К. Дж. Боконбаев “И все, что есть, давно уже было…”

Проект платформы КПСС по национальной политике партии наполнен подлинным духом интернационализма, хорошо проработан теоретически. Что бы ни говорилось сегодня об авторитете партии, ее роли и значении, этот документ еще раз подтвердил, что у нас в стране нет другой реальной силы, способной повести народ по пути нравственного обновления, политических и экономических реформ. В то же время в проекте есть отдельные положения, сформулированные, на мой взгляд, слишком общо, допускающие различные толкования и, следовательно, развязывающие руки для неправомерных односторонних действий.

Раздел “Как перестроить и сделать полнокровной Советскую Федерацию”, мне кажется, содержит противоречие. С одной стороны, предлагается закрепить за республикой право владения и распоряжения землей, недрами и т. д. А с другой – за Союзом закрепляется право определения общесоюзных основ пользования ими. Это фактически означает, что Центром могут быть определены такие общесоюзные основы, что право республик превратится в формальность. Надо бы оговорить, что определение общесоюзных основ осуществляется через решение Съезда народных депутатов и с согласия всех союзных республик.

И еще. Не секрет, что одной из причин обострения межнациональных отношений, а то и прямых столкновений, явилась нерегулируемая миграция без учета демографических и политических процессов, происходящих в стране. Эти факторы были многократно усилены общим экономическим кризисом, ухудшением экологической ситуации. Чтобы снять или уменьшить влияние миграционных проблем на климат в обществе, целесообразно было бы предусмотреть в платформе положение о необходимости научно обоснованного регулирования миграционных процессов в стране, о разумном ограничении миграции в регионы с напряженной демографической ситуацией.

“Труд”, 24 августа, 1989 г.

Акын жүрөгү сезгич турбайбы. Ыраматылык энем дүйнөдөн кайтаарынан үч-төрт жыл мурда киндик каны тамган, эч унутпас балалык күндөрү өткөн Ысык-Көлдөгү Сары Күңгөй жерин эстээр эле. Бөтөнчө көк бетегелүү, карагайлуу, тунук булактуу Көл-Бел жайлоосун көп айтчу. «Бир көрүп кетсем, арманым жок эле, сагындым... Барып келбейлиби», – деп кез-кезде айтып калчу.

«Макул, мама, эмдиги жылы баралы», – деп мен да күүлөнүп калчумун. Аттиңай, тирүүлүктүн түйшүк-тиричилиги... Энемди ушунча-
лык сагынган, эңсеген уясына алпаралганым жок. Анын үстүнө, бир жолу Мурзабек деген таякем биздин үйге келип калганда, ар-кайсы сөздөрдүн арасында: «Баланча кандай, түкүнчө барбы?» – деп энем сурап калды инисинен. Баягы Көл-Бел жайлоосу мурдагыдай эле көркөмдүүбү?» – «Ой, ал эчак жоголгон, Тенти байке (сиңдилери, инилери энемди байке дечү. Анын себебин энем өз китебинде толук айтып кеткен). Баарын айдоо баскан, фермалар курулган. Трактор, машиналар кумурскадай быкылдайт».

«А-а-а, ошондойбу...» – үнү басыңкы кобурады энем. Көңүлү бузулду. Ошондон кийин өзү да Көл-Белге баралы дебей калды. Көп убакыт өтпөй, «Көркөм жерим» деген ыр жаралды.

«Бала кезде кеткенмин, келдим карып, // Мезгил сага өтүптүр изин салып. // Көк бетеге өрөөнүң аңыз болуп, // Соко жыртып кетиптир тишин салып.»¹

Мен да бир топ балалык күндөрүмдү ошол жерде өткөрдүм, суусун ичтим. Менин да бир тамчы канымды ошол жердин топурагы сиңирди...

Өмүрлүк жары Жоомарттан 24 жашында айрылып, жан-дүйнөсү айыкпас жараланып, кенедей үч баласы колунда калган байкуш энем төркүнүн башпааналап, балдар жаш эттин шорпосун, кымыз-айран, сүт-каймак ичип келсин деп жаз келгенде эле бизди таятабызга алпарып койчу.

