Нормативтерді орташа шамаларды есептеу әдісімен әзірлеу

Орташа шаманы есептеу әдісін нормативтерді әзірлеу процесінде қолданғанда мынадай жұмыстарды орындау көзделеді:

қиындығы сол бір факторға байланысты жұмыстың белгілі бір түрлері бойынша уақыттың жұмсалуын өлшеу нәтижелерін топтастыру;

төзімділіктің нақты коэффициенттері бойынша (бақылау нәтижелері) нақты хронологиялық қатарды бағалау. Егер төзімділіктің нақты коэффициенті нормативтіктен кем немесе тең болса, хронологиялық қатар төзімді болып есептеледі, ал егер төзімділіктің нақты коэффициенті нормативтіктен асып кетсе, хронологиялық қатар төзімсіз болып саналады, және оны жақсарту қажет, яғни төзімді қалыпқа келтіру керек;

жақсартылған хронологиялық қатардың орташа арифметикалық мәні ретінде нормативтік уақытты (еңбектің жұмсалуы нормасы) айқындау.


3. Уақыттың сараланған және ірілендірілген нормативтерін микроэлементті нормативтердің базалық жүйесі негізінде әзірлеу (МБЖ-1)

Ірілендірудің ең жоғарғы дәрежелі уақыттың нормативтерін әзірлеу үшін микроэлементтерді пайдалану уақыттың нормативтік мәнінің тең күштенуін қамтамасыз етуге, нормативтік-зерттеу жұмыстарының көп күш жұмсалуын төмендетуге мүмкіндік береді, сондықтан бұл нормативтерді әзірлеудің дәстүрлі әдістерінде орын алатын қол еңбегін орындау жөніндегі еңбек тәсілдеріне хронометражды бақылауларды жүргізу қажеттігін жояды.

Микроэлементтерді пайдалана отырып, уақыт нормативтерін әзірлеу мынадай негізгі кезеңдерге бөлінеді:

еңбек процесін орындаудың ұйымдық-техникалық шарттарымен танысу;

еңбек процесін құрастырушы микроэлементтерге бөлу;

еңбек процесін талдау;

оңтайлы еңбек процесін және оған тиісті уақыт нормативтерін жобалау.

Еңбек процесінің ұйымдық-техникалық шарттарын орындауды зерттеу барысында жұмысты орындаушы туралы, оның ішінде жұмысшының кәсібі, жұмыс өтілі, жұмысшының разряды туралы ақпарат, жұмыс орнының қолданыстағы жоспарламасы туралы деректер енгізілетін зерттеп тексеру картасы ресімделеді. Бұл үшін белгілі көлемде еңбек құралдары, аспаптары мен құрылғылары олардың жұмысшыға қатыстылығы бойынша орналастырылып толық сәйкестікте көрсетілетін жұмыс орнының жоспары сызылады.

Жұмыс орындарындағы шығыс деректерін жинақтауда еңбек процесін жеке тәсілдерге, ал әрбір тәсілді – оны құрайтын микроэлементтерге бөлу жүргізіледі. Еңбек тәсілдері олардың орындалу кезектілігі тәртібінде арнайы нысандарға жазылады. Дәл сол нысанға оң және сол қолмен, кеудемен және аяқпен орындалатын еңбек тәсілдерінің микроэлементті мазмұны да жазылады.

Еңбек процесін талдауда бірінші кезекте еңбек құралдары, аспаптары мен жабдықтарының орналасуы қол жетерлік аймаққа сәйкес келетіндігі айқындалады. Кейін жұмыс орнының дұрыс жоспарланбауы себепті артық қимылдар анықталады. Күштің кезектестірілуі, ирек қимылдарды болдырмау, күрделі және ұзаққа созылатын қимылдарды қарапайымдау және қысқалау қимылдарға алмастыру жолымен бұлшық еттердің статистикалық күштенуін азайту мүмкіндігі айқындалады. Артық қимылдарды еңбек құралдары мен аспаптарының, оларды пайдалану кезектілігін ескере отырып, орналасуын өзгерту жолымен жою мүмкін болады: көбірек қолданылатын аспап жақынырақ, азырақ қолданылатыны – алысырақ жатуға тиіс.

