечение максимального хозяйственного эффекта от труда заключенных. Они широко использовались не только в экономической деятельности, но и самоохране Карлага. Директивы ГУЛАГа рекомендовали привлекать в самоохрану заключенных из числа бывших работников ОГПУ-НКВД, милиции. Отсуствие необходимого количества заключенных из числа бывших сотрудников правоохранительных органов вело к назначению на должности стрелков охраны лагеря судимые за разные преступления.

С началом Великой Отечественной войны в распоряжение государства помимо советских заключенных оказались репатрианты, проходившие проверку в проверочно-фильтрационных лагерях, мобилизованные в трудовые батальоны, а также военнопленные и интернированные. В 1941 году на базе Спасского отделения Карлага был организован лагерь военнопленных, который просуществовал до 1950 года. Для конвоирования охраны спецконтингента были созданы конвойные войска. Главному управлению конвойных войск пришлось взаимодействовать с многочисленными структурными подразделениями НКВД. Наиболее тесным и широкомасштабным было сотрудничество конвойных войск пенитенциарной системой НКВД-ГУЛАГом и УПВИ. Цели и задачи подразделений охраны лагерей, функции, которые они выполняли в годы войны и после ее окончания, были тесно взаимосвязанными. Конвойные войска стали составной частью охранных структур исправительно-трудовых учреждений НКВД-МВД.

410-й отдельный конвойный полк, осуществлявший охрану и режим содержания Спасского лагеря военнопленных, в своей деятельности руководствовался международными конвенциями. Положением о военнопленных от 1 июля 1941 года, а также соответствующими постановлениями правительства и ведомственными нормативными актами. Изучение документов и материалов по истории пребывания военнопленных в Спасском лагере дает основание говорить о том, что охрана и режим условия содержания иностранных граждан в плену в целом соответствовал общепринятым нормам международного гуманитарного права.

Таким образом, в работе рассмотрен региональный срез сложнейшей темы, позволяющий глубже осмыслить один из немаловажных пластов истории ГУЛАГа. Мы считаем своим долгом и в дальнейшем проводить научно-исследовательскую работу в данном направлении, а также предлагаем рекомендации практического характера:

- упорядочить фонды ведомственных архивов, провести систематизацию документов Архива ПС и СУ для всестороннего изучения исследователями истории Карлага;

- сделать свободным для исследователей доступ к остающимся секретными материалам государственных и ведомственных архивов, как основному комплексу источников по истории ГУЛАГа;

- продолжить и всемерно поддерживать работу по реабилитации жертв сталинского политического режима;

- расширить исследование проблем истории политических репрессий;

- организовать встречи бывших заключенных Карлага с молодежью, которые будут способствовать формированию казахстанского патриотизма и гражданственности;

- ориентировать государство и общество на международно-правовые стандарты обращения с заключенными;

1. 
   Назарбаев Н.А. Историческая память, национальное согласие и демократические реформы – гражданский выбор народа Казахстана // Казахстанская правда. – 1997. – 7 июня
   
2. 
   Самалдыков М., Бастемиев С. ГУЛАГ. Места заключения на территории Казахстана в 20-30-е годы // Мысль.- 1996.- № 11.- С. 85-89
   
3. 
   Шаймуханов Д.А., Шаймуханова С.Д. Карлаг.- Караганда, 1997.- 175 с.
   
4. 
   Шаймуханов С.Д. Политические репрессии в Казахстане (30-40-е – начало 50-х гг.).- Караганда, 2000.- 180 с.
   
5. 
   Абдакимов А.А. Тоталитаризм: депортация народов и репрессии интеллигенции.- Караганда, 1997.- 83 с.
   
6. 
   Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана ХХ века.- Алматы, 1997.- 358 с.
   
7. 
   Козыбаев М.К., Едыгенов Н.Е. Труд во имя победы.- Алматы, 1995
   
8. 
   Архив ПС и СУ Ф.16. Д.317.
   
9. 
   Архив ПС и СУ Ф.16. Д.44.
   
10. 
    Архив ПС и СУ Ф.16. Д.93.
    
11. 
    Архив ПС и СУ Ф.16. Д.46.
    
12. 
    Архив ПС и СУ Ф.16. Д.221.
    
13. 
    Архив ПС и СУ Ф.16. Д.333.
    
14. 
    Архив ПС и СУ Ф.16. Д.321.
    
15. 
    ГАКО. Ф.410. Св. 5. Д.364.
    
16. 
    ГАКО. Ф.410. Св.5. Д.43.
    

