Жоғарғы педагогик Молдагалиев Мирас мф – 3 моөЖ апта Ойлау қабілеті мен жеке адам ерекшеліктері қандай?
Ойлау үрдісінің психологиялық және логикалық негіздері
жүктеу/скачать 41.08 Kb.
|
| 2.2. Ойлау үрдісінің психологиялық және логикалық негіздері
Адамның дүниетанымы қоғамдық-тарихи даму нәтижесінде өрістейді. Ол табиғатқа әсер етіп, қоғамды өзінің белсенді әрекетімен байытады. Сөйтіп адамзаттың ғылыми білімі дамып, белгілі бір жүйеге түседі. Басқаша айтқанда, адамдардың танып білу үрдісінде тіл арқылы жинақталып қорытылған білімі мен онын нәтижелері жүйеленіп, ғылым салаларына бөлінеді. Мысалы, физика, химия, биология, тарих, социология, психология т.б. Танымдық үрдістердің осы тарихи дамуы және олардың ғылым жүйелеріне жіктеліп белінуі дүниетану теориясын немесе гносеологняны құрайды. Гносеология — философия мен логиканың дүниетану теориясын құрайтың құрамдас бөлігі, танып білудің теориялық негізі. Таным теориясы — гносеология — философиялық пән. Ол дүниетанудың жалпы заңдылықтарын зерттейді. Адамзат тарихының дамуында қалыптасқан «болмыс», «материя», »сана», «сан», «тартылыс» тәріздес басқа да ұғымы кең дәрежеде қарастырылады. Осындай таным теориясы мен философиялық принциптерге негізделетін ойлау үрдісі өзара байланысты және бір-бірін толықтырып отыратын жеке ғылыми пәндер — формалдық логика мен психология арқылы да зерттеледі. Логика ғылымы ойлаудың формаларын, ұғымдар мен пікірлерде, ой қорытыңдыларын және ойлау заңдарын зерттейді. Ұғым — болмыстағы нәрселер мен құбылыстардың жалпы, мәнді және өзіндік белгі-қасиеттерін бейнелейтін ойлау формасы. Мысалы, »адам» деген ұғымның мәні оның өндіріс құралын жасап шығаратын қабілеті бар, дыбысты тіл арқылы сөйлесетін ақыл иесі екендігін білдіреді. Ал «емтихан» деген ұғымның мәнісі оқушылардың, студенттердің білім деңгейін анықтап, олардың дәрежесін тиісті белгілермен анықтайтын оқу үрдісі. Ұғымдардың мазмұны пікірлер арқылы ашылады. Мұнда нәрсе мен оның қасиет-белгілері арасындағы байланыстар ашып көрсетіледі. Пікірлер екі түрлі тәсілмен құралады: а) Тікелей қабылдау арқылы құралатын пікірлер. Мысалы, (мына бала сабақты нашар даярлады». ә) Жанама жолмен не ой қорытыңдысы, ой талқысы арқылы жасалатын пікірлер. Логика ғылымында пікірлер бұдан басқа да негіздерге сүйене отырып, түрлі-түрлі болып бөлінеді. Ой қорытыңдылары бойынша алғышарттар негізінде ұғымдар мен пікірлердің байланысынан жаңа пікірлер аламыз не ой қорытындысын шығарамыз. мәселен, үлкен алғы шарт: Барлық металдар электр тоғын өткізеді; кіші алғы шарт: сынап та — металл. Қорытынды: олай болса, сынап та электр тоғын өткізеді. Ой қорытыңдыларының мынандай үш түрін ажыратамыз: дедукциялық ой қорытыңдысы, оған металдардың электр тоғын өткізетіні туралы жоғарыдағы мысалды келтіруге болады. «Дедукцня» — латың сөзі, қазақша мағынасы – шығару. Ой қорытыңдысының бұл түрі бойынша ой жүйесі жалпы жағдайдан жеке, дара жағдайға қарай өрбиді. Индукциялың ой қорытыңдысы — ой қорытындысының жекеден жалпыға қарай дамып отырған түрі. Ой қорытыңдысының үшінші түрі — традукция деп аталады. Оған аналогия арқылы жасалатың ой қорытындылары жатады. Бұл — дара жағдайдан жекеге қарай өрбіп отыратың ой қорытыңдысы. Дедукциялық ой қорытыңдысының кең тараған түрі — силлогизм. Формальдық логикада