Таятабыз Жунушбай ал кезде тың, эл-журтка акылы, сөзмөрдүгү, адамкерчилиги менен баркы бар адам эле. Урук-туугандары менен өзүнчө Жунушбай айылы болуп ошол энем көксөгөн Көк-Белди турак кылып, булагынын жээгине боз үй тигип, күзгө чейин жашачу. Өрөөндүн түштүк жагында калың карагайлуу тоонун боору, түндүктө – жамыраган козудай майда адырлардан ары күзгүдөй мелтиреп жаткан Ысык-Көл. Токой этегин өз арманын күүгө салып черткен, баланын көз жашындай тунук булак бойлойт. Кызыл-тазыл гүлдөрдүн жайнаганы, көк шибердин калыңдыгы! Ыргытарга таш жок, чуркап баратып жыгылганда этибиз оорубаган олпок жер. Улам-улам бугунун «ба-а-а, баа-а-а» деген үнү токойду жаңыртат.

Күндөлүк оокат-тиричиликтин түйшүгү аткарылып, желедеги жылкы, короодогу кой көшүп, кечки чай ичилгенден кийин биз: «Ата (таятабызды, өз атабыз жок, энемди, таякелерибизди туурап ата дечүбүз), жомок айтып берчи», – деп тегеректеп алчубуз. Таятабыз эч зерикпей Манас, Семетей, андан башка толгон-токой жомоктор менен Балбай, Намазбек баатырлардын тарыхтарын баяндап берчү. Жылт-жылт этип, коломтодо очоктун оту кызарат, боз үйдүн түндүгүнөн асмандагы жылдыз жайнайт.

Энемдин жери, атамдын жомогу! Канча жер-суу кыдырдым, алардын көркөмдүгүнө суктандым. Канча тилдердин сөз, акыл байлыгына башымды ийдим, дилиме сиңирдим. Бирок эне жер, ата сөз жүрөктө. Жүрөктөгүнү эч нерсеге алмаштырбайсың, эч кимге бербейсиң...

«Ата мекен, // көңүлүмдө атам менин, // ак сакалы желбиреп желге учкан. // Ата мекен, // көзүмдө энем менин сулуу жүзүн // мезгилдеп бырыш баскан. //»

Адам бул дүйнөгө бир жолу келет турбайбы. Андай болсо эмне үчүн ушул табигат берген жайкы желдей өмүрүн таза өткөрбөйт? Эмне учүн өзүн булгап, өз жашаган үйүн – жер-сууну булгап кетиш керек?

«Мен кетсем, бул дүйнө менен эмне ишим бар? Мага десе өрттөнуп кетсин», – деп ойлойтко десең, киши өз баласын өтө жакшы көрөт экен. Бала үчүн, тукум үчун кам көрөт, тагдырдын таттуусун балдар менен бөлүп, ачуусун өзү ичет, керек болсо өз жанын аябай курман кылат. Бирок акыл-эси бар адам түшүнөт, түшүнбөй коё албайт – балдарын да бейиш турмуш, жалаң бактылуу күндөр күтпөйт. Алар да аталарынын, энелеринин татаал жолун басат.

Анда адам бул жалган дүйнөгө эмне үчүн ушунчалык тырышат? Баары бир өзү дагы, балдары дагы көз ирмемдей кыска өмүрлөрү бою кыйналып, таттуусунан ачуусун көбүрөөк татып кетет. Бирок адам тырышат да, тырышат. Бул нерсе табияттын табышмагы. Жалгыз гана адам эмес. Дегеле биздин жер-суудагы тирүү жаратылыштын баары: микробдор, өсүмдүктөр, ар турдүү жан жаныбарлар – баары тирүүлүктун аракетинде, ал эми тирүүлүктүн мыйзамы – тукум калтыруу. Бул мыйзам табияттын мыйзамы. Чын эле, эгер жер жер болуп жаралганы өткөн алты жүз-сегиз жүз миллион жылдардан баштап, бүгүнкү күндөргө чейин серп салып карасак жаратылыштын таң-калаарлык ишин көрөбүз. Жердин жүзүнө биринчи эле жаратылган тирүү клетканын, андан таралган бүт тирүү организмдердин (өсүмдүктөр, жаныбарлар, адамдар) эң негизги аракети өсүп-өнүш, тукум калтыруу.

Кантип, кайдан, эмне үчүн ушул биринчи эле жаны жок химиялык элементтен жаралган тируү клеткага тукум калтыруу, өсүп-өнүш сезим пайда болду? Деги бул учу-түбү жок Космос мейкининде жашоо, өмүр эмне учун пайда болду экен? Анын максаты эмне? Деги анын максаты барбы? Же бул материянын түбөлүк кургүштөгөн кыймылынын кайсы бир серпининде пайда болгон жөн эле бир кокустукпу? Бул ааламдын, философиянын, диндин эң негизги чоң табышмагы. Бул табышмакка эч ким жооп берелек.