Біріктіріп орындау мүмкіндігі бағытында микроэлементтердің орындалу уақытына, орындалу кезектілігіне әсер ететін сандық факторлардың мәні талдауға салынады.

Осындай талдау нәтижесінде оңтайлы еңбек тәсілінің бірнеше нұсқасы жобаланады. Олардың ішінен ең үздігі оны орындаудың ең аз уақытымен бағаланатын әр нұсқаның уақыт шығынын айқындағаннан кейін таңдап алынады.

Сонан соң әр сандық фактор бойынша олардың мәнінің көлемі белгіленеді. Сандық факторлардың әртүрлі мәндік байланысы үшін еңбек тәсілдерін орындауға кететін уақыт шығыны анықталады. Уақыт шығыны анықталған соң олардың көлеміне әсер ету дәрежесі талданады. Факторлардың тәсілдерді орындау уақытына әсер етуін талдау графикалық немесе өзара байланысты әдістермен жүргізіледі. Кемімелі теңдеу қорытындысы графикалық талдау немесе ең төмен квадраттар әдісімен жүзеге асырылады.

4. Еңбек процестері және оларды сыныптау
Өнімді жасаған кезде үнемі үш элемент қатысады: өндіріс құралы, еңбек нысаны және жұмыс күші. Өзара байланысты өнімді жасауға бағытталған осы элементтердің жиынтығы өндірістік процесс деп аталады.

Әрбір өндірістік процесс жұмысшының тікелей еңбек процессі мен онымен байланысты жұмысшының бақылауы мен басқаруымен жүргізілетін физикалық, химиялық және механикалық процестердің үйлесімін білдіреді. Бұл ретте, тікелей еңбек процессі деген жұмысшының дене және ой еңбегі бірлігінің еңбек нысанына әсер ету процесін білдіреді. Бұл процесс жұмысшының еңбек нысанының тікелей өзгертуіне, машинаны оңтайлы толтыруды қамтамасыз етуіне байланысты қосымша еңбек әрекеттерін орындауына, машинаны басқару және оның жұмыс механизмдерін ауыстыруға, бөлшектерді өлшеуге, технологиялық процесс барысын, қызмет көрсетілетін машиналар мен агрегаттардың жұмысын, машиналардың (агрегаттардың) жекелеген тетіктерін ретке келтіруден пайда болған процестің қалыпты барысынан ауытқуын жоюды, сондай-ақ өндірілетін еңбек өнімінің сапасынан ауытқуды байқау, басқару және бақылауға бағытталған еңбек әрекеттерін орындауынан тұрады.

Еңбекті нормалаудың мақсаттары үшін әр түрлі еңбек процестері жіктеледі, яғни белгілі бір сипаттары бойынша бірыңғай топтарға бірігеді. Нормалау әдістеріне әсер ететін айтарлықтай маңызды сипаттары мыналар болып табылады:

еңбек процессін жүзеге асыруда жұмысшының қатысу сипаты;

кезеңділік және процестің ұзақтығы;

өндірісті ұйымдастыру типі (дара, ұсақ сериялы, сериялы, ірі сериялы, жалпы).

Еңбек процессіне жұмысшылардың қатысу сипатына қарай еңбек процессі олардың салалық ерекшелігіне қарамастан былай бөлінеді:

қолмен жасалатын;

машинамен және қолмен жасалатын;

машинамен жасалатын;

автоматтандырылған.

Қолмен жасалатын процестер деп қызметкерлер еңбек нысанына қосымша энергия көздерін немесе қосымша энергия көздері (электр, пневматикалық және т.б.) арқылы жұмыс істейтін қол құралдарын пайдаланбай әсер ететін процестер аталады. Мысалы, түйіндер мен бұйымдарды жинақтау, егеу, гайкаларды бұрау, молярлық кистьпен сырлау, қырып тегістеу, электр бұрғымен тесіктерді бұрғылау.

