Жас ғалымдар, магистранттар, студенттер мен мектеп оқушыларының «хxi сәтбаев оқулары»
жүктеу/скачать 4.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| «XXI Сәтбаев оқулары»
«СТУДЕНТТЕР» сериясы Қазақ фольклорын жинақтап, зерттеу ісін шарты түрде Қазан төңкерісіне дейін және Қазан төңкерісінен кейін деп бөлушілік бар. М. Әуезовтің фольклорға қатысты зерттеу еңбектері Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде баспа бетін көре бастады. Оның «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты көлемді мақаласы 1922 жылы Ташкентте шығып тұрған «Шолпан» журналының 3-4 сандарында жарияланған. Бұл мақаласында ғалым кез келген халықтың әдебиетінде ауыз әдебиеті болғандығын және оның мәдениетке ықпалының зор екендігін ескерте келе ол фольклорда сақталған типтік образдар мен шынайы психологизмдердің тұнығы жатқандығын баса есертеді. Көне жырлардың ішінде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Едіге», «Ер Тарғын», «Қобыланды батыр» секілді дастандарды, Абылай хан туралы аңыз-әңгімелерді, айтыс өнерінің халық өміріндегі орнына тоқтала келе халық әдебиетін зерттеусіз жаңа әдебиеттің, яки орыс әдебиеті секілді бірнеше ғасыр алға кеткен жазба әдебиеттің басталуы қисынсыз екендігін ашып айтады [4, 75–86 б.]. М. Әуезовтің 1925 жылы «Қазақ тілі» газетінде жарық көрген «Әдебиет ескілігін жинаушыларға» атты мақаласы Қазан төңкерісінен кейінгі қазақ әдебиетінің ілгерілеу процесінің бір ғана тірі дәлелі. Бұл мақаладан аңғарғанымыздай: «Өткен заманның қадірлілері талайдан келе жатқан кәрі қазақтың бұл күнге шейін көмескі болып келген ақыл, сезім жолындағы бітімін айқын көрсетеді. Талайдан қалыптанған ой тұлғасын көзге елестетеді. Қазақтың өткен күндегі тұлғасы айқындалмай, келешегінің беті ашылмайды. Өткен күннің ұғымы мен нанымы, әдебі мен салты анықталып екшелмесе, алдыңғыға бет түзелмейді. Ирегі мен бұраңы көбейеді. Қай жұрттың қай түрдегі өнерін алсақ та, артындағы қоры жиналмай, алдына қарай заулап кеткен емес» [4, 95 б.], – өзі және замандастарының барлығына ортақ міндет – қазақ тарихын екшелей зерттеп, ғылым жолына қойып беру. М. Әуезов бұл мақаласын өзінен кейінгі зерттеушілерге нұсқаулық ретінде ғана емес, сол күнде тілге қызмет етіп жүрген әрқандай азаматқа да арнай жазғаны байқалады. Бұл мақалада жас ғалым әдебиет жайынан жазып алатындары (фольклор) деп 11 түрлі ауыз әдебиеті үлгілерін ажыратады. Олар: эпостық жырлар, айтыс өлеңдер, билік сөздер, тарихи өлеңдер, ғұрыптық өлеңдер, салт өлеңдер, ерлік әңгімелері, топонимикалық ертегі әңгімелер, ақындар жөніндегі әңгімелер (автобиография), бақсы-балгерге, жын-шайтанға қатысты діни сарындағы әңгімелер және ру-рудың шежіресі туралы өлеңдер мен әңгімелер. Бұл жердегі назар аударатын жайт – М. Әуезов сол кездің өзінде ауыз әдебиетінің үлгілерін жіктеп, оларды топтастыра бастаған. Осыдан аңқарғанымыздай, бұл мақала тек қана публицистикалық мәнді емес, сонымен қоса ғылыми-зерттеу еңбек те болып табылады. М. Әуезов Семейде оқып жүрген жылдары «Таң» журналына «Қобыланды батыр» жырын зерттеп жазған мақаласын жариялайды (1925). Бұл мақалада автор эпостық жырлардың қазақ тарихын зерттеуде аса қажетті материал екендігін атап көрсеткен: «...батырлар әңгімелерін басынан аяғына шейін анықтап тексеріп қарағанда, бізге тіпті анық қылып тарих бетін ашып береді демесек те, сол ескі тарих көлемінде болған ірі мезгілдердің барлығының да ұлы суретін нобаймен, тұспалмен көрсеткендей болады» [4, 88 б.], – дейді. Ғалымның дәл осы мақаласы көлемді жырлардың жанрлық ерекшелігі мен оларға келтірген классификациялық топтастыруға үлкен септігін тигізеді. Кейіннен бұл жырдың кітап болып жарыққа шығуына тікелей М.Әуезов басшылық жасайды (1936). Жырдың жазылып алу уақытына келсек, ол ертеректе, М.Әуезовтің шамамен жиырмаға толыр кезінде жүзеге асқан деген деректер бар Айта кететін жайт, М. Әуезов бұл мақаланы «Семей техникумы» деген атпен жариялайды. Ал бұл мақаланың шынайы авторы М. Әуезов болғандығын Қ. Мұхамедханов 1971 жылы «Қазақ әдебиеті» газетіне жариялаған мақаласында архив деректері арқылы дәлелдеп жазған еді [5, 131 б.]. 1924 жылы Ташкентте ғалымның «Халық әдебиеті туралы» мақаласы «Жас қайрат» журналында жария көреді. Бұл мақалада ескі әдебиет пен жаңа әдебиеттің (тіпті әдебиет деуге келмейді деген ишара келтірілген – мақала авторы) аражігі көрсетіліп, нағыз әдебиеттің тууы үшін ескі әдебиетті білу қажет, жеңіл сөз, шала-шарпылықпен мәдениет жасай алмаймыз деген сыңайдағы сыни көзқарасы айтылады. Және осы мақаласында автор кеудесінде жаны бар азаматтың барлығына фольклорды жинақтау ісі міндет екендігін баса ескертеді. Ғалымның жоғарыда аталған мақалалары кейінгі тиянақты зерттеулердің басы ғана еді. Ол фольклорды зерттеуге тыңғылықты түрде 1925 жылдан кейін кіріскен. Осы ретте ғалымның шоқтығы биік ғылыми мұрасы ретінде 1927 жылы жарияланған «Әдебиет тарихы» атты еңбегін атап көрсетуіміз керек. Бұл еңбегінде қазақ фольклорының біраз жүйеленіп, оқулыққа татитын деңгейге |