Жамбыл атындағы Мемлекеттік жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда

Қалаубек Тұрсынкулов 1934 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Ленин ауданының Ш арболат ауылында туған.

Қ.Тұрсынқұлов Қызылорда педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Оңтүстік Қазақстан облысының Ленин ауданында орта мектепте мұгалім, аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, Оңтүстік Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің, Қазақстан ЛКСМ Орталық комитетінің хатшысы (1966-1969жж) болып, Қазақстанның Баспа, полиграфия және кітап саудасы мемлекеттік комитетінің төрағасының орынбасары (1969-72ж.) қызметтерін атқарды. 1972 жылдан бастап біраз уақыт Қазақстан Жазушылар одағының хатшысы болды.

Қалаубек Тұрсынқұлов ұзақ жыл бойы жастар ұйымдарымен қоян- қолтық араласып жұмыс істеуінің нәтижесінде жастар өміріне арналған, бірнеше көркем әңгіме, повестер жазды. Жазушының осы тақырыптағы «Хал қалай, жолдас хатшы», «Есіңде ме сол бір кез»,«Алысқа тартқан жол» туындылары бір төбе.

Қалаубек Тұрсынқұлов қазақ әдебиетіндегі деректі әдебиет саласын дамытқан қаламгер. Тарихымыз үшін, жастарымызды тарихқа шұғылдандыра тәрбиелеу үшін деректі әдебиеттің алатын орны ерекше. Осы арайда Тұрсынқұловтың «Алыста қалған ағалар» (1970), «Әкелер жолымен» (1972), «Олар оралған жоқ» (1976), «Анды-Қарақыз» (1982), «Алыс жолдар» (1974), «Поляр шеңберінің маңында» (1986) шығармалары тосын тағдырлар іздеуімен қымбат.

Жазушы өзінің шетелдік сапарларында соғыс далаларында басқа елде шейіт болған қандас-тарымызды анықгап осы қажетті тақырыптарды шығармаларына арқау етті, бұл шығармалар деректер негізінен алынғандықтан кезінде оқырмандардың зор қызығушылығын туғызды. Қалаубек Тұрсынқұлов - «Кәпірзада оқиғасы», «Арман азабы» атты пьесаларының авторы.

Жазушыға «Поляр шеңберінің маңында» кітабы үшін 1987 жылы Қазақстан Жазушылар одағының С. Сейфуллин атындағы сыйлығы берілген. Қ.Тұрсынкұлов 1998 жылы басылып шыққан «Қазығүрт: аңыз бен ақиқат» әдеби-танымдық эссесінде «Қорқыт ата», «Оғызнама» т.б. түркі тайпаларына байлаңысиы жырларды қарастырған.

Саха халқының өмірін арқау еткен бірнеше очерктері мен эсселері шықты: «Там, где полярный қруг», «Сәлем, Якутия», «Сардана и Тюльпан» т.б. Осылайша оған Саха Республикасының мемлекеттік сыйлығы берілді. Қалаубек Тұрсынқұловтың біраз шығармалары орыс тілінде, «Алыс жолдар», «Кешіккен хат» кіаптары өзбек, «Ғажайып күндер еді» кітабы саха тілінде жарық көрді. Сондай-ақ жекелеген шығармалары украин, беларус, тәжік, татар, башқұрт тілдерге аударылған.

Жазушының өзі де аударма саласында жемісті еңбек етті. Ол К. Яшеннің пьесаларың Р. Файзидің «Айналайын атыңнан», X. Гулямның' «Ташкенттіктер» романдарын, И.С. Тургеневтің «Бейбақ», С. Даниловтың «Мангары» повестерін, Л. Толстойдың әңгімелерін ана тілімізде сөйлетті.

Қалаубек Тұрсынқұлов 2009 жылы дүниеден озды.

Тұрсынқұлов Қ. Алыста қалған ағалар.-Алматы: Қазақстан, 1971;

Тұрсынқұлов Қ. Есіңде ме сол бір кез: Таңдамалы әңгімелер мен повестер.- Алматы: Жазушы, 1973; 1980;

Тұрсынкұлов Қ. Олар оралған жоқ: Повестер, сапарнамалар.-Алматы: Жазушы, 1976;

Тұрсынқұлов Қ. Анды-Қарақыз: Повестер мен әңгімелер.-Алматы: Жалын, 1982;

Тұрсынқұлов Қ. Поляр шеңберінің маңында: Эссе.-Алматы. Жазушы, 1986;

Тұрсынқұлов Қ. Қазығұрт: аңыз бен ақиқат: Әдеби-танымалдық эссе және көркем шығармалар.-Алматы: Тоғанай Т, 1998.