Машинамен және қолмен жасалатын процестерге еңбек нысанына технологиялық әсер ету машинаның орындаушы тетіктерінің (станоктың) көмегімен, ал еңбек нысанына қатысты құралды немесе еңбек құралына қатысты еңбек нысанын қозғауды жұмысшы өзі жүргізетін процестер жатады. Мысалы, бөлшектерді қолмен әперілетін металды кесу станогында өңдеу, тігін бұйымдарын тігін машинасында тігу және т.б.

Машиналық процестер кезінде еңбек нысаны формасының, өлшемінің және басқа да сипаттарының өзгеруі жұмысшының қол күшін пайдаланбай машина жүзеге асырады, ал жұмысшының қызметі еңбек нысанын орнату және алу, машинаның жұмысын басқаруға келіп саяды. Мысалы, бөлшекті құралды механикалық әперіп тұратын станокта өңдеу.

Автоматтандырылған процестер еңбек нысанына технологиялық әсер ету, оны орнату және алу жұмысшының қатысуынсыз орындалуымен сипатталады. Автоматтандырылу дәрежесіне байланысты жұмысшының қызметі машинаның жұмысын бақылаудан, ақаулықтарды жоюдан, ретке келтіруден, құралды ауыстырудан, еңбек нысанын орнату және алудан, машина жұмысының бағдарламасын жасаудан тұрады.

Еңбек нысанына бөгелмеуі дәрежесі бойынша технологиялық процестер үздіксіз және дискреттік болып бөлінеді. Алғашқысы кезінде технологиялық процесс шикізатты толтыру, дайын өнімді беру және оны бақылау кезінде тоқтамайды. Екіншісі технологиялық процестер барысында үзілістердің болуымен сипатталады.

Еңбек процестерінің барлық аталған түрлері мен олардың ерекшеліктері еңбек бөлінісі мен кооперациясы мәселелерін шешу, жұмыс орындарын ұйымдастыру, оларға қызмет көрсету, жоспарлау, еңбек нормаларын белгілеу жүйесін таңдау кезінде ескерілуге тиіс.
5. Еңбек процессінің құрылымы
Еңбекті нормалау кезінде еңбек процессі операциялар мен олардың элементтеріне бөлінеді. Еңбек процессін операцияларға бөлу жұмыстарды жүргізу технологиясына, қолда бар жабдықтарға, өндіріс сипаты мен оны ұйымдастыруға, өндіріс ауқымы мен мамандануына, еңбектің механикалану дәрежесіне, оны бөлу нысандарына байланысты.

Операция деп бір жұмыс орнында бір немесе бірнеше еңбек нысанына бір жұмысшы немесе жұмысшылар тобы орындайтын еңбек процессінің аяқталған бөлігі аталады. Операция жұмысшының еңбек нысанын өңдеу бойынша барлық жүйелі қызметін немесе келесі бұйымға немесе олардың келесі партиясына көшуге дейінгі процесті жүргізуді қамтиды.

Технологиялық қатынаста операциялар орнату, позиция, ауысу және өту болып бөлінеді.

Орнату - өңделетін дайындамаларды немесе жинақтау бірліктерін бекіту кезінде орындалатын технологиялық операциялардың бөлігі.

Позиция – операцияның белгілі бір бөлігін орындау үшін құралға немесе жабдықтың қозғалмайтын бөлігіне қатысты аспаппен бірлесіп бекітілген өңделетін дайындама немесе жинақталатын жинақтау бірлігі алатын белгіленген орналасу жағдайы.