Ошол өткөн алты жүз – сегиз жүз миллион жылдардын аралыгында жер жүзүндө кандай гана табигый өзгөрүш, төңкөрүш болгон жок.

Жер түбүнөн чыккан от өрттөп, жер титиреп, тоо урап, чаң булуттан күн чыкпай, жаз келбей кыш болуп, мөңгүлөр көчуп жер басып, көл менен чөл бетин каптап, тоо ордуна чөл болгон, чөл ордун токой баскан, токой жоголуп, кум аккан. Ушинтип, Жер-эне толгоо тартып, улам тирүу жан төрөп турду. Дайыма тирүү жаратылыштар, ал белгилүү го, жашоо үчүн чоң күрөштө – бир-бирине жем, бир-бирине кас.

Акырында жаратылыш бешигине адам бөлөндү. Жер эненин эрке баласы – адам – ыйык сүтүн ичип, өнүп-өсүп, жер жүзүнө тарады. Өнөрү, билими менен теңирдей күч алды. Жаратылышты багындырып, анын ээси, падышасы болду. Оюна эмне түшсө, колунан келет. Кааласа тоо тургузат, дарыяны буруп, чөлдү гүлдөтөт.

Кандай гана эмгекти, жашоону жеңилдеткен шумдуктуу машиналар, приборлор ойлоп чыгарылган жок. Жомоктордо айтылбаган шаарлар курулду. Адам космоско учту, айдын топурагына изин калтырды. Ушуну менен бирге жаратылыштын тымтыракайын кетирди; көк шиберлүү жерлерди такырга айлантты, чалкайган көлдөрдү кумга бастыртты, тоолорду бузуп, аңыз кылды. Уу зат түтүндөр менен көк асманды каптатты, ошол заттарды сиңирип, таза абаны берген калың токойду бычыратты. Анысы аз келгенсип, өсүмдүктөрдү, жан-жаныбарларды, өзүн, дегеле бүт жаратылышты күндүн куйкалаган нурунан сактаган жердин калканын – асмандагы озон катмарды тешип, бузганга чейин жетишти. Дагы, колубуздагы найзаны ядролук куралга алмаштырып, бири-бирин: «курман кылам, жердин жүзүнөн жоготом» деп, ааламга кол салып туруп калган кез келди. О, адам акылыңан айланам, о, адам, наадандыгыңан уялам!

Ооба, жан-жаныбарлар жаратылышынан бир бирине жем, бир бирине кас. Адам да ошондой болуп жаратылган, себеби ал да жаныбар. Бирок башка жан-жаныбарлардан айырмасы – Адамда Моралдык закон бар.

Мораль заңы бизге жаратылыш тарабынан тартууланган эмес, анткени адамзат жаратылышынан ак пейил же кара ниет болуп төрөлө койбойт. Бул заң адамзаттын, анын аң-сезиминин өнүгүү процессинде, тынымсыз жүргүзүлгөн таалим-тарбиянын жана өзүн-өзу тарбиялоонун, өз рухий асыл наркын үзгүлтүксүз өнүктүрүунүн жүрүшүндо калыптанган.

Чынында эле, инсанаттын өткөндүгү, же кечээ жакындагы эле соңку тарыхына көз чаптырып көрө турган болсок, анда нечен-нечен майда жана чоң согуштардын болгонун көрөбүз, биз ал сапырылыштардан адамдын өлүм алдындагы онтогон үндөрүн, кордолгон менен басынтылгандардын ызасын, кайгы-муңдарын, энелер менен балдардын ыйык үнүн туябыз.

Оо, укмушуң кургур! Кечээ жакында эле күчтүүлүктү, баатырлыкты, таш боордукту, башкача айтканда, «душманды» – өзүнө эле окшогон адамды басып-жанчып, өлтүрүп, жок кыла билгендикти баатырдыктын белгиси катары эсептеп келишпеди беле! Ооба, мындай баатырдык жер жүзүн мекендеген бардык улуттар менен элдердин фольклору менен жомокторунда, казалдары менен адабияттарында даңазаланып келбеди беле. Кара ниеттикти, таш боордукту ак пейилдүүлүктүн белгиси катары түшүнүү – эгерде ойлонуп көрө турган болсок, бул ошол ак пейилдикти кордогондук эмеспи. Бирок бактыга жараша, маданияттын жана рухий өнүгүүнүн жүрүшүндө дагы эле болсо ошол тарыхтын таш боор сабактарынын таалымалы жеткен адамзаттын пейили улам оңолууда. Мораль заңы адам турмушунан кара ниеттүүлүктү улам сүрүп чыгаруу менен өзү да улам арбып, күч алууда.

Жансыз жана учу-түбү жок Космосто Жерибиз – адамзаттын бешиги көгүлтүр учкун сымал учуп баратат. Ал учкун өчүп калабы же андан ары да жаркырап, жүрөктөрүндө биздин каныбыз жүгүргөн, баштарында биздин акыл-ойлорубуз оргуштаган балдарыбыздын балдарын койнуна кысып алып, түбөлүк жанып тура береби – бул биздин ар бирибизге байланыштуу болот.

Байыркы кыргыз элибиз найза өңөрүп, Ала-Тоосунун аскаларын калкан кылып, кан жайлоосунда, сырттарында малын багып, ээн-эркин таптаза абада конуп-көчүп көнгөн. «Жерибиз бай, элибиз март» – деп кыргыздар сыймыктануучу.

Бүгүн да: «...Аскалуу тоонун боорунда, жамбаштап жатсаң сонунда», – деп ырдап коюп, дүйнөнү каптап келаткан суук, коркунучтуу бороонду кулагыбыз менен уксак да, жүрөгүбүз менен сезбей, камырабай жатабыз.

Таятам, таяенем өздөрүнүн өмүр баянын кеп салганда, сөздөрүндө Тоңдун сырты, Каркыра, Текес деген жерлердин аттары көп учурачу эле. Мен ошол кезде Фрунзе шаары, Сары-Чүй өрөөнү, Ысык-Көлдөн башка жер көрбөгөн, чүрпө кезим. Алардан Сырт деген эмне, Текес, Каркыра кандай жерлер болот? – деп кызыгып сурап калчумун.

Айткандардын баары эсимде жок. Бир эле таятамдын: «Шиберине атчан кишилер киргенде, көрүнбөй калчу. Аккалпактары эле көлдүн толкунунда калкып жүргөн ак-куудай көрүнчү», – деген тамшанган сөзү күнү бүгүн көңүлүмдө түйүлүү.

Чоңойдум, кыргыз жергесин кыдырдым. Баягы аталарыбыз айткан, акындарыбыз ырдаган, сүрөтчүлөрүбүз тарткан кооз жерлер кайда? Эми трактор, машина жетпеген. бирин-серин гана өрөөндөр калды. Ошол жерлерде да ат менен, же болбосо, жөө жүрүп чарчап, күндүн ысыгынан көлөкө издеп, бадалдын түбүнө жата калайын десең бөтөлкөнүн сыныгы жайнайт.

Мал санын көбөйтөбүз деп (сапатын көтөрүштүн ордуна) жайытыбыздын 50–60 процентин бузуптурбуз. Ушул өткөн 40–50 жыл-

Ысык-Көлдү башка тилге – жылуу, кышта муз баспаган көл деп которуп, түшүндурүп жүрөбүз. Өз ичибизде, өз сезимибизде ата-бабаларыбыздан белек болуп калган Ыйык көлүбүз деп түшүнөбүз. Ушул түшүнүгүбүз, сезимибиз туура экен. Ата-бабаларыбыз дагы байыркы эле кылымдарда ушундай сезимде, түшүнүктө экен. Ошол үчүн көлүбүздү байыркы кыргыз тилинде Ысык (Ыйык) көл деп атап коюшкан экен. Ушинтип элдин рухий дүйнөсү, жан дүйнөсү терең сезиминде жаратылыш менен адам түбүнөн биргелеш экенин билдирет.

«Көргөн салкын Ысык-Көл, // Көңүлүм эргип шыктанам.// Көйкөлгөн сенин көркүңө // Көргөн сайын суктанам. // Адамга төгүп ырыскы // Артыкча сенин берекең, // Ак бешик болуп терметкен // Айланам, көлүм энекем. //»

