Кален Сыдыкова асылдар

1984-1987-жылдары «залкар» дикторлор, «дос кесиптештери» аны «өтө сүйүп» телеге жолотпогондуктан радиодо диктор болуп жүрдү. КГБга «буга микрофонду ишенүүгө болбойт» деп жүрүшүп ортодо ага редактор болуп каттар бөлүмүндө иштеди. Ал бүгүн тележурналист. «Ата журт» редакциясында баяндамачы. Кудайга шүгүр, кезинде тизгин талашып өз дараметине жараша телерадиодо профкомдун төрагасы, балдар бөлүмүнүн башкы редактору болуп жүрдү. Изденүүнүн жолунда «Аялзат», «Ишкер айым» деген көрсөтүүлөрдүн үстүндө иштеп, орчун проблеманы көтөрүп келатат. Аялзатка журналистика азабы алты, көп мээнети талап кылган өзгөчө кесип, элдин трибунасы болуп коомдук пикирди калчаш, интеллектуал кеңешчи болуу тирүүлөй тозок. Ошо тозок алардын атын эл арасында калтырат. Кимдин ким экенин таасын көрсөткөн сыйкырдуу күзгү. А сынбаган күзгү болобу?

Канча эл аралап жүрсөм да «мобул бактылуу сулуу» дегенди эшите албадым. Кор болбогон кайсы сулууң бар элим? Аңгиликтен, ачкөздүктөн качан арыласың, кыргызым? Кызы, энеси кор болгон эл эч качан оңолбойт дешет. Аны кор кылган ким? Ач көздүкпү? Барктабообу? Же тайкы тарбиябы? Деги эле сулуулук бакытпы?...

Бузукулукка кандай чара керек? Мыйзам кабыл алып, аны катуу көзөмөлгө албаса алакандай эл ХХ1 кылымда кырылып калат. «Шарияттын» «Өзүнө зулум арам» бөлүгүндө: 86. «багып-көрүүгө байлыгы жетишсиз жана эки катындын ортосунда ынтымакты камсыз кылууга кудрети жок туруп экинчи катынды алуу күнөө, арам» деп тыюу салынат. КР Закону боюнча 1998-ж. 21-сентябрда кабыл алынган «Уголовный Кодекстин» 20-глава, 153-статьясы боюнча: эки аял алгандар эки жылга кесилет. 154-статья боюнча жашы жетпегендерди мажбурлап ала качып алып жашаса 3 жылдан 7 жылга чейин кесилип түрмөгө түшөт. Бирок, жалапчылык кылып денесин саткандар, ойношчулук кылып оору жугузгандар ж.б. жөнүндө мыйзам жок. «Курандын» 24 сүрөөсүндө айтат: «2. Аягы суюк сойку менен жүрөнөөк бузуку эркектен ар биринен жүздөн балак алып сабагыла. Аларга аёо болбосун, шариятта ушундай айтылган. Аларды жазалаганда кудайга сыйынгандар бүт катышсын. 3. Көрүнгөнгө баш уруп, көрүнгөн менен ойногон шуркияны ойношчул эркек алсын, а этеги ачык шерменде эл журттан чыккан бетпакка тийсин». 17-сүрөөдө: «34. Ак никени бузуп ойнош күтпө! Анткени, бул жийиркеничтүү ыплас жол, адамдагы арам ой».

Жалапчылык кылган эркектердин категориясы: байлар, бийликтеги чиновниктер, арам байыган бекерпоздор, туруктуу маянасы бар мамлекеттик кызматкерлер, эл башчылары жана анын жардамчы жан жөкөрлөрү, түбү туруксуз бузулгандар ж.б. Адепсиз нраваны, бузукулукту жогорку чөйрө өздөрү баштагандыктан коомго терс таасирин тийгизип үй бүлөө дегредациясын күчөтүүдө. Элди аң-сезимдүү таза, ыйык сезимге, ыймандуулукка тарбиялоого, тунук махабат сезиминин озуйпасын аздектөөгө, сактоого чакыруу зарыл милдет. Бүлөө кризисин болтурбоо мамлекеттин негизги парзы.