Ауысу – технологиялық операцияның аяқталған бөлігі, ол өңдегенде қалыптасатын немесе жинақтау кезінде қосылатын қолданылатын құралдар мен беттердің тұрақтылығымен, белгілі бір бағыттағы механикалық процестерде жабдық жұмысы режимінің тұрақтылығымен, процесс мазмұндылығымен және физика-химиялық процестерге қатысушы компоненттер құрамының тұрақтылығымен сипатталады

Өту – құралдың дайындамаға (немесе керісінше) қатысты бір мәрте ауысуынан тұратын ауысудың қайталанатын бөлігі, оның кезінде формалардың, өлшемдердің, беттің тазалығының немесе еңбек нысаны қасиетінің өзгеруі жүргізіледі.

Операцияны орнатуға және өтуге бөлу бұйымдарды механикалық өңдеу процессіне тән (металл өңдеу, ағаш өңдеу); физика-химиялық процестер технологиялық тұрғыда өтуге ғана бөлінеді.

Операцияның, едәуір дамыған еңбек процессінің жобалану мазмұнын зерттеу үшін және оны орындау үшін еңбек шығындарын жұмсауды айқындау операцияның орнату, позиция, ауысу және өтуге бөлінуі оның еңбек қатынастары тұрғысынан бөлінуімен, яғни құрамын, бірізділігін, орындау тәсілдерін және оның құрамдас элементтерінің ұзақтығын айқындаумен толықтырылады. Осы мақсатпен операцияны еңбек қимылы, еңбек әрекеттері, тәсілдер мен тәсілдер кешеніне бөледі. Операцияны бөлшектеу дәрежесі талдау мен жобалаудың талап етілетін нақтылығына байланысты болады.

Еңбек қимылы – бұл адамның жұмыс атқаратын мүшесінің: қолы, аяғы және тұлғасы және т.б. бір мәрте қозғалуы. Мысалы, «қолын құралға созу», «құралды алу» және т.б.

Еңбек қимылдары қимыл түрлері, орындау тәсілі және нақтылығы бойынша сыныпталады. Әрбір қол еңбегі еңбек қимылдарының мынадай төрт түрінің бірізді, параллель немесе бірізді-параллель үйлесімі түрінде болады: ұстау, қозғау, демеу босату қимылдары.

Қозғалу тәсілі бойынша еңбек қимылдары бұлшық ет және ой бақылауын қажет етпейтін еркін қимылдар, олар көп рет қайталанғаннан кейін жұмыс процессінде еріксіз орындалады, екінші түрі - соңғы қимылмен алынуға тиісті заттың орналасқан жерін нақты айқындау үшін бұлшық ет және ой бақылауын қажет ететін икемдеуші қимылдар.

Еңбек әрекеті – тұрақты еңбек нысандары мен құралдарымен бір немесе бірнеше жұмысшы үзіліссіз орындайтын еңбек әрекеттерінің логикалық аяқталған жиынтығы. Еңбек әрекеті бір, екі немесе одан да көп еңбек қимылдарынан тұрады. Оған еңбек қимылдарының ұстау және қозғау түрлерінің үйлесімі тән. Мысалы, «алу» еңбек әрекеті екі еңбек қимылынан тұрады: қолды бөлшекке созу (қозғау қимылы); бөлшекті саусақтармен ұстау (ұстау қимылы).

Тәсіл – тұрақты еңбек нысандары мен еңбек құралдары кезінде орындалатын еңбек әрекеттері мен операцияның технологиялық аяқталған құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Мысалы, «дайындаманы аспапқа орнату».

Тәсілдердің кешені – бұл не технологиялық бірізділігі бойынша, не орындау мерзіміне әсер ететін факторлардың жалпылығы бойынша біріктірілген жиынтық. Мысалы, «кескішті өлшеміне орнату», «бөлшекті аспапқа орнату және оны өңдеуден кейін алу».

Нормалау үшін тәсілдер не олардың технологиялық бірізділігі, не ұзақтығына әсер ететін факторлардың бірыңғайлығы сипаты бойынша кешендерге біріктіреді (ірілендіреді) осы тәсілдерді орындаудың бірізділігіне қатыссыз (тәсілдердің есептік кешендері).

