Ізтілеуов Турмағамбет
(1882-1939)
Тұрмағамбет Ізтілеуов 1882 жылы 9 шілдеде, қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы ауданында дүниеге келген. Ол Буқарадағы «Көкелташ» медресесінде (1896 - 1905) оқып жүргеңде өлең жазуды үйрене бастайды.
Медресені бітіріп, молда дипломын алған соң, Т. Ізтілеуов өз ауылына оралып, мешітті ұстайтын имам болады. 20 жыл бойы Т. Ізтілеуов халық ағарту ісін жүргізді, оның аты Шымкент, Қызыл - Орда, Ақтөбе облыстары және Қарақалпақстанда кең тараған.
Т. Ізтілеуов Ұлы Қазан Социалистік революциясына дейін өмір сүріп, әмірінің соңғы жылдарында Жамбылмен, ұлы жазушы-ақындар-С.Сейфуллпн, Б. Майлин, I. Жансүгіров, С. Мүқанов, М. Әуезовпен кездесуге мүмкіндік алған. 1934 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының шақыруымен Алматыға көшеді. Ол 1939 жылы қайтыс болды.
Т.Ізтілеуовтың қазақ әдебиетіндегі алған орны оның шығыс мәдениетінің ардақтаушысы болғаны арқылы анықталады. Араб және Шағатай тілдерінің білгірі бола отырып, А. Фердоусідің «Шахнама» зпопеясын казақ тіліне аударған, шығыс әдебиетінің сюжеті мен мотивіне сүйене отырып, ол «Дахканин Марди», «Сұлу Рава». «Ақылды ақсақал», «Тұтқындағы қыз» поэмаларын жазды. Үлкен поэма, дастандардың ішінен нағыз көркем жазылган поэма- ол «Дехканин Марди» поэмасы. Поэманың басты идеясы-еңбекті, гуманизмді достықты, махаббатты паш ету - шығыс әдебиетінің басты тақырыптары. Одан басқа Т. Ізтілеуов халықта кептеген өнегелік мысалдар авторы ретінде танымал болды, қазақ халқы өмірінен сатирикалық әңдер жазып, көптеген айтыстарға қатысқан ақын - импровизатор. Осылайша Т. Ізтілеуовтың бір өзінің бойында шығыс әдебиетінің тәжірибесін жикақтаған ақын – төкпе, қазақ халқының жыр дәстүрінің тандау үдістерінен тәрбие алған ақын – термеші жинақталды.
Халықпен тығыз байланыста болған Т. Ізтілеуовтың ақындық шығармашылығы үш тіршілік көзінен нәр алған: Шығыс әдебиеті, қазақ халық поэзиясы және Абай Құнанбаевтың шығармашылығы. Оның «Жыл келді», «Көңіліме гүлі егілді махабаттың» және т. б. сияқты өлеңдерінде Абайдың лирикасының сарынымен ұқсастығын оңай байқауға болады. Алайда, Абайдың тәрбиелі шәкірті бола отырып, дарынды ақын өзінің ұлы ұстазына жай ұқсастықтан аулақ бола алды.
Ұлтжанды Ақын - патша және байларға қарсы қазақтардың 1916жылғы қарулы көтерілісі туралы көлемді өлендер жиынтығын жазған, ол Қазан соцалистік революциясынан кейін оның шығармашылығына жаңа тақырып енді-Совет өкіметін. жаңа өмірді паш паш ету.
1936 - 1937 жж. Т. Ізтілеуов шығарамшылығының тың көтерілу кезеңі болды, ол жоғары көркемдік өлеңдерін тудырды. Осы жылдары оның әйгілі өлең- толғаулары «Мақта», «Құмыра», «Алып» және т. б. жарияланған.
Шығыстың классикалық поэзия үлгсінде тәрбиеленіен жазба ақын Т. Ізтілеуов, Абайдың өзіне деген әсерін сезген социалистік дәуірдің ақын - жыршысы дәрежесіне дейін өскен. Оның өмір жолы қиын да бұралаң болған. Оның өмірінде сәттіліктер аз болды, оның жырларының барлығын да бірдей қабылдап алмасақ та, оның аты қазақ әдебиетінің тарихында құрметті орын алады.
Т. Ізтілеуовтың жеке өлеңдері орыс тіліне аударылып жарияланып, әр түрлі жинақгар басылды.
ШЫҒАРМАЛАРЫ:
Ізтілеуовтың. Т. Тандамалы шығармалар.- Алматы: жазушы, 1972.-2636. Ізтілеуовтың. Т. Назым. Шығармалары.-2 бас.-Алматы. Жазушы, 1982.-3196.
***
Баймаханова Ш. Ізтілеуұлы Т. Шығармаларыныдағы салт-дәстүрге байланысты атаулардың ұлттық сипаты //Ұлағат.-2009.-№1.-18-29б.