Адам шатман, жууп-чайыгандай жароокер мамилеге, жаркыраган жакшы көңүлгө куштар болот. «Алган жарың жаман деп, ашканды кайдан табасың» болсо деле кээде илинчээк издейт. Көңүл кургурдун арсыздыгы ушул. Турмушта беш кол тең эмес, кээде мыкты эркекке жаман аял туш келсе, кээде тескерисинче. Баарынан жаманы, эри баркына жетпесе «кызга бергис жубандардын» кор болгону. Тилекке каршы, мындайлар жосунсуз дейди заманда арбыганы өкүнүчтүү. «Жакшы эрге жаман эр, жары менен теңелет» болуп, турмуштун алгачкы кыйынчылыгын, түйшүгүн чогуу тартып, карандай чай ичип жүрүп үй-жай, байлык күтүп бала-бакыралуу болуп, коомдо белгилүү кызматтык же социалдык абалга жеткенден кийин айрым эркектердин ошол азап-тозогун, жетишпеген көр дүйнөсүн көп тарткан жубайын таштап өз жанынын жыргалчылыгын көздөп жаш аял алган ойт берме турмушу түпкүлүгү акыйкатпы? Адам башын аттап кесир кылган, балдарынын убалынан коркпой кешигин соолткон киши башканын кадырына жетип кастарлай алабы? «Аялдын жаманы атыңды булгайт, эрдин жаманы элди булгайт» болуп элге көбүрөөк кесири тийип, жаман жосунду жайылтканы канча зыян. Токол алууну ачык пропагандалаган, терс багыт берип жоопкерсиздерди, эси жок ала көөдөктөрдү, көпкөндөрдү, аягы суюктарды, өзүнө өзү корстон болгондорду, ойлонбой тууроочуларды желиктирген эркектик (бузукулук) психология, кырчаңгы кубаттоо арамзалар тарабынан күчтөндү. Буга сасыган интеллигенция шыкакчы болууда.

«Аял башка кыйынчылык түшкөндө тоодой арка, жүрөктө сүйүү оту жанганда - мыкты сезимдердин энеси» (М.Горький) деп таамай айткан. Бирок, ырыскылаш болуп бирге жашап, бир сындырым нанын тең бөлүшүп жеп, наристе көргөн аялга чыккынчылык кылуу кандай оор?! Аялы туруп аял алганды коомчулук эмнеге жектешпейт? Далай ооз көптүргөн, маданияттуусынган интеллигенция аялдарды кор кармап абийири кетип турган учуру. «Кызга бергис жубандардын» эрлерин карап туруп алардын ала көөдөктүгүнө, эссиздигине, канкордугуна, кызылкамчылыгына, көрпенделигине ичиңен кан өтүп арман кыласың. Кайран өмүр арсыздардын тепсендисинде калыптыр. Кыдыр даарыган, насилинен дөөлөт кетпеген асыл айымдын ичи күптүү болуп, ызага муунуп, жети өмүрү жерге кирип, кепке кемтик, сөзгө сөлтүк болуп арманга, муңга толгон жан дүйнөсү кишини ичиркентет. Алар «жокту бардай келтирет, эчен мыкты катындар» (Мураталы) делгендерден эмеспи. Кадырлашуу деген бул -чоң адамкерчилик, таза абийир, урматтоо, арзышуу деген сөз да! Бул сезим эмнеге мынча таңсыкка айланды? Эгер жаш келгенде эр тарабынан чанылып же башы аттала турган болсо өмүр бою анын азабын тартып сүйүүнүн, ага жеке тагдырын курмандыкка чалуунун же көп бала төрөп азаптануунун (жакшылык көрбөй) түйшүктөнүүнүн зарылчылыгы барбы? Жан дүйнөгө мындан өткөн чоң жабырлык жоктур. «Аруу сөз жан тыяр, ачуу сөз жан кыяр» дегендей, өмүрдүн куну ажырашуу менен чектелеби? Салбар, салынды катын болуу тирүүнүн тозогу, кордуктун жеткен чеги, адам башын кемсинткендик. Ошондуктан «бүлөөнү бузган оңбойт, эгерим эки болбойт» деп эл айтат. «Жаман карыган сайын жашарат», «Эр улан болбойт, ат кунан болбойт» деген дагы кеп бар. Бу «эркекке ишенгенче эки босогоңо ишен» деп илгери кыйын катындар бекер айтпаган окшойт.