* * *

Тұрсынқұлов Қалаубек. //Қазақ әдебиеті: Энциклопедия.-Алматы, 1999.- 6426.

Жұмабек Сайлаубек. Қазыгұрт перзенті.-Алматы, 1998

Тұрсынқұлов Қалаубек // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-311-313б. Тұрсынқұлов Қалаубек //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-

Алматы.-2005.- 515б.
Тышқанбаев Бұқара

(1920-1985)
Өмірінің көбі Қазақстаннан сырт жерде өткен, заманында қазақтың мәдениеті мен дәстүрін әлемге танытуда сүбелі үлес қосқан, ірі қоғам қайраткері, Шынжаң қазақ әдебиетінің ірге тасын қалаушылардың бірі , жазушы, драматург Бұқара Шонжыбайұлы Тышқанбаев 1920 жылы 12 сәуірде Алматы облысы ,Ұйгыр ауданы, Тоғызбұлақ ауылында шаруа семьясында дүниеге келген.

Бұқараның балалық бал дәурені сонау отызыншы жылдардың басындағы қазақ жерінде етек жайған қанды қол қаралы жол зама- нының тұсында өтті.Сол аумалы –төкпелі күндер оның өмірінде өшпес із қалдырды.

Айнала қобалжуға толып тұрған заманда "жаппай" колхоздасу қимылы дүңк ете түсті де, ел қасқыр тиген қойдай үркіп, ата жерінен ауа көшті . Көрші Қытай еліне бағыт алған сол көштің ішінде өз тіршілігі өзінде, жан бағып жүрген Тышқанбайдың әулеті де бар еді.

Бастауыш білімді туған аулында алған Бұқара, оқуды Құлжа қаласындағы татар мектебінде жалғастырады.

1930 жылы Шыңжаң өлкесінде Жаңа демократиялық өзгеріс бо- лады.Соның нәтижесінде Бұқара 1938 жылы өлкенің орталығы Үрімші қаласына барып, мұғалімдер даярлайтын Жоғары оқуға түседі. Оқуды бітіргеннен кейін сонда оқытушы болып істейді.

Б.Тышқанбаевтың шығармашылық жолы да осы кезден бастала- ды. 1940 жылдары оның алғашқы өлең, мақала, очерктері «Шыңжаң» газетінде жарық көре бастайды.Бұқара мәдениет және әдебиет са- лаларында жауапты қызметтер атқарды. Шыңжаң Жазушылар одағын құру ісіне ат салысты.Оның хатшыларының бірі болып сайланды.

Бұқара Тышқанбаев -сан қырлы талант иесі.Шыңжаңдағы қазақ әдебиетінің негізін салып, іргесін бекітуге Д. Шалгынбаев, А. Татанаев, 0. Айтанұлы, Р. Әпшеұлы, Қ. Шәбденұлы т. б. өзге азаматтармен тізе қайрып, тірлік жасап_, үлкен үлес қосқан. Басқа керкем дүниелерін айтпағанда 1955 жылы атақты "Қасен-Жәмилә"фильмінің сценариін жазып, режисерге кеңесші болып, оның жарық көруіне күш салган. «Касен-Жәмилә» 1957 жылғы әлемдік кинофестивальде жоғары бағаланып, Қытай кинематографиясының тарихында бірінші боп Халықаралық сыйлық алып, іле- шала фильм орыс, ағылшын_, хинди тілдеріне әударылып, зор абыройға ие бол-ған. Бүл күнде оны ол жақтағы қандастарымыз қазақ кино өнерінің түп атасы деп біледі.Отызыншы жылдардың басы Қытайда революциялық қозғалыстың кең еріс ала бастаған кезі болатын, ал Шыңжаң Кытайдағы демократиялық революция алдымен жеңіске жеткен өлкелердің бірі еді. Халық қозғалысы Түркістан халық республикасын құруға жол ашты.Бұқара осы үкіметтің органы -"Төңкеріс таңы" атты газеттің алғашқы шығарушысы (бас редакторы) қызметін атқарды.Ол сол жолы құрылган "Төңкерісшіл жастар ұйымының" басқарма мүшесі болып сайланып, қазақ, ұйғыр, қырғыз жастары арасында саяси-ағарту жұмыстарын жүргізуге белсене қатынасты. 1948 жылы Шыңжаң "Бейбітшілік пен демократияны қорғау одағы" құрылғанда Бұқара осы одақтың органы-"Одақ"журналының жауапты шығарушысы (редакторы) болып тағайындалады. 1957 жылы ҚХР Жазушылар одағының Шыңжаң бөлімі құрылғанда, Бұқара сол ұйымның жетекші үш хатшысының бірі болып сайланды. Осы жылдары оның шығармашылық өрісі де кеңейе түскен еді.Егер оны бұрын оқырмандар қауымы ақын-жазушы ретінде таныса, енді ол драматург ретінде де көзге көрінді.Қазақ тілінде басыла бастаған "Шұгыла" жүрналының ,"Алға" газетінің беттерінде көптеген өлең, очерк, мақалалары жарық көріп жатса, "Құлжа","Халық күші" атты пьесалары Шыңжаң өлкелік және қазақ облыстық театрларында қойылып, сыншылардың да, көрермендердің де жылы лебіздеріне ие болды. Алпысыншы жылдың аяғында КХР-да лап ете түскен "Мөдениет төңкерісінің"сұрапыл өрті Бұқараны да айналып өтпеген, еңбекпен түзету лагерінен бірақ шығарған.

