және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Кілегейлі қабық— Іипіса тисоза — ас қорыту ағзаларының ішкі бетін астарлап жатады. Ауыз қуысы мен жүтқыншақтың кілегейлі қабықтары тері типтес болып, эпителий (ішкі) "және дәнекертканьді өзіндік пластинка қабаттарынан түрады. Ал, қалған бөлімдер ағзала- рының кілегейлі қабықтары ішек типтес болып келеді, яғни төрт қабаттан түзілген. Оларга: эпителий, өзіңдік пластинка, етті және кілегейасты қабаттар жатады. Кілегейлі қабықтың әр түрлі ағзалар- дағы оздеріне тән күрделі қүрылыс ерекшеліктері олардың тиісті қызметтерін атқару кезінде созылып, қысқарып, кеңейіп түруына жағдай тудырады. Кілегейлі қабықтарда ас қорытуға керекті сѳл бөлетін бездер, сол ағзалар қызметінің іске асуына ат салысатын қан мен лимфа тамырлары және олардың жүмысын реттейтін жүйкелер болады.
40-сурет. Ішкі мушелсрдің орналасу схемасы: ауыз; 2-жүтк.ыкшак; 3-еңсш; 4-қарын; 5-бауыр; 6-уйқы бсзі; 7-аш ішек; 8-жуан ішек; 9-анус; 10-мұрын; көмексй; 12-кецірдек; 13-өкпе; І4-бүйрск; 15-нссспарар; іб-қуык; 17-несепшығар езегі; 18-жүмырт- қалық (жыныс бсзі); 19-жатыр түтігі жонс катыр; 20-қынап пен несеп-жыныс койнауы; 21-кекбауыр; 22-түлраныц біліктік канкасы. 5 « Я е Етті қабық— Іипіса шизсиіагіз—кілегейлі қабықтың сыртында орналасады. Өз кезегінде екі: ішкі сақинаша және сыртқы үзынша қабаттардан түзіледі. Осы қабаттардың кезектесе жиырылуы нәтижесіңде ішек — қарынның толқындала жиырылуы пайда болады да, қуысындағы азықтың жылжуына жағдай жасалынады. Бүл қабық дененің табиғи тесіктеріне жақын орналасқан түтікше ағзаларда келденең жолақты, ал қалған ағзаларда — бірыңғай салалы ет ткань- дерінен түзіледі. Сіріяі қабық— Іипіса зегоха — немесе адвентиция — түтік тәрізді ағзалардың сыртқы қабыгы. Кекіреқ қүрсақ, жамбас қуыстарында орналасқан түтікше мүшелерді сыртынан сірілі қабық қаптап жатады да, өзінен сірі сүйықтығын бөліп отырады. Сірі сүйықтығы жоғарыда аталған қуыстардағы мүшелердің жиы- рылуы, созылуы кезінде олардың бір-біріне жабыспауына, өзара сырғанай қозғалуына қолайлы жагдай туғызады. Сірілі қабық екі қабаттан түрады. Олар: ішкі жүқа дәнекертканьді және сыртқы бір- қабатты жалпақ эпителий клеткаларынан түратын мезотелий қабаты. Дене қуыстарынан тыс жатқан түтікше ағзалардың (жүтқыншақ,өңештің мойын бөлігі, тік ішектің соңғы жамбас бөлігі) сыртынан дәнекертканьді қабат — адвентициямен қапталған. Ауыз қуысы(ротовая полость)—саѵит огіз (гр. зіота)—ас қорыту жүйесінің басталар мүшесі. Ауыз жүтқыншақпен жалгасып, ас қорыту жүйесінің бас бөлімін қүрайды. Жануарлар ауыз арқылы азықты тістеп үзеді, шайнайды, сілекеймен жібітеді, тілмен араласты- рып сорады және жүтады. Ауыз қуысының сүйектік негізін бас қаңқасының төменгі және жоғарғы жақ, түмсық, таңдай, қанатша сүйектері қүрайды. Ауыз еріңдерден, үрттан, қызыл иектен, астыңғы және үстіңгі тістерден, тілден, қатты және жүмсақ таңдайдан түрады. Бүл ағзалар ауыз қаңқасына ретімен орналасып, ауыз қуысын түзеді. Бүл қуыс алдыңғы жағынан еріндер арасындағы ауыз саңылауы— гіта ОГІ8 — арқылы сыртқы ортамен, жүмсақ таңдай мен тіл түбірі арасындагы тесік — есін — ^аисез — арқылы жүтқыншақпен қатысады. Үй жануарларының ауыз қуысы екі бөліктен түрады. Олар: сыртқы жағынан ерін мен үрт, ал ішкі жағынан қызыл иек пен тістер арқылы шектелген ауыздың кіреберіс бөлігі — ѵесііЬиІиш огіз — және қызыл иек пен тістерден жүтқыншаққа дейінгі кеңістікті алып жатқан өзіндік ауыз қуысы— соѵит ргоргіит. Ерін— Іаѵіит — ауыз саңылауын қоршап жатқан терілі-етті ағза. Оның негізін ауыздың дөңгелек бүлшықеті түзеді. Жоеаргы және төменгі еріндер— Іаѵіит зирегіиз еі іпГегіиз— ауыздың оң және сол бүйірінде бір-бірімен түйісіп, ауыз бүрышы — езуді — ап§и1из огіз — түзеді. Ерін сыртынан терімен, ішкі жағынан кілегейлі қабықпен қапталған. Әр түрлі жануарларда еріннің атқаратьга қызметі бірдей болмайды. Иттен басқа жануарлар еріндері су ішуге қатысады. Жылқы мен үсақ малдардың еріндері өте қозғалмалы келеді. Сол се- бепті олар еріндерінің көмегімен ірі талшықты жем-шөпті қабылдайды. Мүнымен қатар ерін сезім мүшесінің де қызметін атқарады. Әдетте, еріннің сыртқы тері қабатында сезім туктері— ріііі Іасііііз — орналасады. Кебіне олар жоғарғы ерінде болады. Ерінді сыртынан қаптаған тері ауыз қуысының ішіне қарай кілегейлі қабыққа ауысады. Кілегейлі қабықтың ішкі бетін мүйізделген көпқабатты жалпақ эпителий ткані астарлайды. Эпите- лий астында борпылдақ дәнекертканьді кілегейлі қабықтың ішкі екінші қабаты — өзіңдік пластинка жатады. Сөйтіп, ауыз қуысының кілегейлі қабығы тері типтес, яғни екі қабаттан түзілген. Ол негізінен қорғаныс қызметін атқарады. Еріндердің кілегейлі қабықтары жоғаргы және төменгі қызыл иектерге ауысатын жерде кілегейлі қабық қатпарларынан түзілген жоғарғы және төменгі ерін жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|