Адам ортосунда арзуу, ишеним, берилгендик, бири-бирине таянуу болуш керек. Эрди катындын ортосундагы мамиле «сактай билсең-миң күндүк, сактабасаң-бир күндүк» экенин таназар алышпаганы өкүнүчтүү. Эмнеге эркектер кыз алган жарынан качышат? Улгайган сайын эмнеге башкага умтулушат? Себеби миң түркүндүр, жүйөөсү да бар чыгар. Айрым пикирлерге караганда, аялдары алардын кыбыр эткен бардык кемчиликтерин билишет. Алардын эгоисттик, эркектик терс элирүүлөрүнө, дардаңкүлүгүнө эч жол беришпейт. А тигилер дайым акылдуу, кеңеш айтып турган кыраакы, сак, коргоочу аялдарынан бир аз окчун болуп жылт койгонду, эркин болгонду каалашат. Өзүнчө болуп, акыл үйрөтпөгөн, бирдемени өтө эле колко кадыр кылбаган, акылы кыскараак, түйшүксүз чалчаңдап эркелеген, тажрыйбасыз, жашыраак кыз келиндерди өздөрү багынтып, аларга көзүр эркек болууга куштарланганы, көйрөңдөгөнү, өзүн баары колунан келчү, ишенимдүү, каадалуу көрсөткүсү келгени- алардын алсыздыгы, тымызын үмүтү. Ошентип, алар өз аялдарынан бир аз оолак, жашырын эс алабыз деп атып аңга түшүшөт. «Төшөктөн үрккөн эр жаман, көнөктөн үрккөн бээ жаман» деп кыргыз неге айткан? Себеби ушул: үй бүлөө бузулбасын деп коргогон, сактандырган, алдын ала эскерткен. Ушунун баары турмуштук тажрыйбадан келип чыккан. А абийирдүү болуу, ала жипти аттабаган туруктуулук, ишенимдүүлүк ар кимдин эле колунан келе бербейт тура. Ошондуктан келген өмүр, берилген нике -аманат, насыя. Аны билген, баалаган ким бар?!

«Балык башынан сасыйт» болуп, тигинтип элита, авангард интеллигенция чирип, сасып, бузулуп атса атпай журт кайда барат? Никеге ишенип төрөп түшкөнүн колко кадыр кылып, мурдунун суусун жерге чаба ыйлактабай аялдар өз бактысы үчүн күрөшүп, өзүн да карап коомду өз колу менен кура турган учур келбедиби. Негизинен азыркы көпкөн кыргыздар, дейди эркектер, дөгүрсүгөн аңгилер шарияты, законду, абийир-адепти эске албай ойнош-токол күтүп адепсиз бузук жашоо күтүүдө. «Бирөөнүн катыны бирөөгө кыз көрүнөт» болгон ойношчулук андан бетер күчөдү. Токол алам деп бүлөөсүнө бүлүк түшүргөн Кыргызбайга тээ илгери Асан кайгы минтип жооп бериптир: «Алганыңды жаман деп асылды кайдан табасың?». Кантмек эле «үй бүлөөлүк турмушта негизгиси - чыдоо...» (А.Чехов), «Нике турмушунун алтын эрежеси -чыдамкайлык менен кечиримдүүлүк» (Е.Смайле) деп эркектер зайыптарды жоошутат. Бирок, өнүккөн ХХ1 кылымда мындай кордукка, адам укугун кемсинткен, басынткан акмакчылыкты кечирүүгө дегеле болбойт. Илгеркиден заман миң эсе өзгөргөн. «Калган көңүл качкан куш» эмеспи. Чектен ашып кетиш, эсирүү, көпкөнчүлүк акыры бүлөнүн ырысына чычуу, балта чабууну эч ким колдобойт. «Жашында жигит октолот, жашаганда токтолот» дейин десек, картайган сайын байлык, бийлигине чиренип кутурган, бүлөөсүнө кусур кылгандар көбөйүүдө. Токолдор менен ойноштордун торуна чалынбаган эркектердин башынан суу айлантып чачпаган менен «суунун жолун ким бөгөөр, эрдин жолун шум бөгөөр» дегенди акыйкат айтып, нысап менен арзуу сезимин, бүлөөсүнүн ишенимин коргоп, кастарлап «жигитке жар кымбат, намыс менен ар кымбат», «жакшы зайып-жарым ырыс», «жакшы жар жайнаган дөөлөт» дегенди көңүлүнө түйө жүрдүрүү ашыктык кылбас. «Эки уйлуунун үйү -айран, эки аялдуунун үйү ойрон» экенин эстүү эркектер эчактан билишет. «Катынды күтүп албаган - күң кылат». «Эттин тагы кетет, көңүл тагы кетпейт». Чынында Түгөлбай Сыдыкбеков айткандай: «салтсыздык адамдын өз башын кунсуз кылат». Бул тегин сөз эмес.