Орындаушының жұмыс уақыты шығындарының нормалары мен нормативтерін белгілеген кезде жұмыс уақытының нақты шығындарын зерттеу, бақылау нәтижелерін салыстыру және талдау, еңбек процессінің жекелеген элементтерін орындау ұзақтығын айқындау үшін уақыт шығындары нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінеді.

Нормаланатын уақыт шығындары өндірістік тапсырманы орындау бойынша жұмыс уақыты және регламенттелген үзілістер уақыты болып бөлінеді.

Өндірістік тапсырманы орындау бойынша жұмыс уақыты дайындау-қорыту уақытынан, жедел уақытта және жұмыс орнына қызмет көрсету уақытынан тұрады.

Жұмыс орнына техникалық қызмет көрсету уақыты нақты бір жұмысты орындаған кезде жабдықты күтуге (тозған құралды ауыстыру, жабдықты ретке келтіру, жұмыс орнындағы қоқыстарды жинау және т.б. ) жұмсалатын уақыт.

Жұмысшының тапсырылған жұмысты (операцияны) орындауға қатысуы сипатына байланысты жедел уақыттың құрамында:

жұмысшының машина мен механизмдерді пайдаланбай орындайтын қол жұмысына;

механикаландырылған қол құралдарын пайдалана отырып, орындайтын қолмен механикаландырылатын жұмысқа;

жұмысшы орындау механизмдерінің көмегімен орындайтын машина және қол жұмысына;

жабдық жұмысын белсенді бағалауға, оның барысында өнімнің тиісті сапасы мен жабдық жұмысының дұрыстығын қамтамасыз ету үшін жұмысшы машинаның жұмысын, технологиялық процестің барысын, жабдық жұмысы режимінде белгіленген өлшемдердің сақталуын және т.б. белсенді түрде бақылауы қажет. Осы уақыттың барысында жұмысшы дене жұмысын орындамайды, алайда оның назары жабдықтың жұмыс істеп тұрған механизмінде, өңделетін затта, аспаптың көрсеткішінде болады, бұл оның жұмыс орнында болуға және үздіксіз бақылауға міндеттейді;

пассивті бақылауға (операциялық күту ішінде), яғни машина жұмыс істеп тұрған кезеңде жұмысшының жабдық жұмысын немесе технологиялық процесс барысын үнемі бақылауы қажет емес, алайда басқа жұмыс болмағандықтан, ол бақылауды жүзеге асырады;

жұмысшының жабдықтың бірнеше бірлігіне қызмет еткен кезде жұмыс аймағында станоктардың, машиналардың, агрегаттардың арасында қозғалуына (өтуіне) уақыт бөлінеді.

Машиналық операциялардағы қолмен орындау уақыты машиналық уақытпен орны толтырылатын немесе орны толтырылмайтын болып бөлінеді. Уақыт нормасының құрамына тек қана машиналық уақытпен орны толтырылмайтын қолмен орындау уақыты кіреді, ал орны толтырылатын қолмен орындау уақыты жұмысшының жұмысбастылығы мен жүктемесін айқындау кезінде ғана есепке алынады.

Регламенттелген үзілістер мынадай үзілістерді қамтиды:

жұмысшыларға жұмыс ауысымы ішінде қалыпты жұмыс істеу қабілетін демеу және шаршаудың алдын алу мақсатында демалу үшін, өндірістік гимнастика жасау үшін берілетін демалыс;

жұмысшының жеке гигиена және табиғи қажеттіліктерге жұмсайтын жеке қажеттіліктерге арналған үзілістер; қандай да бір еңбек процестерін орындаудың өзіндік технологиялық және ұйымдық шарттары көзделген жұмыстағы үзілістер.

Нормаланбаған уақыт шығындары өндірістік тапсырмада көзделген жұмыс уақыты және регламенттелмеген үзілістер уақытына бөлінеді.

Өндірістік тапсырмаларда көзделмеген уақытқа жұмысшының өндірістік қажеттілік туғызған кездейсоқ жұмыстарға жұмсаған уақыты, сондай-ақ өндірістік емес (артық) жұмыстарды, яғни өнімді көбейтуге және оның сапасын жақсартуға мүмкіндік бермейтін жұмыстарды орындауға жұмсаған уақыт кіреді.