Тұрпанда жүрмін,Тұрпанда,

Құмын аптап қуырған Қарқарада тусам да, Тағдыр осы бұйырған. Адамның басы Алланың

Добы" дейді көппе екен?!

зорға дегенде, көп қиыншылықтармен 1962 жылы Отанына 6іржола қайтып оралады. Осылайша онын екінші өмірі басталды. Әрине, ол алғашқы жылдары қиналмай қойган жоқ_, қатты қиналды. Тілінде, дәстүрінде, күнделікті саясатында алшақтығы баршылық 6ір мемлекеттен екінші мемлекетке елуді алқымдап турған кезі нде көші п келі п, өмі рді қайта бастау оңайга түссі н бе! Дегенмен, Бұқара өмірінің осы бір күрделі жылдарында қамқорлықсыз да, қолдаусыз да қалған жоқ. Үкімет адамдары да, белгілі әдебиет қайраткерлері де сүйеу болып, қол үшін берді. Жүрегі алғыс сезімге толы Бүқара да еліне, жеріне деген ақ ниетін, адал сөзін оқырмандарға тарту етуге тырысып бақты

...Үмітіме сен еді ң арқау болған

Келіп тұрмын кешігіп шаршау жолдан.-дей келіп ол!

....Айналайын далаңнан,жазыгыңнан.
Айналайын тауыңнан,асыл туғаи.
Жатырқамай сыйпаган маңдайымнан,
Мың айналып кетейі н қолдарыңнан.-деп жан сырын ортаға салды.

Көп ұзамай оның "Жыр бесік" атты өлеңдер жинағы мен "Азамат" деген повесі жеке-жеке кітап болып басылып, оқырмандардын жылы лебізіне беленді. «Махаббат-өмір» пьесасы Семей облыстық драма театрының сахнасынан көрермендердің қөңілін қош етті. Бұқара сонымен қатар көркем аудармамен шұғылданып, белгілі ұйғыр жазушысы Зия Сәмедиді қазақ тіліне аударды. Бұқара Казақ радиосында қызмет атқара жүріп, байтақ елін, келбетті жерін аралап, еңбек адамдарын, қасиетті ата мекенін жырға қосты. Оның осы кезеңдегі жазган очерктері мен өлеңдерінің аттарының өзі жан сырының сипаты сияқты көрінеді.

Бұқара Тышқанбаев 65 жыл ғана өмір сүріп,1985 жылы қайтыс болды.

Тышқанбаев Б. Халық күші : Пьеса.-Үрі мші.

Тышқанбаев Б.Аэамат:Повесть.-Алматы:Жазушы,1964.

Тышқанбаев Б.Ақша бұлт: Өлеңдер.-Алматы: Жалын,1978.

Тышқанбаев Б.Жыр бесі к:Өлеңдер.-Алматы:Жазушы,1979.

Тышқанбаев Б.Аманат:Әңгі мелер,повестер,елеңдер, пьесалар.-Алматы: Санат,1998.