«Атадан алтоо болсоң да ар жалгыздык башта бар». Ар кимдин көңүлү, табити, көз карашы, адаты, кыялы, ышкысы, ыкмасы дагы ар түрдүү. Жубайлар мамилени тыгыздап, аздектеп, кастарлап сактабаса улам кемиген, сынган көңүл, зак түшкөн этиетсиздик «шайы кеткен шакирт окуудан кечет» кылат. Баарынан жаманы «билбейт» деп сокур ынанып көзгө чөп салуу. «Кыңыр иш кырк жылда билинет» эмеспи. Эч качан эч нерсе билинбей калбайт, жамандык жерде жатпайт, тескерисинче, тез жетет. Анан «сүйүүдөн калган көңүлгө эч кандай каар тең келе албайт». Жубайлардын ортосундагы чыккынчылык болгон соң арабдар айтмакчы: «ысык суу бир кезде тонгонун унутпайт». Кек, өч күчөйт. Кызганыч деген чоң жоо чыгат. «Күйүккө дары табылат, акыры күйүткө дары табылбайт». Катыгүн, эл бекеринен «ырылдашып жашаган үй-тозок» деп айтышкан эмес. «Жаңылбас жаак, мүдүрүлбөс туяк болбойт» дегендей бир жолу жаңылганды ким болсо да кечирээр. А эгер адат болуп, жоопкерчиликсиз мамиле бузукулук, жалапчылык улана берсе «айнып кеткен дос эмес» дегендей «никелешип бирге жашап бактысыз болгондон көрө, бактыбыздан көрөлү деп ажырашып кеткен дурус, эмне дегенде бирин-бири алдоодон кутулушат» (А.Рубенштейн). «Жакшы жар жанга шерик» деп бакыт көксөгөндөргө ажырашуу идеал эместир. «Сүйүүнүн миңдеген жолу болот жана ар биринин өзүнчө жыргалы, кууралы, таалайы, шору, жарыгы, оору болот». (К.Паустовский), таза сезимдин кереметтерин бузгандарды табият өзү кырсыктатат, кесирин кустурат. Турмуш ушундай жаңылуулардан тышкары болбогондон кийин «тиштин сырын тил билет» деп аз өмүрдө кадырлашып жашаганга не жетсин! Аны жамандар билеби?!

«Алганы жакшы марыйт, алганы жаман карыйт» тура. Байрон «сүйүүдөн бүткөн дарт, өлтүрбөгөн менен эч качан айыкпайт» деп эң туура баамдаптыр. «Бармак басты, көз кысты» жашоону дили тазалар көтөрө алышпайт, кырды бычак болуп кыйылып түшөт, тагдырын бузат, андайлар жүзү караларга жарашат. «Тойсуз үй болсо дагы, ыйсыз үй болбойт» шекилдүү «аял менен эркек бири-бирине азгырык, ушундай болгон жана боло бермекчи» (Ж.Вашингтон). Баарынан мыктысы -сүйүшкөн таза жүрөктөрдүн бекем ишеними, туруктуу берилгендиги.

«Көп бүлөөчүлүк»- үй бүлөөлүк ачык проституция. Буга чек коюп официалдуу никени коргоонун зарылдыгы чыгууда. Жыныстык жагынан жуккан жугуштуу оорулардын басымдуулугу ушундай туруксуздуктан, жанжоролуктан (ойнош), шермендечиликтен (жалаптарды сатып алуу же сатылуу) болууда. Катуу закондоштурулган нике контракттын бекемдөө никеге мамлекеттик кепилдик берет. Ислам Кыргыз конституциясын дискредитациялап, бузуп, жокко чыгарып кылмыш кылып аткандыктан, закон жүзүндө ага мамлекеттик көзөмөлдү күчөтүп, катуу тартипти колдонуу зарыл. Бейнике экинчи бүлөө күткөндөрдү, жүзү караларды айыптап, кылмыш ишин козгоо керек. Бир никелүү туруктуу үй бүлөөнү гана мамлекет, эл тарабынан сакталышы элди деградациядан, дискредациядан, бузулуудан, ыймансыздыктан сактайт. В.Г.Белинский айткандай: «опосуз сезим-айбандык сезим, ал адамды ойрон кылат» дегени чын. Анткени, эркектердин опосуз, ыймансыз сезимине ыктагандары акыры жакшылык деле көрбөйт. Каргыш баштарына тийип, турмуштан жолу болбой, болсо ден-соолугу, иши болбой бир жери кемчил өтөт. Балдардын, бүлөөнүн убалы тынч уктатпайт.