Регламенттелмеген үзілістерге:

еңбек процессінің қалыпты ағымының жұмыс орнына қызмет көрсетудегі және оны үздіксіз жұмыс істеуге қажетті барлық заттармен (шикізатпен, материалдармен, дайындамалармен, құралмен) жабдықтаудағы ұйымдық және техникалық ақаулықтардың салдарынан, сондай-ақ электр энергиясы, газ, бу, ауа, су және т.б. келуі тоқтатылудың нәтижесінде бұзылуы салдарынан өндірістік тапсырманы орындау кезінде пайда болатын;

әр түрлі себепсіз жағдайлар бойынша жұмысшының жұмыстан кездейсоқ алаңдауының нәтижесінде еңбек тәртібінің бұзылуы салдарынан туындаған үзілістер кіреді.



6. 2. Жабдықты пайдалану уақытын сыныптау
Жабдықты пайдалану уақытының шығындары нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінеді.

Нормаланатын уақыт шығындары жабдықтың өндірістік тапсырманы (немесе жедел уақыт) орындауы бойынша жұмыс уақыты және регламенттелген үзілістер уақыты болып бөлінеді.

Жабдықтың өндірістік тапсырманы орындауы бойынша жұмыс уақытына оның ішінде еңбек процессі жүріп жатқан немесе негізгі жұмысты орындау үшін қажетті қосымша әрекеттер жүргізілетін уақыт кіреді.

Бұл уақыт негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі уақыт – бұл еңбек нысанын өңдеу жүргізілетін кезең.

Жабдықтың негізгі жұмыс уақыты машиналық (аппаратуралық) және машинамен және қолмен орындалатын болып бөлінеді.

Машиналық (немесе аппаратуралық) уақытқа жабдықтың автоматтық жұмысы уақыты кіреді, мұнда жұмысшы тек бақылау және реттеу қызметтерін ғана атқарады.

Машинамен және қолмен орындалатын уақытқа өңдеуде машиналық жұмыспен қатар, тікелей жұмысшының өзі де қатысатын уақыт кіреді.

Қосымша уақыт – негізгі жұмысты орындауға қажетті әрекеттерді жүзеге асыруға жұмсалатын, орны машиналық уақытпен толтырылмайтын уақыт.

Сонымен қатар, жедел уақыт машиналық-бос (немесе аппаратуралық-бос) уақыт және жұмысшының қатысуымен жабдық жұмысының уақыты болып бөлінеді.

Машиналық (аппаратуралық)-бос уақыттың ішінде жабдық жұмысшының тікелей қатысуынсыз жұмыс істейді. Бұл жағдайда машиналық уақыттан жұмысшының машиналық уақытпен орны толтырылатын қосымша уақыты және белсенді бақылау уақыты алынып тасталады.

Жабдықтың жұмысшының қатысуымен болатын жұмысы уақытына машиналық-бос уақытты алып тастағандағы жедел уақыт кіреді. Жұмысшыға қатысты бұл уақыт оның жедел жұмыспен айналысатын уақыты болып табылады. Ол жұмысшының орны толтырылатын және орны толтырылмайтын қосымша уақыты мен белсенді бақылау уақытының жалпы саны түрінде айқындалады.

Регламенттелген үзілістер уақыты жұмысқа дайындау және жұмыс орнына ұйымдық-техникалық қызмет көрсетуге байланысты үзілістер уақытына; өндірістік процестің технологиясы және ұйымдастырушылығымен көздеген үзілістер уақытына; жұмысшының демалу және жеке қажеттіліктеріне арналған уақытқа бөлінеді.

Жұмысқа дайындау және жұмыс орнына ұйымдық-техникалық қызмет көрсетуге байланысты үзілістер уақыты дайындау-қорыту жұмыстарын орындау уақытына және ұйымдық және техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстар уақытына бөлінеді.