Ушул Ыйык көлүбүздүн бүгүнкү акыбалы көпчүлүгүбүздүн тынчыбызды алып турат. Ошол Ысык-Көлдү алаканына салып, бапестеп, эркелетип сактап турган кырка тоолордун токою суюлду, жайлоолору бузулду. Көлдү эмизип турган тоо сүтү – чамгарактап аккан дарыялар кемиди, соолуду. Эгиндин түшүмү көп болсун деп айланасына себилген ар түрдүү уу заттар көлдүн тунук суусун булгап жатат. «Кой, уй, өрдөк фермаларды көлдүн жээгинен жоготкула дейсиңер. Ата-бабабыз деле кылымдар бою ушул көлдүн жээгинде малын багып өтпөдү беле. Эчтеке болгон жок го. Азыр деле эчтеке болбойт. Көл бизге да, балдарыбыздын балдарына да жетет», – дегендерин уктум. «Булгап ичсе, булак да жоголот», – деген элибиздин макалы бар эмеспи. Мына ушинтип камырабай журүп, Ысык-Көлдөн он эсе чоң Арал деңизин кандай абалга жеткирдик? Арал деңизди куткаралбай калдык. Арал деңиздин тарыхы – укмуштай чоң өлчөмдөгу экологиялык катастрофа деген чечимге окумуштуулардын көпчүлүгү келишти. Ал эми Аралдан алты эсе чон Балтиканын акыбалы эмне болуп жатат? Ошолордун көптөгөн кумдуу жээктери сууга түшүу үчүн жарабай калды, себеби, суусу адамга зыян келтиргенге чейин булганыптыр. Эми Балтика, Кара деңиз чоң, андан да ачык деңиздер, суулары океан суулары менен алмашып, аралашып турат. Ошондо да ушундай акыбалда. Биздин Ысык-Көлүбүз болсо чакан, тоонун арасындагы чуңкурда жаткан жабык көл. Көл айланасындагы булганыч заттар баары жер үстү, жер асты аркылуу аккан суулар менен жүрүп, акыры көлгө түшөт, көлдө чогулат.

Элибиздин бир ылакабы бүгүнкү кундөрдө туура эмес болуп калды: «Суу жети жолу томолонсо эле таза болуп калат». Туура эместигинин себеби – азыркы адам кеңири пайдаланган, мисалы, пестицид, гербицид жана башка уу заттар суу миң жолу томолонсо да тазаланбайт. Алар кылым бою сууда, жерде сакталат, зыянын келтирет.

Ысык-Көлгө, башка көлдөрүбузгө, суу-дарыяларыбызга, дегеле жерибизге, акыры, кишиге келтирген экологиялык зыяндардын арасынан эң эле негиздүү зыян келтирген ар кандай химиялык заттар десек, көп жаңылбайбыз. Себеби ушул ар кандай химиялык заттар – жерге себилгенде суу менен, өсүмдүктөр менен, аба менен, сүт-эт менен адамдын канына, сөөгүнө сиңет. Ошол себептен адам ар кандай ооруга жолугат. Муну быяка коёлу – адамдын эң негизги жан жерине зыян келтирет. Мындан бир нече жыл мурда Соң-Көл жайлоосунда чегирткелер өтө көбөйүп кеткен. Кийин, дары сээп чегирткелерди жоготушту. Бирок ошол уу дары суу менен агып, Соң-Көлгө чогулуп, 70 пайыз балыктарды өлтүрдү. Эми ошол Соң-Көлгө түшкөн дарылар эмне болду, азыр алар көлдун суусунда кандай концентрацияда? Адамга канчалык зыян келтирди? «Эми эмне кылалы? Таптакыр эле жаратылышка кол тийгизбейликпи? Эгин экпесек, мал санын көбөйтпөсөк, завод-фабрикаларды курбасак, жол салбасак, кантип жан багабыз? Жер жузүндө адамдын саны көбөйдү. Кыргыз элин алсак ушул элүү жылда эки эсе өстү», -дейт кай бирөөлөр. Анысы да туура...

Мындан он беш жыл мурда атам Жоомарт туулган Токтогул районундагы Мазар-Суу кыштагына баргам. Көксары деген акемдин жеке беде өскөн чоң короосу бар экен. «Ой, Көксары аке, огородуңуз ээн турбайбы. Алма, өрүк тигип койбойсузбу. Башка кишилер жалаң эле алмаларын сатып, байып жүрбөйбү», – дедим тамашалап. «Кыргызга бул жакпайт. Бак жердин баарын басып алат экен. Малыма чөп керек», – деп сөзүмдү жактырбай, «бурк» деп койду.

Беш-алты жыл өткөндөн кийин дагы бир жолу келсем, акемдин короосунда он чакты түп алма пайда болуп калыптыр. «О-о-о, Көксары аке, бак тигип коюптурсуз го. Малыңызга чөптү эми кайдан таап жүрөсуз?» – деп акырын чымчыладым. «Жакшы болот экен. Базардан сатып албай, балдар өз багыбыздан алма-өрүк жеп калды. Малга дагы чөп жетет экен» – деп Көксары акем мурдагы болгон сөзду унуткансып, жылмайып койду. Анан сөзун улантып: «Бакты чоңойтпойм. Бизге жетет. Бай болом деп базарда алма сатып отурамбы, жулкунган, баары бир, тойбойт», – деди.