«Үшүгөндү шишиген жетелейт» болуп санаа, ыйман, заман катарлаш бузулуп ыдырап турганда минтип жыныс саткан шермендечилик күч албадыбы. Улуттук менталитетти эске алып буга каршы парламент закон кабыл алып тыйбаса, абийирден эч нерсе калбайт. Мисалы, денесин саткандары 5 жылга, сатып алган эркекти 7 жылга кесип, түрмөгө түшө турган кылса, тыйылат. Же жалапчылык кылган эркекти гана кесе турган болсо желпилдегендер тыйылып, коом оңолмок. Нравага, моралга да тартип болбосо коом бекем болбойт. «Карыдан уят кайтса, жаштан ыйман кайтат» болуп турат. Калжаңдаган карылар карлыгачтай кыздарга көз артып напсисин агытууда. «Малга ылаң, адамга илдет заманга жараша келет» деген чын окшойт. Канча азап-тозогун тартып, түйшүгүн көтөрүп, агартып ак уул, кызартып кыз тууса дагы куу чирендигин койбогон, теңсинбей келекелеп, какшыктап кактабай канын соруп ыдык көрсөткөндөрдү, басмырлагандарды көрүп «аккан суунун кадыры жок» деп күйөсүң. Анткени, «бузук адам баарын өзүндөй көрөт» (И.Кант) дегендей, алар адалдан айып издегенге маш. Ойношчулук, жалапчылык, бачачылык кутургандай ачыкка чыкты. «Айкалышып уктасаң, ай жарыгы түн кызык» дегендей, бүт дүйнө никелүү эрди-катындын мамилесин жамандап жокко чыгарып, жалаң ойношчулук менен жалапчылыкты, никесиз токолчулукту даңктай берсе никесиз коом курулбайбы? Жанагы аялын чанып жаш катынга үйлөнгөн 50, 60дагы абышкаларды орустар «третий сорт - не брак» деп коюшат экен. Токолго качыргандардын баарын аялдарынан ыдык көргөндөр же өмүр бою аялдан кор болуп бактысыз болгондор деш туура эмес, тескерисинче, көөп көзүнө эч нерсе көрүнбөй, аялын чанып, ажырашпай эле бирөөлөрдүн үстүнө кирип алган шерменделер. Тирелген, суйсалган балдарын көрүп туруп, алардын жолдошторунун, курбуларынын алдында шагы сынып, намыстанганын ойлоп бүлөөсүнө кесир кылгандардын жосунсуз жоругун эч нерсе менен актай албайсың. «Жаман чыкса күйөөсү убайым болот келинде» (Өтө) дегендей, «энеден бир, турмуштан миң тууласың». Канткенде чириген, бузулган кыргыз нравалык, адеп жагынан оңолот?

Заман тарыгып аялзатынын мойнуна оор мүшкүл түшкөнү зайыбын кулдай эзген, анын эсебинен дардаңдап жашаган күйөөлөр арбыды. Катындар ит көрбөгөн кордукту көрүп, көзүнүн жашын көл кылып, үшкүрүнүп эптеп бала-бакырасын багуунун алекетинде. Кыргызда ит жандуу зайыптардын бардыгына ырахмат, антпесе ушул азыр жан бага албай улут тыптыйпыл жоголуп кетмек экен. Ичи муңга толуп, көзү жашка толуп, көзү көгала болсо да иттин уулу Байгараны итерип түртүп салбай, кайра эр көрбөгөндөй өлүп-талып бапестеп багып эр кылып жашаганына таң каласың. «Жамандын жары болгуча, жайдагым жакшы» дешпейт чиркин. Өлөрман менталитет деп ушул жубандардын эрдигин айтыш керек.

