Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының «хxi сәтбаев оқулары»
жүктеу/скачать 4.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| «XXI Сәтбаев оқулары»
«СТУДЕНТТЕР» сериясы сыңарларының төркінін бағдарлайық. Халық этимологиясы бұл атаудағы «сары» сөзінің түсінігін жер бетінің қуаң тартып, сарғайған түсіне балайтын да, «арқа» сөзінің түсінігін мүлде айтпаған. Бұл тым жұтаң ұғым, өйткені жаздың ыстық тамызынан соң дала атаулы түгел сарғаяды да, бірақ олардың бәріне сары сөзі қаз-қатарымен қолданыла бермейді, тек бірен-саран Сарыжылға, Сарыөзек дегендегі тіліміздің төл сөздерінен жасалғандарында ғана «сары» сөзі түстік бір объектінің бетінің сарылығы үшін қолданылады. Ал «Сары» қарды теуіп жайылған, Сары аязда жусаған, Сары арқаны қыстаған, Жылқының жайы болмас па?» деп келетін аллитерациялық тіркестерде «сары» сөздері «сүр» (қар) және «қақаған» (аяз) мәндерінде қолданылса, өзге де сондай «сарыгідір» (жасамыс), «сарытоқым» (аты-шулы) т.б. тұлғалармен келетін алуан түрлі мәнде қолданылатын кезектері көп. «Сары» сөзінің тіркесімен келетін (Сарыарқа жүйелес) Сарыадыр, Сарыбел, Сарыдала, Сарыжайлау, Сарыжал, Сарытау, Сарысу, Сарыбұлақ, Сарықұм, Сарықопа, Сарыой т.б. осы топтағы атауларға зер салсақ, бұлардың қай-қайсысының болсын түспен (сары түспен) байланысты мәні байқалмайды. Керісінше, Сарыжайлау, Сарыбел, Сарыдала тіркестерінің әлденендей бір фразалық немесе жартылай фразалық, тұрақтылық функциясы барын, сондай бір көтеріңкі сезіммен айтылатын әлеуметтік күйі барын байқаймыз [2, 20 б.]. Біз сарыарқа тұлғасын «кең жон, жалпақ үстірт, шексіз қырқа» мәніндегі атау деп түсінеміз. Сол ыңғаймен осы туыстас Сарысу, Сарытау т.б. атауларындағы сар сөзінің мәнін үнді-араб тілдері төркіндес, «кең байтақ» деп ұғамыз. Саржайлау атауы – сарғайып кеткен даланың сиқы емес, – «кеңжайлау», Сардала – кең дала, Сарөзен – «кең арналы өзен-су» ұғымын беретін атаулар. Өзге де ақ, қара, көк, жирен, шұбар т.б. «түстік сын есімдері» топонимикалық атаулар құрамында көбіне сол объектілердің түсін емес, өзге қасиеттерін көрсететін компоненттер екендігі түркі ономастикасы әлемінде анықталған үстіне анықтала түсуде. Бұл кешегі күнге дейін ғалымдарға да, өзгелерге де жұмбақ еді. Ақ сөзі (Ақтау, Ақтам) т.б. сол сияқты тікелей ақ түспен байланысты атаулардан өзге де «ағын» (Ақсу, Ақбұлақ, Ақкөл т.б. сол үлгілес атауларда), «ақпа, сусымалы» (Аққұм, Ақеспе т.б. атауларда), «от, пәйек» (Ақтөбе, Ақдала, Ақжон т.б. сол туыстас атауларда) мағыналарын береді. Түстік сын есімдердің осындай сырларын бұдан ондаған жыл бұрын белгілі түрколог А. Н. Кононов ашып еді. Бұл сөздікте оларды өз реестері тұсында ғана сөз етеміз. Тек «қара» сөзінің топоэлементтік мәндері сан қилы болып келеді [2, 21 б.]. Қара: 1) «жердің астынан, тегіс жерден шығып жатқан су»: Қарабұлақ, Қарагем, Қаракешу, Қарасу, Қаракөл; 2) «шөп өспейтін, қуаң жер»: Қарадала (көп жердің аты), Қарасай («шөбі құнарсыз сай»), 3) «жер, жермен тектес», «қалың»: Қарақұм (көп жерде бар), Қараөткел («топырақты өткел»), Қарасаз («топырақты саз»), 4) «қалың, қою, жиі»: Қаратұрық, Қарашалғын («шөбі мол, шалғынды жер»); 5) «төбелі, жоталы ойпат»: Қараой, Қаратөбе және т.б. [3, 110 б.]. Сонымен, тіліміздегі түр-түстер өздерінің символикалық қасиеттері арқылы түр-түске мүлдем қатысы жоқ, не одан бүгінде тым алыстап кеткен ұғым-түсініктерді, мән-мағыналарды білдіреді. Осы саладағы зерттеулерді негізге ала отырып, құрамында ақ, қара, қызыл, көк, сары т.б. түр-түс атаулары кездесетін күрделі топонимдердің түстік мағынадан алшақтап бағыт-бағдарды, басқа заттық түсініктердің белгісі бола алатынын аңғаруға болады. Қорыта келгенде, Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының атқаратын қызметі мен аңғартатын мағынасы және мәні сан алуан. Түр-түс атауларының бұл маңыздылығы – жай уақытта байқала бермейтін, бірақ тілдің ұзақ даму тарихында қалыптасып қолданысқа енген, оның күші мен құдіретін, әсерлілігі мен әсемдігін танытатын қасиет. Түр-түстердің бұл тілдің ішкі заңдылығына, табиғатына сүйене отырып қарастырғанда, түр-түс атауларының түстік мағынасынан тыс ауыспалы мағынасының өзі бірдей емес екендігін байқадық. Түр-түстердің қоғамда, ондағы әдет- ғұрыптарда, дәстүрлерде, белгілі бір ұлтта, кейде жеке тұлғаның түсінігінде өзіндік орны болады. Ақ пен қараның, көк пен жасылдың, сары мен қызылдың түстік номинативтік мағыналары бірте-бірте дерексізденіп, олардың заттық, материалдық ауыс мағыналары даму негізінде қолдану шегі бірте-бірте кеңейе түседі. Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі географиялық атаулардың, оған қатысты түр- түстердің де қатысын, мағынасын көптеген ғалымдар зерттеп берді. Ал оны ары қарай дамытып, зерттеу, мағынасын ашу – болашақ жас ғалымдардың қолында. ӘДЕБИЕТТЕР 1 Сапаров Қ.Т. Павлодар облысының ономастикалық атауларының көрсеткіш анықтамалығы. –Павлодар: «Политон» ЖШС, 2009. – 256 б. |