зерттелетін мәселелер — дұрыс ойлаудың формалары мен заңдарды қолдана отырып, нәрселер мен құбылыстардың ақиқаттыны мен шындығын ғанып білуді мақсат етеді. Ойлау эрекетінің ерекше мәнді тағы бір жағы бар. Ол — ойлау үрдісінің өзі. Психология ғылымы эрбір дара адамда осы ойлау үрдісінің қалайша дамын, өрістеп отыратыңын зерттейді. Оқыту үрдісінде ойлаудың дамуы, білімдерді ойлау әрекеттері арқылы меңгеру, ойын, оқу, еңбек үрдістерінде ойлауды дамыту мәселелері — психология ғылымы қарастыратың жайттар. Әрбір жеке адамда ойлау үрдісі қалайша пайда болып, дамып жетіледі деген мәселенің мән-жайы психологияда осы бағытта қарастырылады. Ал логика ойлауды таным үрдісі деп санап, шындықты, ақиқатты әр түрлі әдістер арқылы танып, білуге болатыңдығын анықтауды көздейді. Қорыта айтқанда, логика — ойлаудың жемісті болу жолдарын іздестірсе, психология — сол үрдістің даму заңдылықтарын зерттейді. Ойлау — дербес үрдіс. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз — оның ішкі, танымдық құпия мэнін және жемісті болуының себебін ашып көрсету, яғни психология детерминизм принципіне сүйене отырып ойлаудың мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік ойлау ерекшеліктерін дамытып отыруға баса мән береді. Ой үрдісі мен ойлау әрекеттері Ойлау үрдісінде талдау мсн біріктіру әрекеттері болады. Талдау дегеніміз — ой арқылы әрбір объекті мен болмыстың ерекшеліктерін, қасиеттерін, белгілерін ашып көрсету тәсілі. Талдау нәтижесінде айқындалған белгілер мен қасиеттер біріктіру (синтез) деп аталады. Талдаудың физиологнялық негізі — мидың жоғары бөлігіндегі қозу мен тежелудің езара байланысты қызметі. Ал біріктірудің физиологиялық негізі мидың жүйке жүйесіндегі уақытша байланыстардың түйісіп қосылуы. Талдау мен біріктіру — өзара байланысты әрекеттер. Олардың өзара байланысы мен айырмашылығы салыстыру арқылы танылады және сол тәсілден анық көрінеді. Салыстыру тәсілі жалпылау әрекетіне қарай ойысады. Мұнда заттардың жалпылық және мәнді белгілері ашып көрсетіледі. Ойлау әрекетінде абстракқиялау, нақтылау, жүйелеу тәсілдері де жиі қолданылады. Ондай тәсілдер белгілі мәселелердің түйінін шешуде адамның психологиялық толғакыстарының түр сипатын бейнелейді. Ойлау әрекетіндегі әр қилы тәсілдер мен амалдардың бәрі де жеке адамның ниет-тілегіне, мұқтаждығы мен қажеттілігіне тәуелді болып отырады. Ойлаудың кез келген әрекетінің туындауы белгілі бір ынта-ниетке байланысты. Психологияда ойлаудағы ниеттің пайда болу себебінің мынандай екі түрі бар. 1. Арнайы танымдың ойлау. Әдетте, бұл белгілі тілек мақсатқа сәйкес пайда болады. 2. Арнаусыз ой. Ойлаудың бұл түрі сыртқы жагдайдың эсеріне орай туады. Мысалы, оқушының сабаққа дайындалуы жайында ойлануын арнаусыз, әрі оның өміріндегі үйреншікті, дағдылы ой деуге болады. Ойлау және мәселені шешу. Адам белгілі бір мәселенің түйінін шешу барысында түрлі амал-тәсілдерді қолданып, алға қонған мақсат-міндеттерін орындап шығу үшін ойланып-толғанады. Ойлаудың бұл түрі міндет-мақсатқа сәйкес жүзеге асады. Проблемалық ой — түрлі мақсат-міндеттерді шешуде шиеленісті жағдайларды сезіп біліп, олардың мән-мағынасын түсінуді кажет етеді. Сөйтіп неше түрлі шиеленісті жайттардық белгілі себептермен байланысын, олардың құпия сырларын ашып көрсетуді көздейді. Ойлау әрекетінде ең