Жылдарға арналған батыс қазақстан облысының аумағын дамыту бағдарламасы батыс Қазақстан облыстық мәслихаттың

1. БАҒДАРЛАМАНЫҢ ПАСПОРТЫ

Батыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының батыс бөлігінде орналасқан. Облыс аумағы 151,3 мың шаршы шақырым немесе республика аумағының 5,6%-ын құрайды. Халқының саны 624,0 мың адамды немесе Қазақстан халқының 3,7%-ын құрайды. Облыс Ресейдің бес облысымен шекаралас жатыр: Астрахан, Волгоград, Саратов, Самара, Орынбор және Қазақстанның екі облысы - Ақтөбе және Атырау облыстары.

Облыс орталығы – Орал қаласы. Облыстың әкімшілік-аумақтық бөлімі екі қаланы (Орал қ., Ақсай қ.), 12 әкімшілік ауданды, 3 кентті, 444 ауылды құрайды.

Облыс аумағы газ және газ конденсатына, мұнайға, борат кендеріне, жанатын тақта тастарына, калий-магний тұздарына, әктас түрлеріне, цемент шикізатына, борға, керамзит сазына, құрылыс және аллювиалды құмға бай.

Әлем бойынша құрлықтағы ең ірі мұнай-газ учаскелерінің бірі – Қарашығанақ Ақсай қаласының маңында орналасқан. Бұл кен орны 280 шаршы ш. ауданды алып жатыр. Кен орнының қоры 1,35 трлн. текше м. газды және мұнай және газ конденсатының 1,2 млрд.тоннасын құрайды. Сұйық көмірсутек шикізатының алынатын қоры шамамен 320 млн.тонна және газ қоры 450 млрд. текше м. құрайды.

Облыстың Ақжайық ауданында «Сатимола» бор-калий тұздарының кен орны игерілуде, мамандардың болжамдары бойынша қор 150 жылға дейін жетеді.

Семиглавый Мар кен орнында бордың қоры - 22 мың. текше м., сазды балшық шикізаты – 21 мың.текше м. және опоктар – 6,1 мың.текше м. құрайды.

Ақсуат селосында қуаттылығы жылына 1300 мың тонна цемент зауытын салуға жеткілікті 1106,5 млн. текше метр цементті шикізат қоры барланған. Гидравликалық қоспа ретінде Шипов кен орнының 21619 мың текше метр қоры барланған кремнийлі сазды пайдалануға болады.

Республиканың өнеркәсіп өндірісінде облыстың үлес салмағы жоғары және 2013 жылы 9,3% құрады. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2009 жылғы 825,1 млн. теңгеден 2013 жылы 1659,7 млн.теңгеге дейін ұлғайды. Аумақтың мамандандырылуын тау-кен өнеркәсібі айқындайды, ол облыс өнеркәсібінің құрылымында 89,3% құрайды. Тау-кен өнеркәсібінде ең жоғары үлеске мұнай өндірісі ие, газ конденсатын, шикі мұнайды, табиғи газды қоса алғанда. Республикада газ конденсатын игеру көлемі бойынша облыс үлесіне 99,6% тиесілі, газды игеру көлемі - 46,4%.

Өңдеу өнеркәсібіне машина жасау мен азық-түлік салалары жатады.

Облыс дамыған агроөнеркәсіптік кешенге ие. 2013 жылы ауыл шаруашылық саласының жалпы өнімі құндық тұлғалауда 79,7 млрд. теңгені құрады, ол 2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 1,5 есе жоғары. Елдің ЖІӨ-сіндегі ауыл шаруашылығының үлес салмағы 3,3%-ды құрайды.  

Негізгі капиталға республикалық инвестициялар көлемінің облыс бойынша 3,2%-ы тиесілі.

Сыртқы сауда айналымының көлемі облыс бойынша 2013 жылы 10387,1 млн. АҚШ долларын құрады, бұл 2009 жылғы деңгейден 5,7 есе жоғары.

Экспорт құрылымында минералдық өнімдер (98,8%), металдар және олардан жасалған бұйымдар (0,8%), машиналар мен жабдықтар (0,2%) басым болып келеді.

Импорттың негізгі салаларына машиналар және жабдықтар (28,7%), металдар және олардан жасалған бұйымдар (21,6%), химиялық өнеркәсіп өнімі (15,6%) және минералды өнімдер (14,9%) болып табылады.