Тышқанбаев Б.Касен-Жәмила:Шығармалар жинағы.-Астана:Елорда,2002.
* * *
Тышқанбаев Бұқара //Казақ әдебиеті:Әнциклопедия.-Алматы: Бі лі к,1999.-646 -б.

Тышқанбаев Бұқара //Советтік Казақстан жазушылары: Биобиблиографиялык; анықта- малық..-Алматы: Жазушы,1987.-639-637 б.

Тышқанбаев Бұқара // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-311-313б.

Тышқанбаев Бұқара //Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 515б.

Хәкімжанова М.. Мәншүк:Поэма.-Алматы :ҚМКӘБ_?1945.

Хәкімжанова М..Ана махаббаты:Өлеңдер.-Алматы :ҚМКӘБ,1953. ^

Хәкімжанова М . Ана кектемі:Өлеңдер.-Алматы:ҚМКӘБ,1963.

Хәкімжанова М..Намыс:Таңдамалы.-Алматы:Жазушы,1973.

Хәкімжанова М.. Өткелдер: Таңдамалы.-Алматы:Жазушы,1973.

Хәкімжанова М.. //Қазақ әдебиеті : Энциклопедия.-Алматы:Бі лі к,1999.-674 б.

Хәкімжанова М..//Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиографиялық анықта-
малық.-Алматы: Жазушы,1987.-659-6.

Мырзағалиева К. Хакімжанова және халық ауыз әдебиеті //Ақиқат.-2011.-№11.- 69-71б.

Хакімжанова М.. //Қазақстан Ұлттық энциклопедия.-8том.-Алматы,-2005.-260б.

Хакімжанова М. // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-537-538б. Хакімжанова М. // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 323-324б.

А.Хангелдин 1941-45 жылдары Ұлы Отан соғысына бастан аяқ қатысып, 1945-50 жылдары Қазақстан КП Орталық комитеті аппаратында қызмет істеген. 1957-67 жылдар ішінде Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында аға редактор, бөлім меңгерушісі, Бас редактор болған. Айтбай Хангелдин өзінің зерделілігімен өз дәуірінің тамырын тауып басып, оның әр тынысын дер кезінде терең толғаныспен үн қатып отырған. Әр шығармасында өз елінің өсіп-өркендеу тәсілдерін жіпке тізіп, сабақтай берді; өз ұлтының салт-дәстүрін, жол-жорамалын, үрдіс өнегесін қызғыштай қорып, насихаттай білді; ұлттық менталитеттің тұғырын таза_, биік ұстауға ұмтылды. Оның қай шығармасын алсаңызда басты кейіпкері адал жанды, өз ісіне шын берілген қазақы мінезді қарапайым тұлға. Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өткен ғасырдағы ер қадамы Айтбай Хангелдиннің шығармаларынан тайға таңба басқандай айқын көрініп отырады. Жазушы "Ленин қайтыс болғанда" деген алғашқы өлеңінен бастап,көзін жұмғанша қолынан қайратты қаламы түспеген қаламгер. Ол ұлттық әдебиетіміздің қорына он поэма, төрт роман

Хангелдин А.Шеге: Өлеңдер.-Алматы:КБМБ,1931.

Хангелдин А.Құрылыс жолында: Поэма.-Ташкент,1931.

Хангелдин А.Серік:Әңгімелер жинағы.-Алматы:ҚБМБ ,1931.

Хангелдин А.Он жылда:Поэма.-Алматы:ҚБМБ,1932.

Хангелдин А.Еңбектен:Өлеңдер.-Ташкент,1933.

Хангелдин А. Жаңа тұрған Поэма.- Алматы:КБМБ, 1935.

Хангелдин А. Ақан сері : Поэма.—Аяматы:ҚБМБ,1948.

Хангелдин А. Алғыс: Әнгімелер жинағы: Алматы ҚМКӘБ, 1950.

Хангелдин А. Ерлік: Әңгімелер.-Алматы:КМКӘБ,1952.

Хангелдин А.Біздің оттарымыз: Роман.-Алматы: КМКӘБ,1954.

Хангелдин А.Таңдамалы:Өлеңдер мен поэмалар.-Алматы:КМКӘБ,1956.

Хангелдин А.Кыз жүрегі : Өлеңдер мен поэма.-Алматы: ҚМКӘБ,1961.

Хангелдин А.Керемет: Повесть.-Алматы:ҚМКӨБр1962.

Хангелдин А.Табысқан тағдыр: Роман. -Алматы : Жазушы, 1965.