әуелі сол мәселенің өзін анықтап алу — бірінші кезектегі міндет. Екіншіден, мұны анықтауға адамның білімі мен өмірлік тәжірибесі қажет. Үшіншіден, оқу барысында балалар өздігінен ойлачып-толғанып, келелі мәселелерді шешуде әр алуан қиындьтқтарға кездеседі. Олардың бұл кедергілерді жеңуі — ойлану әрекетінде жаңалық ашумен бірдей. Ойлаудың түрлері және оның даралық ерекшеліктері Біріншіден, ойлаудың түрі нақтылы іс-әрекет пен қимыл-қозғалыс жайындағы практикалық іспен ұштасқан. Бөбектердің ойы осы іс-әрекеттермен байланысты. Екініші, бейнелі ойлау мектеп жасына дейінгі балаларда қарқынды дамып, олардың заттарды ұстап-тұтынуы нәтижесінде қалыптасады. Олар сол заттардың бейнесін көрнекі түрде қабылдап отырады. Үшінші, абстрактылы ой. Ойлаудың бұл түрі бойынша адамның ұғымды меңгеруі нәтижесінде пайымдау әрекеттері дамып, ғылыми түсініктері өрістейді. Ойлаудың даралық ерекшеліктері адамның танып білуінің сапалық сипаттары мен ерекшеліктерін қамтитың ақыл-ойдың қызметі болып саналады. Ондай салаларға өз бетінше ойлау, оның оралымдылығы, ойдың тездігі мен ұшқырлығы сияқты қасиеттер жатады. Барлық ойлау әрекетіне тән басты қасиет — дара адамның әрбір нәрсенің мәнді қаснеттерін өздігінен ажыратып, олардан жаңа қорытыңдылар жасай білуі. Онлау әрекетіндегі адамның мұндай саналық ңасиеті — нәрселердіқ мән-жайын дұрыс ұғынып, олардың жалпы заңдылықтары мен өзара байланысын ашын беруге қабілетті болатындығы. Мұндай әрекет ойлау жүйесін жетілдіріп, адамның ақыл-ойын өрістетеді. Адам ойлауының дамуына ықпал етуге бір мақсат — ойлау әрекетінің жасампаздық қасиетін арттыру, сөйтіп, адам ойының мүмкіндіктерін толық пайдалануды жүзеге асыру болып табылады. Ой болжамы арқылы жұмбақ мәселелерді шешу Ой болжамы ғылымда гипотеза деп аталады. Болжам дегеніміз — әр түрлі деректер негізінде объектілер мен құбылыстардың байланысы, олардың себебі туралы қорытыңды жасау. Бұл -ойлаудың дамуындағы езіндік тәсілі. Алайда, мұндай шешім — ой болжамын анықтау жолыңдағы алғашқы қадам. Ал мәселенің шындығына жету үшін ой болжамының ықтималдық сипатың әлі де тексеріп, оны дәлелдеу керек болады. Осындай тексеруден кейін ғана ой болжам анықталса, ол ғылыми теорияга айналады. Егер тексеруде теріс нәтиже алынса, онда ол өзгертілед: не теріске шығарылады. Біріне-бірі қайшы ой болжамдары бір объектінің әр қилы қырлары мен байланыстарын түсіндіргеннен кейінгі басқа жағдайларда, екеуі бірдей ақиқат бола алмайды. Қазіргі кездегі позитивистер, эмпириктер т.б. ой болжамдары ғылыми объективтік дүниенің зандылықтарын қарастыруға міндетті емес, деректерді тек қана нактылап тіркеп отыруы қажет дейді. Өйткені, олардың пікірінше, ой болжам тек «жанама» рөл атқарады да оның маңызы болмайды. Осы заманғы ғылыми эксперименттік зерттеулердің күрделене түсуі әр алуан әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы құпиясы ашылмаған мәселердің сырын ашып отыр. Осы орайда, ғылыми тұрғыда құрылған ой болжамы адамның ойлау үрдісін дамытуға зор ықпал ететін қуатты күш болып саналады. Ойлау әрекеті — тек ғылыми болжам ғана емес, жұмбақ мәселелердің мән-жайын ұғыну үшін күнделікті тәжірибеде колданылып отыратың күрделі психикалық үрдіс және адамның ақыл-ойының жемісі. жүктеу/скачать 41.08 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|