Қызылорда облысының жер – су атаулары қызылорда, 2013 жыл сыр елі қызылорда облысы
жүктеу/скачать 1.08 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тайпақ
- Таңбалы тас
- Тоғантолыс
- Тоқтамыс
- Төлеуберген
- Шарапат
- Шұқырой
- Ызғар
- ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Сүттіқұдық – ауыл, ауылдық округ 2002 жылы құрылған. Сүттіқұдық ауылдық округі Тақыркөл елді мекенін қамтиды. Округ атауы кезндегі суы тұщы, әрі мол құдық атауына байланысты «Сүттіқұдық» деп қойылған. Округтің орталығы - Тақыркөл ауылы. 1930 жылы Тақыркөл колхозы болған. Географиялық жағдайы егін және мал шаруашылығына бейімделген. Осында Аралбай деген дәулеті шалқыған, кісілігі мол, кезінде мектеп ұстаған кісі мал шаруашылығымен айналысқан. Малды суғару үшін қазған құдығынан қанша су тартса да, суы азаймаған. Көрші отырған ағайындардың құдықтарының суы таусылып, малдары суға қанбағасын үлкен қариялар балаларына «малдарың суға қанбаса, Анай Аралбайдың «сүтті» құдығына барыңдар» деп отырған. Содан ол жер «Сүттіқұдық» аталып кеткен екен. Сығанақ, Сунақ шаһары – ортағасырлық қала орны. Ұлы Жібек жолының бойында жатқан басты қалалардың бірі. Төменарық темір жол стансасының солтүстік-батыс жағында 10 км жерде орналасқан. Қаланы 1867 жылы П.И.Лерх, 1906-07 жылдары И.А.Кастанье, 1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі А.Н.Бернштам) зерттеген. 17-18 ғасырларда қала бірнеше рет жоңғар шапқыншылығына ұшырап, осы шапқыншылықтар және басқа да әр түрлі себептерден қала бірте-бірте өзінің өмір сүруін тоқтатты. Қаланың қазіргі орны – Сунақ ата деп аталады. Сығанақ қаласының бұл күндегі орны – «Сунақата» елді мекені орталығынан солтүстік-батысқа қарай екі шақырымдай жерде 7-8 гектардай алқапты алып, шөккен түйедей болып үйіліп жатқан бес бұрышты төбе. Қаланың жалпы аумағы 20 гектардай жерді алып жатыр. Тайпақ – жер атауы. Қарақалпақтың бір атасының көбейіп, бір тайпа елге айналған қонысы болған. Сол себепті бұл жер «Тайпақ» аталып кеткен. Тақыркөл – ауыл, Сүттіқұдық ауылдық округінің орталығы. Жаңақорған кентінен солтүстік-батысқа қарай 30 км жерде. Ауыл 2000 жылға дейін Қызыл Жұлдыз ауылы деп аталған. Іргесі 1930 жылы қаланған. 1962-96 жылдары қаракөл қойын өсіретін «Қызыл жұлдыз» кеңшарының орталығы болған. Кеңшар негізінде Тақыркөлде шаруа қожалықтары құрылды. Ең жақын темір жол стансасы – Төменарық (5 км). «Айналасында ешқандай өсімдік өспейтін тақыр көл» деген мағынадағы сөз. Талап - ауыл, темір жол бекеті, ауылдық округ. Талап ауылдық округі 2005 жылы 7 сәуірде Бесарық ауылдық округі құрамынан бөлініп, ауылдық округ болып құрылды. Орталығы – Бесарық бекеті. Округке сондай-ақ Сатымсай елді мекені қарайды. Жаңақорған кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 37 км жерде. Елді мекен табиғаты мал шаруашылығына бейімді. Кеңес дәуірінде қойылған «талаптан ұмтыл», «ілгері бас» мәніндегі атау. Ауылдық округ аумағында республикалық тарихи-мәдени ескерткіштер қатарына жатқызылған Ақтас, Айқожа әулиелердің кесенелері орналасқан. Таңбалы тас – мемлекеттің қорғауындағы жер. Қаратау жотасындағы тастың бетіне адамдар мен түрлі аңдардың суреттері салынған. Қазір ол жерге белгі қойылған. Тарауыз – тоған. 