2. Исторический опыт как фактор гуманизации мест лишения свободы // Современные проблемы образования и науки в начале века: сборник материалов международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Караганда, 2001. – Ч. 2 – С . 334-338.

3. Гуманизация мест лишения свободы на основе исторического опыта //Валихановские чтения-7: сборник материалов международной научно-практической конференции. - Кокшетау, 2002. Т 12. - С. 160-164.

4. Привлечение заключенных Карлага к работе ВОХР //Проблемы истории и этнологии Казахстана: сборник материалов региональной научно-теоретической конференции «10 лет суверенного Казахстана: история и перспективы развития».- Караганда: Изд. КарГУ, 2001. – С. 214-219.

5. Подбор работников ВОХР Карлага //Научное наследие академика А.Х.Маргулана в преподавании археологии, этнологии и истории Казахстана: сборник материалов республиканской научно-практической конференции. - Караганда: Изд. КарГУ, 2004. – С 118-123.

6. Кадровая политика ГУЛАГА //Вестник Карагандинского университета.- Серия История. Философия. Право. - 2005. № 1(37). – С 53-56.

7. Роль негласных методов работы в пенитенциарной системе Советского государства в 1930-1956-е годы //Вестник Карагандинского университета. - Серия История. Философия. Право. - 2006. №3(43). - С. 99-102.

8. Негласные методы работы в системе исправительно-трудовых учреждений Советского государства в 30-50-е годы //Вестник КазНУ. Серия историческая. – 2006. №1(40). – С. 87-90.

9. Кадровая политика советской лагерной системы (на примере военизированной охраны Карлага) //Культура и интеллигенция меняющихся регионов России: ХХ век: сборник материалов VI Всероссийской научно–практической конференции с международным участием. –Омск, 2006.Ч. 2.– С. 280-282.

10. Организационная структура военизированной охраны Карлага //Вестник КарГУ. - Серия История. Философия. Право. - 2004. №4(36). – С. 52-55.

11. Режим содержания и охраны заключенных Карлага в 1930 гг. //Степной край Евразии: Историко-культурные взаимодействие и современность: материалы международной научной конференции: тезисы докладов и сообщений. – Омск: Изд-во ОмГУ, 2007. - С. 172-174.

12. Повседневная жизнь населения Центрального Казахстана в 30-е годы ХХ века //Вестник Карагандинского университета. Серия История. Философия. Право. - 2008. №3(51). – С. 70-75. (в соавторстве с В.В.Козиной).

Елеуханова Светлана Викторовна

Карлаг тарихы: күзет, тәртіп және тұтқындарды ұстау жағдайы (1930-1956 жж.).

07.00.02- Отан тарихы (Қазақстан Республикасы тарихы) мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Гулагтың күзет құрылымы- Карлагтың әскери күзеті және әскери тұтқындарға арналған Спасск қарауыл күзеті диссертациялық зерттеудің нысаны болып табылады.

Жұмыстың мақсатына сәйкес келесі негізгі міндеттері алға қойылды:

• 
  Карлагтың әскерилендірілген күзет қызметкерлерінің құқықтық және әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттеу;
  
• 
  Карлагтың әскерилендірілген күзет құрылымының қалыптасуы мен даму үдерісін зерттеу;
  
• 
  Карлагтың күзет қызметкерлерін іріктеу және дяарлау үдерісін қарастыру;
  
• 
  Карлаг тұтқындарының тәрітібін, ұстау жағдайын және күзетіне талдау жасау;
  
• 
  Карлаг тұтқындарын күзетке тартудың себептерін ашу;
  
• 
  НКВД-МВД лагерлері құрылымындағы қарауыл әскерінің орны мен рөлін анықтау;
  
• 
  Спасск лагерінің әскери тұтқындарының күзеті, тәртібі, ұстау жағдайы мен өндірістік қызметінің ұйымдастырылуын қарастыру;
  

Диссертацияны жазуда біз, 1930-1956 жж. аралығында Қазақстанның, оның ішінде оның Орталық аймағының әкімшілік-аумақтық құрылысының бірнеше рет өзгергендігін ескердік.

1. Карлагтың әскерилендірілген күзеті қызметкерлерінің құқытық мәртебесі бастапқыдан заңмен емес, заңнан тыс актілермен, заң шығаратын құқығы жоқ органдар тарапынан шығарылған құпия нұсқаулармен айқындалды. Қарағанды лагерінің әскерилендірілген күзетіне ОГПУ-НКВД-МВД әскери бөлімдері сияқты ОГПУ-НВКД-МВД әскерлерінің қызмет Жарғысы, Қызыл Армияның – тәртіптік, ішкі, сонымен қатар гарнизондық және қарауылдық қызмет жалпы әскери жарғысы таралмады. Еңбекпен түзеу лагерлерінің әскерилендіріліген күзет қызметкерлерінің жағдайы құқықтық және әлеуметтік –экономикалық жағынан толық әскери қызметтегі азаматтарға теңестірілген болатын.

