және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ерекшеліктері. Жылқынық шықшыт сілекей безінің пішіні со- м.ік.ша келген төрт бұрышты, көлемді болады. Оның түрі сүрғылт- і мэыл немесе сарғыш-қызыл болып келеді.
| Қойдың қатты таңдайында 14, ал ешкіде 12 таңдай білеуліктері орналасады.
Шошқада 20-22 таңдай білеуліктері бар. Қатты таңдайдың кілегейлі қабығында жекеленген лимфа бадамшалары жақсы жетілген. Итте 6-9 таңдай білеуліктері болады. Олардың пішіні доға тәрізденіп келеді. 129 Жумсақ таңдай— раіаіит тоііе — немесе таңдай шымылдығы — ѵеіит раіаііпит — қатты таңдайдың тікелей жалғасы. Жүмсақ таңдайдың негізгі екі жағы кілегейлі қабықтармен қапталған бүлшықеттерден түзілген. Сондықтан ол қозғалмалы ағза. Жүмсақ 5—3946 таңдай ауыз қуысын жүтқыншақтан беліп тұрады. Оның ауыз және жүтқыншақ беттері болады. Жүмсақ тандайдың бос жатқан иілген жиегін таңдай догасы— агсиз раіаііпиз — деп атайды. Ол екі бүйірінен жүтқыншаққа ауысып, оң және сол тақдай-жутцыниіақ доеаларын— агсиз ра1а1орһагуп£еиз — түзеді. Таңдай догасы мен тіл түбірінің аралыгында ауыз қуысын жүтқыншақпен жалгастыратын азық тесігі (есін) — /аисез — жатады. Таңдай шымылдыгының кілегейлі қабығы тіл түбіріне қарай өтіп, тіл денесінің түсында таңдай-тіл догасын— агсиз ра1аІ0£І055из — түзеді. Осы доганың артқы жагында және тіл түбірінің екі бүйірінде таңдай бадамшалары орналасады. Жүмсақ таңдайдың ауыз қуысына қараган бетінің кілегейлі қабыгы көпқабатты жалпақ эпителиймен қапталган. Онда кілегей бөлетін таңдай бездері— £І. раіаііпае — болады. Ал жүмсақ таңдайдың мүрын-жүтқыншақ (аңқа) бетіндегі кілегейлі қабық көп қатарлы кірпікшелі эпителиймен астарланган. Таңдай шымылдығының бүлшықеттері. Жүмсақ таңдайдың негізін таңдай бүлшықеті — ш. раіаііпиз — қүрайды. Ол таңдай сүйегінің артқы жиегінен басталып, таңдай догасына багытталады. Бүл бүлшықет жүтынганнан кейін жүмсақ таңдайды қысқартады. Таңдай иіымылыдыгын көтергіиі булшыкет— т. Іеѵаіог ѵеіі раіаііпі — самай сүйегінің ет өсіндісінен басталып, таңдай шымыл- дыгының орта түсына келіп аяқталады. Бүл ет жүтыну кезінде таңдай шымылдыгын көтеріп, есінді кеңейтеді. Таңдай шымылдыгын қатайтқыш бұлшықкет— ш. Іепког ѵеіі раіаііпі — таңдай шымылдыгын көтергіш бүлшықетпен бірге баста- лып, қанатша сүйектің ілмегіне қарай багытталады да, одан асып етіп таңдай шымылдығының екі бүйіріне бекиді. Бүл бүлшықет жүту кезінде таңдай шымылдығын көтеріп, азықтың ауыз қуысынан жүтқыншаққа етуіне кемектеседі. Таңдай бадамшалары—іоішііа раіаііпа — таңдайдың кілегейлі қабығының қатпарлануы нәтижесінде түзілген бадамша шүнқырларында (крипталар)—Ғокзиіа Іопзіііагі» — орналасқан кілегейлі бездер мен лимфа түйіндерінен түрады. Ерекшеліктері. Жылқыда таңдай шымылдығы ете үзын. Оның таңдай доғасы тіл түбіріне дейін жетеді. Осыған байланысты жылқы басқа малдармен салыстырғанда аузымен дем ала алмайды. Таңдай шымылдығында тақ таңдай бадамшасы, ал тіл түбірінің екі бүйірінде жүп таңдай бадамшалары орналасады. Күйіс қайыратын малдардың жүмсақ таңдайы сәл кысқалау келіп, кемекей бебешігінің үшына дейін созылады. Таңдай шымыл- дығынын екі бүйірінде таңдай бадамшалары болады. Шошқада таңдай шымылдығы қысқа және қалың болып келіп, бебешікке горизантальды бағытталады. Таңдай шымылдығында тақ таңдай бадамшасы орналасады. Итте таңдай шымылдыгы тіл түбіріне қарай бағытталып, бірақ оған сәл жетпей аяқталады. Таңдай бадамшалары ерекше бадамша қуыстарда — зіпиз Іопзіііагез — орналасқан. Ауыз қуысынық түбі— негізінен тілмен толган. Тіл мен қызыл иек аралығымдағы саңылау тәрізді қалтарыстың түбінде тіласты \іітпарлары— рііса 5иЫіп£иа1і8 — жатады. Бүл катпарларға кеп імгкті тіласты сілікей бездерінің езектері ашылады. Тіл үшының ас- пліда ауыз куысы кілегейлі қабығының тілге қарай ауысқаңдағы іү іетін қатпары тіл жугеншігі — /гепиіит Ііщиае—болады. Онық < \І буйірінде тіласты (аиітық) суйелшелері—сагипсиіа зиЫіп^иаІіз корінеді. Бүлардың төбесіне төменгі жақ және бірөзекті тіласты і ілекей бездерінің өзектері ашылады. І.рекшеліктері. Жьілқыда тіласты сүйелшелер жақсы жетілген. Куйіс қайтаратын малдардың тіласты қатпарлары бүртікшелі. I іласты сүйелшелері ірі көлемді, тығыз болып келеді. Шошқада аш- іық сүйелшелер болмайды, бірақ олардың орнында без өзектерінің •кчіктері жақсы байқалады. Итте сүйелшелер үсақ болып келеді. Тіл— 1іп£иа, 5. ^іозза — бүлшықетті, қимылы жақсы жетілген игза. Тіл сыртьгаан ауыз қуысына тән кілегейлі қабықпен қапталган. Оның бетінде әр түрлі қызмет атқаратын көптеген тіл бүртіктері ор- наласқан. Тілдің катысуымен организмде дәм сезу, сипап сезу, су мен азықты қабылдау қызметтері атқарылады. Ол итте дене қызуын реттеуге де қатыслды. Тіл барлық жануарларда ауыздағы азықты шайнау, жүту жүмыстарын іске асыруға ат салысады. Ол бүлшықеттер арқылы төменгі жақ және тіласты сүйектерімен байла- мысады. Тілдіқ түбірі— гадіх Ііпеиае, денесі— согриз 1іп£иае, арқасы — сіогхит 1іп§иае, екі буйір беті— Іасіе» Іаіегаііз және ушы— арех Ііп£иае — болады. Тілдің кілегейлі қабығы, оның түбірінен жүмсақ таңдайға өтіп, таңдай-тіл доғасын, одан көмекей қақпағы — бобешікке ауысып, ортаңғы және екі бүйірлік қатпарларды түзеді. Тілдің денесі мен үшынан кілегейлі қабық тіл түбіне қарай багытталып, тіл жүгеншігін жасайды. Тіл бүртіктері қызметіне қарай механикалық және дәм сезу топтарына бөлінеді. Механикалық топқа жіпше — раріііае ШіГогтез — және конусша — раріііае сопісае — буртіктер, ал дәм сезу тобына саңырауқулақша— раріііае Гип£ІІогте5, қорғанша — раріііае ѵаііаіае және жапырақша — раріііае Гоііаіае —буртіктер жатады. Аталған бүртіктер тілдің әр түрлі аумақтарында орналасқан. Жіпше бүртіктер тілдің денесі мен үшында болады. Олар жүмсақ, нәзіқ үсақ болып келіп, тілдің сыртқы бетіне барқыттық түр береді.' Тек күйіс қайтаратын жануарларда ғана қаттылау болып келеді. Ко- нусша бүртіктер тілдің түбір жағында санырауқүлақша бүртіктер тілдің екі бүйірінде, арқасында және үшында жақсы көрінеді. Қорғанша бүртіктер ірілеу, сыртынан сай және қорғаншамен қоршалған. Негізінен олар тілдің түбіріне жақын жатады. Сан жағынан 1—2 кейде 3 жүп болып келеді. Тек күйіс қайыратын жану- арларда ғана көптеп кездеседі. Жапырақша бүртіктер пішіні жагынан сопақ, жапырақ тәрізді болып келіп, тіл түбіріндегі таңдай-тіл доғасының алдыңгы жағында орналасады. Күйіс қайтаратын жануар- ларда болмайды. Тіл түбірінің кілегейлі қабығында тіл сілекей без- дері — 1іп£иа1е$ — орын тебеді. Тілдің бүлшықеттері. 