Ушу иткордукка чыдаган аялдардын көбү башынан эле эри тарабынан сүйлөшпөй зордукталып ала качылып келгендер, же ата-энеси кудалашып бергендер ошондо эле алар тагдырларына таарынып баса бербей эки анжы болуп арасат жашап келсе, эми деле эрлери үйгө тээк, баш көз болуп бакпаса дагы аларды багып эптеп жашамай оокатын өткөргөндөр. Огожо кылган күйөөлөрүнүн көбү ичкиликке, ойноштукка же кумар менен урууга, бекерпоздукка берилгендер. Алар «ээрге отурганда эле көчүгү кыйшык болчу» дегендей, турмуш курганда эле өз турмушуна кайдыгер карап, алагүү болуп топтошуп алып эптеп бирөөнү ала качып келип, кемпирлердин кармашы менен жоолук салып жашап калгандарына шүгүр кылгандар. «Ат алсаң минип ал, аял алсаң сүйүп ал» дейт эл. «Окшошконго мушташкан» дегендей, энөө, эринчээк, жалкоо, ышкоо, тартынчаак жол билбегендерди, мококторду базар турмушу ого бетер темтеңдетип өлгөндүн үстүнө көмгөн кылып «тирүү болуп жерде, өлүү болуп көрдө жок» кылды. Күйүп бышпаган, аракет кылбаган куунасип илендилерге өтө кыйын болду. Үрүп чыгаар ити жок. Түйшүк, азап менен тапкан аялзатынын ташыганы көзүнө көрүнбөй, алардын күндө тапканын күндө ичип алып оолжуп мас болгон «эр кылып, эл уулу менен тең кылган» катындардын өлөрчө сабаган кызыл камчылардын кордугу күчөдү. «...Балалуу катынга камчы көтөргөн эркек акмак». «Акылдуу болсо алганың, кулпунтуп сыйлап жакшы бак» дейт элдик накыл. «Кадырлаш болуп жүрбөсө, адамды адам сагынбас» (Арстанбек). «Жакшы нике-бул күн сайын кайра курулуп туруучу имарат» (А.Моруа).

«Арык атка туз бербе, акылсызга кыз бербе» дегендей, азыр үй бүлөөдө мушташуу, кызыл кыргын болуп сабашуу, кызганчактан өлтүрүү, жаман сөз айтып көңүлүн көчкөн журттай калтыруу, кор тутуу, коркутуу көбөйүп баратат. Ушунун баары турмуштун начардыгынан, жакырчылыктан элеби же ортодо сүйүү жоктугунанбы? «Алы жетпеген акыретчил» дегендей, башы жарыла сабоо жеген, көзү башы көгөла болгон эле баягы «буту бейиштин үстүндө турган» шордуу катындар. «Жаман болсо алганың, асыл жаның кор кылат» (Калыгул) деген чын. Дагы эле ошолор түтпөйт, боор тартат, кечирет, кейийт, азап тартып ири алды чыйпылыктайт. Бул «эрди-катын урушат, эси кеткен болушат» же «эрди катын чабышат, эртеси күнү табышат» эмес, бул – кордук, бүлөө трагедиясы! Жан дүйнөлөрдүн ажырашы, чочундоо, кадырлашпай калуу! Бала эмес, өзүн карабагандарга, намыссыздарга, өзүнө ишенбегендерге ишенген, аларды мойнуна көтөргөн кайран гана кыргыздын кор болгон кайратман катындары, шоруңар арбын, таалайыңар тайкы экен... Заман эң кыйын болгондо кыргыздар кыздарын сатып күн көрөт, 1916-ж. Кытайга канча кыз бир ууч талканга сатылып калбады беле, азыр, кыздар өзүн сатып кор болууда. «Сүйүүсүз өткөн өмүр -таштак жерге өскөн куу жыгачтай» (Индия). А сүйүүсүз жашоо кунарсыз.