2. Қарағанды лагерінің әскерилендірілген күзет құрылымы ГУЛАГ-тың көп деңгейлі пенитенциарлық жүйесінің звеносы ретінде құрылды. Карлагтың әскерилендірілген күзеті кеңес мемлекетінің жазалау саясатын жүзеге асрыған қуғындаушы органдардың, бірінші кезекте еңбекпен түзеу лагерлерінің бөлігі болды. Еңбекпен түзеу лагерлерінің әскерилендірілген күзетін 1930-ші жылдардың ортасы 1950-жж. құрылымдық қайта құру идеологиялық, саяси, экономикалық факторлармен және кеңестік жазалау жүйесі эволюциясының ерекшелігімен ескерілді.

3. Еңбекпен түзеу лагерлерінің кадрлық саясатында ерікті және күштеп тарту сияқты екі бағыт болды. Басты саяси-жұмылдыру рөлі партияға берілді. Карлагтың әскерилендірілген күзетінде қызметкерлерді іріктеуге әсер ететін негізгі фактор әлеуметтік шығу тегі мен идеялық-партиялық қасиеті болды. Әскерилендірілген күзет пен Карлагтың ішкі қызметінің қараушы құрамын лагерлік мамандардың анағұрлым білімді топтары құрады.

4. Еңбекпен түзеу лагерлерінің әскерилендірілген күзеті үш негізгі жазалау, өндірістік-шаруашылық және тәрбиелік қызметті жүзеге асырды. Лагерлік тәртіпті қамтамасыз ету үшін Карлаг күзеті түрлі әдістер мен жедел-алдын-алу, заңнамалық, тәртіптік және материалдық-техникалық сипаттағы жұмыс түрлерін пайдаланды.

5. 1930-шы жылдардың басында еңбекпен түзеу лагерлерінің өзін-өзі қамтамасыз ету идеясы және күштеп жұмыс істетуді халық шаруашылығында кеңінен тарады. Аппарат пен Карлаг күзетін ұстауды арзандату мақсатында, оны еректі құраммен жасақтау барысында туындаған қиыншылықтар салдарынан лагердегі төмен әкімшілік лауазымдарға және әскерилендірілген күзеттің атқыштары ретінде тұтқындар тартылды.

6. Қарауыл әскері КСРО Қарулы Күштерінің құрамына кіріп, НКВД-МВД жүйесіндегі ерекше міндеттерді орындады. Әскери құрама НКВД-МВД көптеген құрылымдық бөлімшелерімен мысалы, мемлекеттік қауіпсіздіктің Бас басқармасымен, түрме басқармаларымен өзара қарым-қатынас жасады.

7. Спасск лагері әскери тұтқындарын күзеті, тәртібі мен ұстау жағдайы әскери тұтқындарды құқығын қорғау жөніндегі халықаралық конвенциясына сәйкес болды және әскери тұтқындардың негізгі бұқарасына қатысты қуғындау шаралары қолданылмады.

and conditions of keeping prisoners (1930-1956)

candidate of historical sciences on a speciality 07.00.02 –Native history

(History of the Republic of Kazakhstan)
Summary
Object of dissertation research is guarding structures of GULAG – militarized guarding of Karlag and Escort forces Spask prison –of – war camp.

The actuality of theme is that the research of soviet past inevitably put historians some problems, connected with he organization and functioning of repression and nitrification system. Instruments for carrying out such state politics are specialized punitive organizations. It is a prison-camp system, appeared as an inevitable consequence of expanding terror. Soviet penitentiary system, main and inseparable part of which was General Control of camps (GULAG), served expectedly to interests of totalitarian states. For many ten years it was excluded from the sphere of social attention, as all activity took place in conditions of strict secretes. Studying of guarding structures GULAG – militarized guarding of Karlag and escort forces of Spask camp, providing the guarding, regime and conditions of keeping prisoners and prisoners -of –war gives possibility to create full and detailed picture of formation and development of Stalin camps on the territory of Kazakhstan.

The aim of dissertation is to lighten the history of GULAG through the analyses of Karlag militarized guarding work and escort forces of Spask camp, providing the guarding, regime and conditions of keeping prisoners and prisoners-of-war in 1930-1956.