1. Тілдің негізгі булшықеті—т. 1іп£иа1і5 ргоргіиз — үзынынан, көлденеңінен, тігінен орналасқан ет будалары- нан түзілген. Тілдің мегізін қүрайды. Біз-тіл (бу йірлік) бүліиықеті— т.' 5ІуІ0£І08зи8 — тіласты сүйегінің үлкен бүтагьгаың бүйірінен басталып, тілдің екі қапталын бойлай оның үшына дейін жетеді. Бүл бүлшықеттің оң және сол жағы бірдей жиырылғанда тілді артқа тартып қысқартады. Ал әрқайсысы жеке бір бүйірінен жиырылған жағдайда тілді өз жағына қарай бүрады. Тіласты-тіл булшықеті— ш. һу0§І085из — тіласты сүйектің денесі мен көмекей мүйіздіктерінен басталып, тіл бүлшықетінде аяқталады. Бүл бүлшықет тілді артқа тартып қысқартады және оған жалпақ пішін береді. Иек-тіл бүлшьщеті— т. §епІ£І058и8 — төменгі жақ сүйегінің иек бүрышынан басталады да, тілдің үшы мен денесінде аяқталады. Аталған бүлшықет тілді алға тартып оған жалпақ пішін беріп және оны қатты таңдайдан ажыратады. Ерекшеліктері. Жылқы тілінде дәпекерлік шеміршек— сагІі1а£о (І0Г8І Ііп§иае — болады. Тіл сілекей бездері сірілі-кілегейлі сөл бөледі. Бір жүп қорғанша бүртікпен қатар, кейде тақ үшінші бүртік де кез- деседі. Конусша бүртік болмайды. Куйіс қайтаратын жануарлар тиліінің үстіңгі арқа бетінде тіл жастыеының— Іогиз 1іп§иае — болуы олардың тілдерін қалыңдатады. Бүл жануарлар тілдерінің үштары үшкірлеу болып келеді. Олардың кілегейлі қабығында пигментті аймақтар көрінеді. Бүларда конусша бүртіктер жақсы жетілген, қорганша бүртіктердің саны тілдің бір жақ жартысында: ірі кара малда—8—17/21/, қойда—18-28, ешкіде — 11—18-ден болады. Жапырақша бүртіктер болмайды. Шошқаның тілі жіңішке, үзын, үшкір болып келеді. Оның до- рсальды бетінде бір жүп қорғанша бүртік орналасады. Тілдің вент- ральды бетіндегі кілегейлі қабық астында тіл шеміршегі болады. Ит тілінің пішіні жалпақ, жіңішке, үзын болады. Оның дорсаль- ды бетінен орталық сай—8и1си8 тссііапиз Ііп^иае — өтеді. Қорғанша бүртіктердің саны 2—3 жүп. Тіл үшының төменгі бетіндегі кілегейлі қабық астында үршық пішіндес тіл шеміршегі болады. Ол ыстық күндері ауыздан салаңдаған тілді үстап түрады. Тілдің сілекей безі кілегейлі сөл бөледі. Ауыз бездері— еіапсіиіае огіз — орналасу орындарына сәйкес қабырғалық және қабырғадан тыс жатқан бездер болып екі топқа бөлінеді. Қабыргалық бездерге ерін, үрт, таңдай және тіл бездері жа- тады. Олар негізінен аталған мүшелердің кілегейлі қабығы астында орналасады. Ауыз қуысынан тыс жатқан бездер тобын қүлақ түбі (шықшыт), төменгі жақ (бүғақ) және тіласты сілекей (алқым) без- дері қүрайды. 1. Қүлақ тубі безі—§1. рагоііз — сыртқы есту жолының төменгі жағын ала жақ пен атлант аралығында орналасқан көлемді без. Қүрылысы жағынан күрделі көпіршікті-түтікшелі бездерге жатады. Ол сірілі сілекей бөледі. Шықшыт безі көптеген бөліктерден түрады. Бүл бөліктерден басталатын өзектер өзара бірігіп, шықшыт безінің жалпы өзегін— сіисШ8 рагоіісіеиз — түзеді. Ол теменгі аралық кеңістікте қанатша бүлшықеттің медиальды бетімен алға қарай үрт аумағына бағытталып, төменгі жақтың тамырлы ойығы арқылы сүйектің латеральды бетіне шығады. Бүдан соң ол үлкен шайнау 132 бүлиіыкетінін алдыңғы жиегімен жоғары қарай көтеріліп, 3—4-ші ♦огаргы азу тістерінің деңгейінде ұрттың кілегейлі қабыгындагы (іүргікке — раріііа рагоіійеа — ашылады. Ерекшеліктері. Жылқынық шықшыт сілекей безінің пішіні со- м.ік.ша келген төрт бұрышты, көлемді болады. Оның түрі сүрғылт- і мэыл немесе сарғыш-қызыл болып келеді. Куйіс қайтаратын жануарлардың шықшыт бездері көлемді, с л.іуір үлкен келеді. Олардың пішіндері үзынша, түрі қоңыр-қызыл. 1>үл бездердің дорсальды бөлігі қалыңдау болады. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|