«Жакшы кушка жаман куш, бабы менен теңелет. Жакшы кызга жаман кыз багы менен теңелет. Жакшы эрге жаман эр жары менен теңелет» деген эл сөзүндө калет жок. «Итти күчүгүм десең оозуңду жалайт» дегендей, суу тумшук эркектердин аягы суюктугун кечирейин десең, кайра эле ит адатын карматып илдет жугузат. «Аргымак атың качаган, бизди азап бир үчүн жасаган» деп бүлөөдөн көңүл калган аялдардын арманы чыкты. Бир аялын бага албай жатып, бакмак турсун алып келгенин жөндөп ичип-жеп берип жөн жашабай, ырысын көтөрө албай бүлөөсүн таштай качып экинчи бир аялдын үстүнө кирип жашамай дубана пейил эркектерге адат болуп бараткансыйт. Улам бир аял менен жашаган сайын өзүн алдап «бактымды эми таптым» деп тантырап, дөөрүгөндөр бар. Берки аял дагы ысыгы тарап чарчаганда, эрден эмгек этүүсүн талап кыла баштаганда оту күйүшпөй дагы бир көңүлдөшүнүн үстүнө коңултак кире качып кутулушкан жан багаардын тобу бар. «Ар немеге бир неме, кул күйөөгө күң жеңе, мамилеси бир теңге» (Калыгул) деген ушуларбы? Бир кыжалаат: аялдар качып кеткен эринен сот аркылуу ажырашкан менен алимент ала алышпайт, анткени, алар эч жерде иштешпейт. А аталык парз алардын канына сиңбеген. «Жамандын сообуна, жакшынын убалына калган» бул не деген заң-заман? «Көңүл калган адамдын, көлөкөсү да сүйкүмсүз» дешет, «каңгыган эрге барганча, казылган көргө бар» деп тили буруулар бекер айтышпайт экен го. Турмуш чындыгын эл өзү: «эки эчкиң болсо үйүң толо быштак, эки аялың болсо, үйүң толо мушташ» дейт. Бул илгеркилер басынткандай: «катын жаманы эр коруйт» эмес. Сыягы «адеп барчылыкта-калыптанат, жетпеген турмушта бузулат» окшойт. «Алган эри жарашса, кара катын ак болот» дешет. Ушундай жарашкандар көп болсо гана атаганат. Азыркы аялдардын бузулушун, сатылышын жамандап, жек көргөн менен аны бузуп аткан, пайдаланып сатып алып жаткан эркектер экенин эске тутсак, ириде эркектер проституциясынын жолун бөгөп, катуу чара көрүү зарыл. Албетте, муну окуган эркектер бир топ чычалап, аксынымыш этип ичинен авторду ашата сөгөөрүн бөркүмдөй көрөм. Бирок «абийир миң күбөгө татыйт». Акыйкат ачуу болот, аны ар ким адил кабыл ала бербейт.

Үй бүлөөлүк ойношчулукка кеңири жол ачып көп никеге жол берген мусулманчылык ачык проституциянын гүлдөшүн шарттаган. Бул турмуш чындыгы ар бир доорго тиешелүү азап. «Башы карга болгондун мурду бок чокуйт» дегендей, эркекмин дегендин баары эле бир кылка ургаачыны кемсинтип, басынтып сүйлөп өз дараметтерин, дымагын көтөрө чалып дөгүрсүгөнү канча. «Көпкөн киши басыгынан билинет» болуп «кесирдүү ооздорунан кесепеттүү сөз чыгат». Жакшылыгына сүйүнүп, жамандыгына күйүнгөн, кыйчалыш учурда жеңилин жерден, оорун колдон алган жубайдан өткөн дили таза түбөлүк дос барбы? «Жакшы түгөйдүн жаны башка болгону менен дити бирге» (М.Сервантес). «Кадырлаш болсо зайыбың, картайса да кыз менен тең» (Калыгул). Жан дүйнө табияты эркек, ургаачынын бири-бирине тартылуусу, эриш-аркак айкалышуусу табигый болгон соң ар ким өзүн башаламан булганч алып жүрбөстөн, жоопкерчиликтүү сезип таза сактанып жүрүүсү бүгүнкү оорулуу коомдун ачык шарты, талабы, зарылдыгы. «От менен ойнобо, шок менен тойлобо» деп эл аста-секин байыртадан эскертип келет. Аялдарда дагы айып жок эмес, ал өзүнчө чоң сөз.