Хангелдин А.Өткен күндер:Әңгі мелер мен повестер.-Алматы:Жазушы;1967.

Хангелдин А.Караторғай:Роман.-Алматы:Жазушы,1970.

Хангелдин А.Ғанидың жұлдызы:Роман.-Алматы:Жазушы,1974.

Хангелдин А.Таңдамалы: Повестер мен әңгі мелер.- Алматы: Жазушы, 1977.

* * *

Хангелдин Айтбай // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-325-326б. Хангелдин Айтбай // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 535б.

Қайта құру жылдары әдеби-қоғамдық «Апрель» атты қозғалысқа мүше болып, қоғамымызда демократия принциптерінің нығайып, оркендеуіне атсалысты.

Галина Васильевна Черноголовина 1929 жылы 15 наурызда Омбы облысының Знаменское селосында туды. Хабаровскінің педагогикалық институтын бітіріп, селолық мектепте мұғалім болды. Хабаровск, Краснояр өлкесінде аудандық радио, газеттерде істеді. 1963 жылы отбасымен Алматыға көшіп келді.Балаларға арналған тұңғыш шығармасы «Цветы голубики» 1960 жылы Хабаровск кітап баспасынан жарық көрді. Екі жыл өткеннен кейін балаларға арналған үш кітабы шықты: «Веселые странички о братце и сестричке», «Капельки амурские», «Мальчик-Мазайчик». Кейінгі шығармалары: «Ванька-Встанька-Новосел» (1965), «Робот на час» (1965), «Лодка в протоке» (1966), «Свеча за красным стеклом» (1968), «Теплая краюшка (1972), «Июнь без дождей» (1973), «Хрустальный лес» (1975), «Два дня до весны» (1977), т.б. көптеген кітаптары Алматыда басылып шықты. Алғашқы шығармаларымен-ақ жазушы балалар жүрегіне жететін, оларды адами қасиетке, шындыққа, еңбек сүюге, мейірімділікке тәрбиелеуге, балалармен еркін әңгімелесуге бейімділігін көрсетті. Отан сүю тақырыбы Қиыр Шығыс немесе Қазақстан болсын жазушы шығармаларының негізгі желісі. Табиғатқа деген көзқарасы тек қана оны сүйе білу емес, аялап, қорғай да білу керектігін жазушы үнемі еске салып отырады. Табиғатты қорғау тақырыбына арналған «Вершина кедров», «Хрустальный лес» әңгімелері мен «Лодка в протоке», «Теплая краюшка», «Летели над городом гуси» повестері бар. Г.В.Черноголовина «Свеча за красным стеклом» повесі тек жасөспірімдер емес, ересек оқырмандарға да арналған, бір жағынан жазушының соғыс жылдардағы балалық шағын баяндайды. Өз басынан өткен өмірінің бір кезеңін баяндай отырып, ол сол жылдардың тауқыметін суреттеп берген. Тың өлкенің адамдарына арналған бірнеше шығармалары: «Я к вам вернусь», «Руки творца», «Поле на вечерней заре», «Златые горы» т.б. кезінде оқырман қауымға кеңінен танымал болды. Замандастар өмірі жайлы очерктері өз алдына бір төбе. Бүгінгі уақыт тынысы, деректі материалдар негізінде сомдалған образдар, тың өлке еңбеккерлерінің портреттері шынайы түрде беріліп, жазушы қаламының очерк, публицистика саласында ежептәуір ұшталғанын айқын көрсетеді. Галина Черноголовинаның соңғы туындысы «Мертвое колесо» кітабы 1993 жылы шықты. Жазушы өзі айтқандай үстемшіл шенеуніктің өлі дөңгелегінде тиін сияқты жьлдар бойы айналып жүргенімізді, өз ойымызды бүкпесіз айта алмай жүрген кездерімізді еске салады. Жазушы-публицист Г.В.Черноголовина 1960-80 жылдардағы қоғамдық, әдеби өміріміздің көптеген деректеріне жаңаша қарап, таразылайды. Жазушы 90-шы жылдардың ортасынан бері Ресейде тұрады. Шығармалар тізімін орыс тілінде берілген мәліметтен қараңыз.

* * *
Черноголовина Галина. //Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиографиалық. Анықтамалық.- Алматы, 1987.-673-674 б.

Черноголовина Галина // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық:.-2004.-325-329б. Черноголовина Галина // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы.-2005.- 539б.