Облыстың еңбек нарығының негізгі индикаторлары бойынша өңірдің экономикалық тұрғыдағы белсенді тұрғындары деңгейінің тұрақтылығы байқалады. 2013 жылы жұмыспен қамтылған халықтың ең көп саны ауыл шаруашылығында (25,6%), білім беруде (13,9%), саудада (12,7%) байқалған.

Жұмыссыздық деңгейі үрдісінің 2009 жылғы 6,3%-дан 2013 жылы 5,1%-ға дейін тұрақты төмендегені, экономикалық тұрғыдағы белсенді және жұмыспен қамтылған халық саны көрсеткішінің тұрақтылығы, жұмысқа орналасқан халық санының артуы байқалады.

Жалпы жұмыспен қамтылған санынан халықтың өз бетінше жұмыспен айналысатындардың үлесі 39,2%-ды құрайды, бұл республикалық мәннен жоғары (30,6%).

Кедейліктің салыстырмалы көрсеткішінің (табысы күнкөрістің ең төмен деңгейінен де төмен халықтың үлесі) деңгейі 2013 жылы облыс бойынша 3,7% құрады.

Халықтың табиғи қозғалыс коэффициенті туып-көбеюшіліктің тұрақты өсуін көрсетеді, адам өлімінің азаюының үрдісін және халықтың табиғи өсіп-өнуін бақылауға болады.

Облыс ішіндегі көші-қон жағдайы қаладағы көші-қон сальдосымен салыстырғанда позитивтік және ауылдық жерлер үшін қарсы сальдо болып есептеледі. Ауылдық жерлердегі еңбекке жарамды халықтың қалалық жерлерге материалдық жағдайды жақсарту және өмір сүру дәрежесін арттыру мақсатында қоныс аударуы байқалып отыр.

Облыстың географиялық оңтайлы орналасу жағдайына және өңірдің жоғарғы ресурстық әлеуетіне, аймақтың экономикалық өсімінің оң үрдістеріне, негізгі әлеуметтік маңызы бар көрсеткіштер деңгейінің жақсаруына қарамастан, аймақты дамытудың келесі түйінді мәселелері шешілмей отыр:

1. Өңір экономикасының құрылымында түбегейлі өзгерістер болған жоқ – экономика үшін салалық теңгерімнің орындалмау сипаты жатады, салалық құрылымның шикізаттық бағыты және «өндіру сипаттамасы» сол қалпында, шағын бизнесті әртараптандыру деңгейі төмен. Мұнай-газ саласы облыс өнеркәсібінің 89,2%-ын құрайды, мұнда жұмыс істейтіндер саны өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардан 21,4%-ды құрайды. Өңір экономикасының мұнай-газ секторындағы кәсіпорындарға тәуелділігі екі түрлі қауіпті төндіреді – «тоқырау» мен өңдеу өнеркәсібінің құлдырауы және әлемдік көмірсутек бағасының төмендеуіне байланысты аймақтағы экономикалық жағдайдың нашарлауы;

2. Өнеркәсіп құрылымында өңдеу секторының төмен үлесі.

Өнеркәсіптің базалық салаларында көптеген проблемалар кездеседі, оларға мыналарды жатқызуға болады: өнеркәсіп жабдықтарының жоғарғы дәрежеде тозуы, өндірістік құралдардың баяу жаңартылуы, өңдеу секторындағы бөлек салалардың бәсекеге қабілеттілік дәрежесінің жетіспеушілігі;

3. Еңбек саласының қосымшасы ретінде өндіріс рөлінің төмендеуі. Соңғы екі онжылдықта өнеркәсіп салаларында жұмыспен қамтылған халық саны 44,4 мың адамнан 27,1 адамға дейін қысқартылды, сонымен қатар бұл машина жасау және металл өңдеу, жеңіл өнеркәсіп және құрылыс материалдарының өнеркәсібі салаларында байқалады;

4. Ауыл шаруашылығында ауыл шаруашылық көліктердің және технологиялық құралдардың тозуы байқалады, бұл еңбек өнімділігінің төмендеуі және өндіріс шығындарының өсуі, ауа райы жағдайына дән өндірісінің тәуелділігі (тәуекелділік егіншілік аймағы), халық ауласында мал шаруашылығындағы ұсақ тауарлы өндіріс басымдығы, бұл мал өнімділігінің төмендігін анықтайды;

5. Әлеуметтік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету саласында келесі шешілмеген мәселелер бар:

білім беруде – бейімделген ғимараттарда орналасқан мектептер үлесінің жоғарылығы (41,0%), мектепке дейінгі ұйымдарға кезек көп (2014 жылдың 1 қаңтарына – 17939 бала), біліктілігі жоғарғы педагогикалық қызметкерлерге қажеттілігі, 27 техникалық және кәсіби білім беру мемлекеттік оқу орнындарының 7-уі бейімделген ғимаратта орналасқан, 4-нің жатақханасы жоқ, техникалық және кәсіби білім беру ұйымдардың өнеркәсіп кәсіпорындарымен нашар байланысы, өндірістік тәжірибелерді ұйымдастырылуының төменділігі, өңірдің қалалық және ауылдық жерлердің арасында білімнің сәйкессізділігінің жоғарылығы, бұл қалалық және ауылдық мектептердің БҰТ-де орташа баллдардың әртүрлілігімен расталады;

денсаулық сақтауда – дәрігер кадрлармен қамтамасыз ету көрсеткішінің төмендігі (10 мың тұрғынға – 30,8, республикалық көрсеткіш – 38,8);

6. Халықтың жекелеген топтары арасында табыстарының жоғары деңгейде саралануы, халықтың өз бетімен жұмысқа орналасу деңгейінің жоғарылығы және облыс жастары арасындағы жұмыссыздық пайызының жоғарылығы, әсіресе ауылдық жерлерде, еңбекақысы төмен экономика секторларында жұмыс істейтіндер үлесінің жоғарылығы байқалады, бұл нәтижесінде өңірдің кедейлік индексіне кері әсерін тигізіп, оның жоғарылауына және жалпы жұмыспен қамтылғандар көрсеткішінің төмендеуіне ықпал етеді;

7. Ауылдық жерлерді аудан орталығымен, аудан орталықтарын облыс орталығымен байланыстыратын автокөлік жолдарының қанағаттанарлықсыз жағдайы. Жергілікті маңызы бар жолдардың жалпы ұзындығының 77,0%-ы қанағаттанарлықсыз жағдайда;

8. Коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары үшін жалпы проблема техникалық артта қалуы және қолданыстағы негізгі құралдардың тозуы, жөндеу – қайта жанарту жұмыстары, энергия үнемдеу бойынша іс-шаралар жүргізуге өз қаражаттарының болмауы болып табылады;

9. Облыстың қоршаған ортасына мұнай-газ кешендік кәсіпорындары, қазандықтарды шығаратын шаруашылықтары, автокөлік, өнеркәсіп кәсіпорындары кері әсерін тигізеді. Жайық өзенінің экожүйесін сақтау проблемалары облыстың экологиялық мәселесі болып табылады. «Капустин Яр» және «Азғыр» әскери полигондарының әсерінен туындайтын, қоқыстарды жою мәселелері, Шалқар көлінің жағдайы жергілікті экология мәселелеріне жатады.

Облыстың өндірілген жалпы өңірлік өнімінің көлемі 2013 жылы 1734,4 млрд. теңгені, нақты көлем индексі – 103,2%-ды құрады. Республикадағы ЖІӨ облыстың үлесі 4,9%-ға тең (Қазақстан аймақтарының ішінде 11-орын).

Өңірдің ЖӨӨ құрылымында ең жоғары үлес салмағы өнеркәсіп саласына тиесілі (55,0%), көлік, байланыс және сауда секторларына тиісінше 8,7%, 0,5% және 6,3%-дан келеді. Облыстың ЖӨӨ құрылымындағы ауыл шаруашылық үлесі елеусіз және 3,0%-ды құрады.

1-кесте

Облыстың ЖӨӨ нақты өзгертулерінің индексі 2011 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 104,3%, 2012 жылы – 104,6%, 2013 жылы – 103,2% құрады.

Қазақстанның ЖІӨ құрылымының ең жоғары үлесіне Батыс Қазақстан облысының өнеркәсіп секторы ие – 9,6% (Қазақстан аймақтарының ішінде 4-орын).

2-кесте

Аймақтың ЖӨӨ нақты өзгеруіне әкелетін дамыған салаларға тау-кен және өңдеу өнеркәсібі, құрылыс, көлік және қоймалау, сауда, ауыл шарушалығы жатады.

Халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімі 2011 жылы облыс бойынша 2168,2 мың теңге, 2012 жылы – 2782,5 мың теңге, 2013 жылы – 2793,7 мың теңге құрады (орташа республикалық дәрежеге 134,9%-ды құрайды).

2014-2015 жылдардағы экономика өсімі негізінен Индустрияландыру картасы бойынша жаңа өндірістік қуаттарды енгізу, агроөнеркәсіптік кешендерді, жеке және мемлекет қаражаттары есебінен индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларға инвестициялар салу есебінен қамтамасыз етіледі.