1927-28 жылдары осындағы тұрғылықты халық ауылдарды суландыру кезінде көктемгі дария суы тасуы кезінде Қойлақы көліне жиналған суды кері ағып кетпеуі үшін тоған жасаған, сол тоған Тарауыз аталып кеткен. Себебі, көлдегі судың кері қарай дарияға қайта құятын жерін тарылтып, бөгеп қойып, көл суын жаз айларында пайдаланған. Теріскен – тұзды көл. Орынбор – Ташкент темір жолы бойында, Жаңақорған кентінің оңтүстігінде орналасқан. Суы тұзды, құрамында калий, магний, натрий және хлор, т.б. элемент иондары кездеседі. Сондықтан көлдің табанындағы батпақтың емдік қасиеті мол. Теріскен көлінің шипалы балшығы мен тұзды суы негізінде 1918 жылы Жаңақорған санаторийі ашылды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында мұнда әскери госпиталь орналасып, мыңнан аса жаралы жауынгерлер емделді. Тоғантолыс – көл. Қаратау жотасының батысында, Сырдария алабында. Көл тоғаннан пайда болғандықтан осылай аталып кеткен болу керек. Тоқпақсалы – жота. Қаратау жотасының батыс бөлігінде. Тоқпақ және салы руларының атынан қойылған топоним. Тоқтамыс – ауыл орны. Жаңақорған кентінен шығысқа қарай 30 км жерде. Кісі есімінен қойылған атау. Тоқтамыссай - өзен. Сырдария алабында, Жаңақорған ауданы жерімен ағады. Ұзындығы – 54 км. Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінен басталып, Шортан көліне құяды. Аңғары астау тәрізді. Жауын-шашын, жерасты суымен толығады. Соңғы жылдары көлге жетпей, құмға сіңіп кететін болды. Өзен бойында қамыс, тоғай, тікенді бұталар өседі. Егін суарылады. Төлек ата кесенесі – орта ғасыр ескерткіші. Аудан орталығынан 30 км жерде, Қырөзгент пен Қылауыз Ата арасында, Қылышты Ата кесенесімен бір жерде орналасқан. Төлек ата 11-12 ғасырларда өмір сүрген. Төлек атадан төрт ата найман тарайды. Ол кісі Қылышты атаға өкіл бала болып тәрбиесін алған. Қылышты ата өзінің қызын беріп, күйеу бала еткен. Төлек Ата кесенесінің ауданы – 6 х 6 м, биіктігі - 4 м. Төлеуберген – құдық. Қызылқұмның солтүстік-шығыс бөлігінде. Тереңдігі - 20 м, шығымы - 400 л/с. Кісі есімінен қойылған атау. Төменарық – ауыл, темір жол бекеті, өзімен аттас ауылдық округ орталығы. Жаңақорған кентінен батысқа қарай 25 км жерде орналасқан. Іргесі 1930 жылы қаланды. 1978-96 жылдары бау-бақша өсірумен айналысатын «Алмалы» кеңшарының орталығы болған. Төменарық ауылдық округі облыс әкімдігі мен облыстық мәслихаттың біріккен шешімімен 2002 жылы ашылған. Ауылдық округ аумағы 12458 га жерді қамтиды. Орталығы -Төменарық ауылы. Төменарық елді мекені Сырдария жағалауы мен темір жол бойында орналасқан. Елді мекенде жергілікті маңызы бар тарихи-мәдени ескерткіштер тізіміне енгізілген «Мұзхана», «Төменарық су қыспақты мұнарасы» бар. Төменарық каналы – жасанды су арнасы. Төменарық ауылының оңтүстік-шығысындағы Қандыарал көлінен (Сырдария жайылмасында) басталып, Қожамберді ауылына дейін созылып жатыр. Ұзындығы – 1,7 км, су өткізу мүмкіндігі – секундына 3 текше метр. Түгіскен – ауыл, Аққорған ауылдық округінің орталығы. Жаңақорған кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 45 км жерде, Сырдария өзенінің сол жағалық жайылмасында орналасқан. Ауыл 1967-96 жылдары күріш өсіретін өзімен аттас кеңшардың орталығы болған. Кеңшар негізінде Түгіскенде ЖШС және бірнеше шаруа қожалықтары жұмыс істейді. Ұялы – ауыл. Жаңақорған кентінен оңтүстікке қарай 120 км-дей қашықтықта, Қызылқұмның солтүстік-шығыс бөлігінде. Шалқия – кент. Жаңақорған кентінен солтүстік-шығысқа қарай 12 км жерде, Өгіз-мүйіз тауының оңтүстік етегіндегі сайлы-жыралы келген тау алды жазығында орналасқан. Кентте полиметалл кендерін өндіретін кеніш басқармасы орналасқан. Шалқия кентінің атауы осы өңірдегі Шалғая деген өзеннің атауымен аталған, кейіннен атауы Шалқия болып кеткен. Шалқия кенті әкімдігі 1986 жылы құрылған. Кент әкімінің қамтуында Құттықожа, Шалқия елді мекендері қамтылған. Шалқия - кент, 2002 жылы құрылған, Шалқия, Құттықожа елді мекендерін қамтиды. Кент аудан орталығынан 7-8 шақырым жерде тау беткей бөлігінде орналасқан. Аумағында «Тау самалы» балалар тынығу лагері бар, сондай-ақ түрлі рудалар мен қазба байлықтар өндіретін кен өндіру орындары бар аймақ. Шалқия – кен орны. Қаратау жотасының батысында, Сырдария өзенінің аңғарында, Жаңақорған кентінен шығысқа қарай 20 км жерде орналасқан. Кен орнын 1963 жылы Қаратау геологиялық зерттеу партиясы барлаған. Одан өндіруге болатын 15 элемент түрі анықталып, қоры 300 000 тоннаға бағаланды. 1975 жылдан кенішті қазу, бұрғылау жұмысы жаңарып, Жаңақорған стансасынан Шалқия кен орнына қарай темір жол тартылды. Игеру жұмыстарымен 1985 жылдан бастап «Ашполиметалл» комбинаты айналысты. Шал сөзінің атаулардағы берер мағынасы «ақ», «боз» екендігін ескерсек, Шалқия атауы тау жынысының, жер бетінің ақтеңбілденген бозғылт түсіне қарай қойылған. Топонимдік мағынасы: «ақшыл, бозғылт, кезеңді қия тау, осы тау маңындағы елді мекен». Шарапат – құдық. Қызылқұмның солтүстік-шығыс бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау. Шоқтал – көл. Қызылқұмның солтүстік-шығысында, Сырдария өзенінің бойында. Көл жағасында бір топ талдың өсуіне орай қойылған атау. Шолақ - өзен. Сырдария алабында, Жаңақорған ауданы жерімен ағады. Бастауын Қаратау жотасының солтүстік-батыс етегінен алады. «Ұзаққа ақпайтын, қысқа, келте өзен» мәніндегі атау. Шолақарық – арық. Қалғын көлінен егін егуге пайдалану үшін қазылған арық. Діттеген жеріне дейін жетпегендіктен Шолақарық аталып кеткен. Бітпей қалған себебі: Ұлы Отан соғысы басталып кеткен. Шопанкөл – Қожакент елді мекенінің оңтүстік батысында орналасқан үлкен ойпатты жер. Бұл жерге жаңбыр мен қардан жиналған судан көл құрап, көктем мезгілінде шопандар малдарын суғаратын болған. Сол себепті Шопанкөл аталып кеткен. Шұқырой – көл. Қаратау жотасының батысында, Сырдария алабында. Шымқорған – Жаңадария өзені бойындағы қорған. 1818-19 жылдары салынған. Дуалының биіктігі – 8 м болған. Бекіністің төрт бұрышында мұнаралар орнатылған, айналасы екі қатар ормен және сумен қоршалған. Бекіністің оқ-дәрі, қару-жарақ сақтайтын ұңғыма орны сақталған. Ызғар – ауыл орны. Жаңақорған кентінен солтүстік-батысқа қарай 4 км жерде. «Ызғарлы, қара суық жел тұратын жер» мәніндегі атау. Ызакөл – Қойлақы көлі мен Қойлақы ата әулиесінің батыс жағындағы ойпат жер. Көл суға шіреп толғанда, ыза су пайда болғандықтан солай аталған. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Алматы, 2006 жыл, «Аруна» баспасы, 526 – 562 беттер.
Алматы, 2010 жыл.
жүктеу/скачать 1.08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|