Кез-кезде Жалал-Абад курортуна барып жүрөм. Суусун ичип, айыгып кетем. Быйыл да бардым. Мурда билбей жүргөн мен үчүн бир жаңылыкка ичимден ыраазы болдум, таңкалдым. Жалал-Абад курорту мисте токойлуу адырлардын боорунда. Көрсө, ошол мисте токойду эл тиккен экен. Эл ээн жаткан боз адырларды гүлдөгөн мөмө бакка айландырышыптыр... Мына, ушинтип адам чеги менен жулунбай мамиле кылса жер гүлдөйт экен да...

Албетте, адам жердин жүзүн, жаратылышты сөзсүз өзгөртөт. Өзгөртпөй коё албайт, себеби жан багыш керек, балдарды өстүрүш керек. Бирок ошол өзгөрүштү өтө кылдаттык менен, алдын-артын карап, баягы апенди өзү отурган бутакты балта менен кыйгандай болбой, жаратылышка зыян келтирбегендей иштеш керек.

«Чала молдо дин бузат», – дегендей, мындан он-он беш жыл мурда бир окумуштуу бизде сугатка суу жетпейт дегенди угуп, өкмөткө сунуш киргизиптир. Сунушунун мааниси мыңдай: Тянь-Шань тоосундагы мөңгүлөргө самолеттон көмүр чачуу керек. Ошондо мөңгүлөр күндүн ысыгын жакшы тартат да, бат эрийт. Ошону менен суу көбөйөт, – деген экен. Ал эми ошол мөңгүлөр – табият кылымдар бою жаратып, биздин жашообузга буйурган, таза суунун кени, аба-ырайынын регулятору, дегеле биздин жергебиздеги өзөндөрдүн башаты көз ачып жумганча жер жүзүнөн кайып болору анын акылына жетпептир.

Эгер мындай жоруктарды жалаң эле апендилер ойлоп чыгарса аларга чалма табылат эле го. Бирок жалпы адамзат өзүн өзү камчылап, бүгүнкү күндөн эртеңки күн тогураак болсо, байлыкка дагы байлык кошулса деп жаратылышты зордуктап, көз жумуп, алдыдагы экологиялык жарга жакындап, жетип калды. Дагы бир кадам, дагы бир шилтем калды...

Мен баратсам, // Күндүн көзү, // Гүлдүн көзү // Мага карайт жоодурап. // Кабак серпип. //Канат серпип / жашыл дарак күүлөр чертет шуулдап. // Таасирине // Тартып турса айлана, // Таманымдан жер түйшөлөт кобурап. // Барган сайын, // Баскан сайын // Кобур үнү,// Коюу үнү, // Айдан ачык угулат. // Улам бийик, // Улам күчөп // Таманга эмес, жүрөгүмө ургулап.

Кылымдан кылымга ата-бабаларыбыз найза өңөрүп, Ала-Тоосун, Керме-Тоосун турак кылып өтүшкөн. Байыркы элибиз кылымдар бою күрөшүп, көз жашын, канын, терин дарыядай агызып, өз жерин, өз тилин сактап келди. Ошол кылымдардын арасында өтө коркунучтуу убакыттар да болду. Байыркы кылымдарды быякка коюп, соңку кылымдарга серп салып карасак, кыргыз эли тынымсыз күрөшүп, салгылашып жүрүп, чарчап калган, саны азайып, өз жерин, өз тилин сактап калууга шаасы жетпей калган. Бактыбыз бар экен, Улуу Октябрь биздин да жерге келди. Жердин жүзүнө жоголуп бараткан калкыбыз кайрадан баш көтөрдү, өнүп-өстү. Өз тили менен, өз жери менен эл эл болот эмеспи. Чоң Жерибиздин алкагында кенедей бермет мисал – Эне жерибиз бар экен. Калың адамзаттын ичинде ак пейил, таланттуу байыркы кыргыз эли жашайт. Коломтодо отубуз, асмандагы жылдызыбыз өчпөсүн!

“Земля у нас богатая, народ у нас славный”, – гордятся кыргызы. Беспечно, напевая песню: “Лежать прекрасно на боку среди скалистых гор”, – наш народ не осознает в полной мере приближение экологической катастрофы.