Achievement of given aim foresees solution of following tasks:

- to study the law and social-economical position of workers of militarized guarding of Karlag;

- to research the process of formation and development of Karlag militarized guarding structure;

- to watch the process of choice and training of guarding workers of Karlag;

- analyze the regime, keeping conditions and guarding of Karlag prisoners;

- to open the reasons of enlist of prisoners to Karlag guarding;

- to determine the place and role of escort forces in the structure of NKVD-MVD camps;

- to consider the organization of guarding, regime, keeping conditions and industrial activity of Spask prisoners-of-war camp;

Methodological basis of dissertation contains such scientific methods as problematic-chronological, aggregative, statistical, adjoining sciences. The usage of given methds research gives opportunities to open the history of Karaganda camp as a component part of GULAG, organization of guarding, regime and keeping conditions of prisoners.

Scientific novelty of dissertation is determined by that such problem is the object of self-research for the first time in native historical science. Studying of Karaganda camp, organization of guarding, regime and keeping conditions of prisoners gives opportunities create and supplement history of reformatory camps in the territory of Kazakhstan as component part of GULAG.

Chronological frameworks of research – 1930-1956. Beginning date is stipulated by formation of militarized guarding of Kazakhstan reformatory camp, which was reorganized in Karlag. Prison-of-war camp № 99 was founded on the basis of Spask section of Karlag in 1941 and existed till the beginning of 1950^th. 410^th separate escort regiment NKVD-MVD made guarding and regime of keeping prisoners. Last date of research – 1956 – connected with reformation of guarding structures of GULAG and liquidation of reformatory camps.

Territorial frameworks of research are limited by Central Kazakhstan. In 1932 the territory of Karaganda camp was in the joint of five districts: Nurinski, Telmanski, Karagandinski, Shetski, Zhanaarkinski. In 1939 Karlag was on the territory of Karaganda and Akmola regions. Spask prison-of-war camp was on the territory of Karaganda region. By 1941 Karaganda region consisted of following districts: Djezkazganski, Voroshilovski, Karkaralinski, Zhana-arkinski, Kounradski, Nurinski, Kuvski, Telmanski, Osakarovski, Shetski, Ulytauski.

Writing the dissertation we took into account that during 1930-1956 administrative- territorial arrangement of Kazakhstan changed repeatedly, especially regions of Central Kazakhstan.

In the introduction actuality of work, level of problem studying, aims and tasks, subject and object of research are considered, source base its scientific and practical value is opened, chronological, territorial frameworks and methodological bases of dissertation are determined.

In the first chapter law and social-economical status of the Karlag militarized guarding staff is considered, specifics of their financial provision are pointed out. The process of Karlag VOCHR structure formation and development is analyzed.

In the second chapter problems of experienced staff and training of Karlag camp militarized guarding are considered and sources of completion are shown.

In the third chapter analyses of law sources, presenting service activities of escort forces are given. Key principles of guarding organization, regime and productive activity of prisoners of Spask camp №99 are shown.

In the conclusion results of research, recommendations and inferences are formulated.

The positions are taken out on defense:

Formation of totalitarian regime in USSR made influence on development of soviet reformatory camps system. For guarding and providing the regime of Karlag prisoners keeping were formed militarized guarding. All it activity was in the secret based on internal department acts, orders, instructions of ORPU-NKVD-MVD. VOCHR ITL didn’t subordinate to national legislation and excluded out of social sight.

The structure of Karlag militarized guarding was formed as s group of multilevel penitential system of GULAG. VOCHR of Karlag became the part repressive system of reformatory camps, that realized punitive politics of of Soviet camps. Structural reformation of militarized guarding ITL in the period 1930-1950 was based on ideological, economical factors and specifics of evolution of soviet punitive system.

Staff politics of reformatory camps were made by two directions - voluntary and compulsory. Main political role has party. The process of Karlag guarding staff training included complex of military, ideological, political and educational character and was made in the courses of qualification training in institutions of OGPU-NKVD_MVD.

Soviet penitentiary system, main and inseparable part of which was General Control of camps (GULAG), served expectedly to interests of totalitarian states. For many ten years it was excluded from the sphere of social attention, as all activity took place in conditions of strict secretes.

Studying of guarding structures GULAG – militarized guarding of Karlag and escort forces of Spask camp, providing the guarding, regime and conditions of keeping prisoners and prisoners -of –war gives possibility to create full and detailed picture of formation and development of Stalin camps on the territory of Kazakhstan.