және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Дорсальды мурын жолы— теаіиз пазі сіогзаііз — көлемі жагынан жіңішке келген өтіс. Ол мүрын қуысының төбесі мен до- рсальды кеуілжірдің арасында жатқан жіңішке жол. Онымен ауа тор- лы сүйек шытырманы бетінде орналасқан иіс сезу мүшесіне өтеді. Сондықтан оны — иіс сезу жолы деп атайды.
Ортаңеы мурын жолы— теаШз пазі тесііиз — дорсальды және нентральды кеуілжірлер аралығында болады. Онымен ауа мүрын маңындағы койнауларға өтеді. Вентральдьі мүрьін жолы— теаіиз пазі ѵепігаііз — вентральды кеуілжір мен мүрын қуысының түбі аралығында жатады. Ауа бүл өтіспен хоандар арқылы аңқаға өтеді. Жалпы мурын жолы— теаШк пазі соттипіз — мүрын пердесі мен кеуілжірлердің және иіс сезу шытырмандарының медиальды беті аралығында орналасады. Бүл алдыңғы үш өтісті жалғастырып, артқа қарай аңқа жолына— пазорһагупх — айналады да, хоандар арқьілы ауаны аңқаға өткізеді. Мүрын қуысының кілегейлі қабығы дорсальды кеуілжірдің ал- дыңғы жағында тузу қатпар— рііса гесіа, ал вентральды кеуілжір алдында негізгі — рііса Ьазаііз және танау қатпарларын— рііса аіагіз — түзеді. 6—3946 161 Мүрын кіреберісі мен езіндік мүрын қуысы шекарасындағы қатпарда мүрын-көзжас тесігі— озіішп пазоіасгітаііз — көрінеді. Бүл тесікке мүрын қуысын кез жасы қапшығымен байланыстыратын мурын-көзжас өзегі— сіисіиз пазоіасгітаііз — ашылады. Көзжас пен мүрын қуысы кілегейлі қабығындағы бездердің сек- реттері ауаны дымқылдандырып түрады. Сонымен қатар, кілегейлі қабық астында көптеген қан тамырларынан түзілген веналық өрім— ріехиз ѵепозиз пазі — болады. Ол ауаның жылынуын қамтамасыз етеді. Вентральды мүрын жолының алдыңғы жагындағы куректіс өзегі — дисіиз іпсізіѵия — арқылы мүрын қуысы ауыз қуысымен қатысады. Бүл өзекке жануарларда иіс сезу қызметін атқаратын мурын-соқалық муше — ог^апоп ѵотегопазаііз — ашылады. Ерекшеліктері. Жылқьіда қаңсар болмайды. Мүрын тесігінің пішіні жарты ай тәрізді болып келеді. Танаудың негізін шеміршек пластинкасы мен мүйізшесі бар танау шеміршегі түзеді. Шеміршек пластинкасы танаудың алдыңғы қабырғасында ғана болады. Танаудың бүйір бетінде тереңдігі 5—7 см мүрын қалташасы (диверкулы) бола- ды. Мүрын кеуілжірлері ішкі перде арқылы алдыңғы және артқы бөлімдерге бөлінеді. Алдыңғы кеуілжірдің артқы бөлімі маңдай қойнауымен жалғасып, маңдай-кеуілжір қойнауын— зіпиз сопсһоітопіаііз, ал вентральды кеуілжірдің осындай бөлімі жоғарғы жақ қойнауымен жалгасып, кеуілжір-жақ тесігін — ареПига сопсһотахіііагіз — түзеді. Дорсальды кеуілжірдің түзу қатпары қосарланып жатады. Танау қатпарының негізін — 8 әріпі тәрізді шеміршек — сагШа§о 5І£тоі<іеа — қүрайды. Күректіс өзегі ауыз қуысына ашылмайды. Кілегейасты веналық ерім мүрын пердесінде, кеуілжірлерде, әсіресе вентральды кеуілжірде жақсы жетілген. Ірі қара малда қаңсар ерінге дейінгі аумақты алып жатады. Мүрын тесіктері онша үлкен емес, пішіні сопақша болып келеді. Олардың дорсолатеральды шетінде танау сайы— киісиз аіагіз — жа- тады. Танаудың дорсальды қабырғасын шеміршек пластинкасы, ал вентральды қабыргасын якорь тәрізді шеміршек түзеді. Дорсальды және вентральды бүйірлік шеміршектер бір-бірімен жалғасып, мүрын- ның бүйір қабырғасының негізін қүрайды. Дорсальды кеуілжір үзын, жіңішке, ал вентральды кеуілжір жал- пақ болып келеді. Вентральды кеуілжір өз кезегінде үзынша ішкі пердемен дорсальды және вентральды бөлімдерге бөлінеді. Оның дор- сальды бөлімі ортаңгы мүрын жолымен, ал вентральды бөлімі — вен- тральды мүрын түбінің кілегейлі қабықтарында ғана болады. Үсақ малдарда қаңсар тек мүрын тесігінің айналасында ғана