Әбдезұлы Қ. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы және дастандық дәстүр //Қазақ әдебиеті.-2009.-2қазан.-6б. Ізтілеуов Т. // Қазақстан жазушылары: ХХ ғасыр: Аңықтамалық: -2004.-353б..
Ізтілеуов Т. // Қазақ әдебиеті: Энциклопедиялық анықтамалық.- Алматы.-2005.- 568б.
Мазмұны:
Құрастырушыдан....................................................................................................2
Омаров С..................................................................................................................3
Оңғарсынова Ф........................................................................................................5
Оразалин К............................................................................................................. 11
Оразбаев Иранбек (Иранғайып)..........................................................................12
Орманов Ғ................................................................................................................15
Оспанов Сейфолла.................................................................................................19
Оспанов Серікбай..................................................................................................22
Оськин Д..................................................................................................................25
Өмірбеков Ж.......................................................................................................... 26
Өтетілеуов Е................................................................................................ 29
Пфеффер Н................................................................................................. 33
Раевский Н...................................................................................................35
Райымбеков Ә............................................................................................ 36
Райымқұлов Р..............................................................................................38
Рахимов Х................................................................................................... 40
Рәшев М...................................................................................................... 42
Саин Ж......................................................................................................... 44
Салғарин Қ................................................................................................. 46
Салықов К................................................................................................. 49
Самойленко А........................................................................................... 52
Санбаев С.................................................................................................... 53
Сарай Ә....................................................................................................... 54
Сарғасқаев С.............................................................................................. 55
Сариев Ш....................................................................................................57
Сатаев А......................................................................................................60
Сәмәди З.....................................................................................................62
Сәрсекеев Қоғабай................................................................................. 63
Сәрсенбаев Ә.............................................................................................65
Сәтібеқов Ж.............................................................................................. 67
Сейітов С................................................................................................... 68
Сералин М..................................................................................................71
Сапарбаев И...............................................................................................73
Сәрсекеев Медеу...................................................................................... 75
Саукетаев Т................................................................................................78
Сейдімбеков А...........................................................................................80
Сейфуллин С.............................................................................................85
Сералин Н.................................................................................................. 91
Сергеев А.................................................................................................. 95
Симашко М............................................................................................. .96
Скалковский Л....................................................................................... 98
Сқақбаев М............................................................................................... 99
Сланов Ғ.............................................................................................. 101
Смақов Ж............................................................................................... 102
Сматаев С............................................................................................... 105
Смаханұлы Ш.........................................................................................109
Снегин Д................................................................................................ .112
СоқпақбаевБ......................................................................................... 115
Сүлейменов Асқар..................................................................................118
Сүлейменов Олжас.................................................................................121
Сүндетов М..............................................................................................124
Табылдиев Ә............................................................................................127
Тамарина Руфь (Морозова)................................................................... 129
Тарази Ә (Әшімов)..................................................................................130
Тәжібаев Әбділда.....................................................................................132
Тәжібаев Бәкір.........................................................................................136
Тиесов М..................................................................................................137
Түменбаев Ж............................................................................................138
Тілегенов Б...............................................................................................141
Тобағабылов Т.........................................................................................147
Тоғысбаев Б..............................................................................................149
Тоқаев К....................................................................................................151
Тоқмағамбетов А.....................................................................................152
Тоқтаров Р............................................................................................... 154
Толмачев Г...............................................................................................156
Торайғыров С...........................................................................................157
Түменбай Қ...............................................................................................160
Тұрғынбеков С.........................................................................................163
Тұрлыбайұлы Ж.......................................................................................165
Тұрсынқұлов Қ.........................................................................................166
Тышқанбаев Б..........................................................................................168
Хакімжанова М........................................................................................170
Хангелдин А.............................................................................................173
Черноголовина Г......................................................................................175
Чирва Ф.....................................................................................................177
Шаймерденов С.......................................................................................178
Шалқаров К..............................................................................................181
Шаңғытаев Қ........................................................................................... 183
Шаханов Мұхтар.....................................................................................185
Шаханов Берік.........................................................................................189
Шашкин З.................................................................................................190
Шәкенов Н................................................................................................193
Шәріпов Ә................................................................................................195
Шипин О..................................................................................................197
Шойбеков Ү.............................................................................................199
Шухов И..................................................................................................200
Шүкіров З............................................................................................... 201
Щеголихин И..........................................................................................203
Ыдырысов Қ............................................................................................204
Ысқақов Бақтыкерей........................................................................... 205
Ысқақов Қалихан...................................................................................207
Юровская О.............................................................................................208
Ізтөлин Б..................................................................................................209
Ізтілеуов Т................................................................................................210
Шығаруға жауапкер: Мұқажанова Г.К.-
ақпараттық – библиографиялық
бөлімнің кеңесшісі
Редактор: Сапақова Г.С.-
Жамбыл атындағы мемлекеттік
жасөспірімдер кітапханасының директоры
Жамбыл атындағы МЖК- ның
ғылыми- әдістемелік кеңесінің шешімімен
10.04.2013 ж. қабылданған
Достарыңызбен бөлісу: |