Ұйымдық және техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстар уақытына механизмдерді кесте бойынша жөндеуге байланысты үзілістер және жоюға келмейтін технологиялық үзілістер кіреді.

Нормаланбайтын уақыт шығындарына жабдықтың өндірістік емес және кездейсоқ жұмысы уақыты, еңбек тәртібінің бұзылуы салдарынан туындаған үзілістер уақыты, өндірістік процестің қалыпты ағымының бұзылуы салдарынан болған үзілістер уақыты кіреді.

Еңбек шығындарының нормативтік шамасына әсер ететін факторлар еңбек нысанының, жабдықтың, технологиялық процестің, өндірісті, еңбекті және басқаруды ұйымдастыру және санитарлық-гигиеналық және жалпы эстетикалық жағдайлардың сипатына, қызметкерлердің мәдени-техникалық және кәсіби деңгейіне, орындаушылардың кейбір антропометриялық сипаттарына, олардың психофизиологиялық сипатына байланысты қалыптасады.

Әсер ету сипаты мен бағытына байланысты еңбек шығындарының нормативтік шамасына әсер ететін факторлар техникалық, әлеуметтік және экономикалық болып бөлінеді.

Техникалық факторлар өндірістің материалдық-заттық элементтерінің сипаттамасымен айқындалады: еңбек нысаны (материалдардың қасиеттері, өңдеу өлшемдері, бұйымның конфигурациясы және т.б.); еңбек құралдары (жабдық жұмысының режимдері, машиналар, механизмдер, құрылғылардың, технологиялық және ұйымдық жабдықтаудың сипаттамалары және т.б.)

ұйымдық факторлар еңбек бөлінісі және кооперациясы нысандарының, жұмыс орнын ұйымдастыру және оған қызмет көрсетудің, әдістер мен тәсілдердің, еңбек және демалу режимдерінің, өндіріс типінің сипаттамасымен, т.б. айқындалады.

Техникалық және ұйымдық факторлар жұмыстардың орындалуының ұйымдық-техникалық жағдайларын белгілейді.

Әлеуметтік факторлар да психофизиологиялық факторлар сияқты, ең алдымен, жұмысты орындаушының сипаттамасымен, оның мәдени-техникалық деңгейімен, жұмыс өтілімен және басқалармен айқындалады. Әлеуметтік факторларға өндіріс пен еңбекті ұйымдастырудың да кейбір сипаттамалары – еңбектің мазмұндылығы мен қызықтырушылығы және т.б. кіреді.

Экономикалық факторлар өндірістің немесе оның жекелеген элементтерінің сипаттамаларымен айқындалады. Олар өндіріс процессінің тиімділігіне: өнім немесе еңбек нысанын өңдеу сапасының деңгейіне, орындалатын жұмыстардың шұғылдығына, алғашқы материалдардың, дайын бұйымның құнына және т.б. тікелей байланысты:

Еңбектің нормативтік шығындары байланысты болатын барлық факторлар сапалық және сандық болып бөлінеді. Сандық факторларға мәндері сандық тұрғыдан сипатталатын факторлар жатады (еңбек нысанының салмағы – кг, оның ұзындығы – мм және т.б.). Сапалық факторларға сандық тұрғыдан емес, сапалық тұрғыдан сипатталатын факторлар жатады (кескіні бойынша зат дөңгелек, тіктөртбұрышты, фасонды және т.б. болуы мүмкін)

Факторлардың кейбір сандық және сапалық мәндері нақты еңбек процессі үшін шекті, яғни бұл мәндерден тыс процесс орындала алмайды немесе орындалуы мүмкін. Мұндай сапалық және сандық мәндер шектеулер деп аталады. Шектеулер техникалық, ұйымдық, психофизиологиялық және экономикалық сипатта болуы мүмкін.

Еңбек шығындарының шамасына әсер ететін барлық факторларды анықтау және есепке алу еңбекті нормалау үшін нормалар мен нормативтік материалдарды әзірлеу процессінде жүзеге асырылады