орын тебеді. Мүрын тесігі — 8 — әрпі пішіндес болып келеді. Шошқа мүрьгаының үшьгада жалпақ тумсық— гохігит — орнала- сады. Оның пішіні диск тәріздес, козғалмалы келеді, сыртқы бетінде жалпақ тумсық қаңсары— ріапит гозігаіе — болады. Жалпақ түмсықтың мүрын тесіктері аралығындағы негізін танау суйегі— о§ гозігаіе — қүрайды. Ол мүрын сүйегінің алдыңғы үшына мүрын пердесіне және түмсық сүйектеріне байланысып жатады. Танау сүйегінің екі бүйірінде танау шеміршектері орналасады. Олар артқы бағытта бүйірлік мүрын шеміршектерімен жалғасады. Танау сүйегінің пеитральды бөлігінен біз тәрізді латеральды қосымша шеміршек— і аг(і1а£0 ассехзогіа Іаіегаііа — бөлінеді. Ол мүрын тесігінің латеровен- гральды қабырғасында жатады. Шошқаның мүрын қуысы үзын, жіңішке келеді. Оның артқы жағы вентральды мүрын жолдарына бірігіп кетеді. Дорсальды кеуілжір жалпақ болмайды. Ал, вентральды кеуілжір дорсальды және ментральды оралымдардан түрады. Олардың қуысы ортаңғы және вен- гральды мүрын жолдарымен қатысады. Ит мүрнының негізін қүрайтын шеміршек жақсы жетілген. Ол түмсық сүйегінің үстіңгі жағынан алға қарай сәл шығып түрады. Осының нәтіжесінде ит мүрнының үшы қозғалмалы келеді. Мүрын іесіктерінің айналасында пигменттелген қаңсар болады. Оның орта іүсында қаңсар сайы жатады. Мүрын тесігінің пішіні дөңгелектеніп келген. Танаудың дорсальды қабырғасының негізін дорсальды бүйірлік мүрын шеміршегі, ал вентральды қабырғасын — латеральды қосымша шеміршек түзеді. Мүрын қуысының қабырғасында үзынша ганау қатпарларымен қатар, қиғаш және параллельді цатпарлар— рііса оЫіеиа еі рагаііеііа — кездеседі. Вентральды мүрын кеуілжірі күрделі шытырман оралымдардан қүралған. Иіс сезу шытырманының қүрылысы да күрделі болады. Шошқа мен итте мүрын-көзжас өзегі вентральды мүрын ке- уілжірінің артқы бөлігі түсында вентральды мүрын жолына ашылады. 44-сурет. Жылқыныц көмскей шеміршсктері: I— бөбешік; 2— қалқанша шеміршек; 2'— кигаш сызык; 3— муйізше есінді; 4— сакинаша шеміршек; 5— алдыңгы мүйізше; 5'— калқанша шеміршсктік алдыңғы ойыгы; б— калқанша шеміршек денесі; 7— арткы мүйізше; 8— ет өсіидісі; 9— сақинаша шеміршек догасы; 10— кенірлекшс- міршектері; II— тіласты сүйск; а— банлам. Мүрын маңы қойнаулары— зіпиз рагапазаіез — негізінен жалпақ бас сүйектерінің ішкі және сыртқы пластиналары аралыгында орнала- сып, мүрын қуысымен тесіктер арқылы қатысады. Қойнаулар ішкі жағынан кілегейлі қабықтармен астарланған. Бүларга жогары жақ— 5ІГШ8 шахіііагіз, маңдай — зіпиз Ггопіаііқ сынаша — зіпиз хрһепоісіаіез, тақдай — зіпиз раіаііпиз —қойнаулары жатады. Атал- ган қойнаулар жануарларда біркелкі дамыған. Олардың даму дәрежесі көп жағдайда азу тістердің көлеміне, маңдай сүйегінің мүйіз өсінділерінің жетілуіне тікелей байланысты болады. Бүл қойнаулар ірі қара малда өте жақсы, жылқы мен шошқада біршама жақсы, ал итте мейлінше нашар жетілген. КѲМЕКЕЙ • Көмекей (гортань)— Іагупх — аңқаны кеңірдекпен жалғас- тырып түрған тыныс алу түтігінің алдыңғы болігі (44-су- рет). Ол мынадай кептеген қызметтер атқарады: тыныс алуға қажетті ауаны ерсілі- қарсылы екі бағытта откізіп түрады; жүтыну кезінде тыныс жолын бітеп, азықтың кеңірдекке түспеуін қамтамасыз етеді; кеңірдекті тіласты сүйегіне бекітеді; жүтқын- шақтың каудальды тарылтқыш бүлшықеттері мен өңештің тірегі қызметін атқарады; жануарларда дыбыс шығару мүшесі болып табылады. Кемекей түтікше ағза ретінде ішкі кілегейлі, ортаңғы шеміршекті және сыртқы сірілі қабықтардан түрады. Көмекейдің негізін бір-бірімен қозғалмалы байланысқан 5 шеміршек түзеді. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|