«Ойнош оттон ысык, боктон сасык» деген макал бар. Бабаларыбыз «оюн барып чын болот, ойнош барып тим болот» деп каниет кылганы патриарх доордо ажырашууга укук болбогон соң «тим болсо» болгондур. Бирок, азыр ойношчулук үйдүн «ырыс алды ынтымагын» бузуп күйүткө айланып, бүлөөсү бузулууда. Бул кечиримсиз. Өзбектер «жаман менен жатпа, сырыңды эч ачпа» деп эскертишет экен. Азыр ойношчулук ишкер мүнөзгө өттү. Иш боюнча, базар боюнча өнөктөштөр ойнош болуп калышууда.

Кара далылар, ажырашкандар, туудубийкелер «көр көкүрөк жигиттен, эр көкүрөк чал артык» деп тамыр күтүшүүдө. Же катталбай эле жашай берүү. Же «ыржың кызга тыржаң күйөөбү?» Бул араң турган бүлөгө «арык атка камчы жоо, жыртык үйгө тамчы жоо» дегендей эле кеп. Анткени, буга эркектер бат ыңгайлашат, ошого өлүп-талып умтулуп жеке кызыкчылыгын көздөшөт. Дейди турмуш күтүп, улам бирөөнү төрөтүп жылт койгон арсыз аталар да арбын. «Өңгүл-дөңгүл жер курусун, экинчи тийген эр курусун» деп көбү жеңилирээк деп ойнош күтүп жатышкандары мына ошондон. Мындай наадан мамилени жактагандар да аз эмес. Анткени, көбү материалдык, социалдык колдоо табышат. Муну тыюга мүмкүн болбогон соң аны ар кимдин абийир сотуна коёлу. Чынында көңүл иши көп тарамдуу, жолу буйткалуу. Башы бош ойношун токол атагандар бар. «Эне тыйган кыз эмес, эндик тийген бет эмес» дегендей, этеги эчак ар кимге тебеленген, эптеп эрге тийди аты керек болгон «күйөөнүн аты менен күл ташыга» жамынган же «көрүнгөн көк бөрү тарткан» жубандар дагы бир кыйла. Жөн аялдарга караганда буларда эркектерге карата артизм, жагынуу ж.б. үстөм.

«Айдай чырайыңды иттей кыялың бузат» дегендей, бирөөнүн бактысын талкалоо, бирөөнүн бүлөөсүн тартып алуу же бузуп алуу эң жаман жоосун эмей эмине? Ар ким «эмне мен бактылуу болууга акым жокпу?» дешеер. Аларды бактыдан кур калсын деген эч ким жок, бирок, анын өз жолу бар эмеспи. Бирөөнүн ыйынан, каргышынан, наалатынан, убалынан эч ким бактылуу боло албастыр. «Тең теңин тапса гана деңиздей чалкып жашайт» (Эсхил). Бу түйшүгү түмөн кишинин «сегиз күндүк өмүрдүн, тогуз күндүк иши бар» дегени туура. Өзгөрмөлүү коомдо антигуманисттик багыт күчөп, аялга приватташтырылган жандыктай мамиле кылуу дөөдүрөгөн эркектердин тыңсынуу, үстөмдүк жаалын күчөтүп аялзатка кадырлоо аң-сезимин өксүк калтыргандай. Тийген эри жарашпаган далай асыл зайыптар бар. Бир тобу куру намыс үчүн ичинен сыздап кор болсо, арбынынын асыл теңи жок, таалайы тайкы.

«Күнүнүн күлү жоо» дегендей, бүлөөгө бүлүк салган ойношчулуктун чыгуусунун себептери эмнеде? Жан-дүйнөнүн туруксуздугубу? Коом дегредациясы, туруктуу моралдын алынып салынышы бейнике, жүрдөөктүктү шартадыбы? Ачык проституцияга каршы качан закон кабыл алынат? Морал качан турукташтырылып мамлекеттик саясатка айланат? Же ойношчулук, жалапчылык коомдун айыккыс оорусубу? Эмнеге жогорку эшелондогу чоңдор улуттун жүзү, мамлекеттин жетекчилери, депутаттары экенин унутуп моралдык жагынан бузулуп адепсиздиктерин көргөзүшүүдө? Адепсиз болушса алар ошол мамлекеттик чоң орундарды ээлөөгө моралдык укугу барбы? Моралдык Кодекс качан иштелип чыгат? Үй бүлөө эркиндиги деген ойношчулуктун, шермендечиликтин күчөшүбү? Эркектер проституциясы гүлдөгөн Кыргызстанда моралдык тартип качан оңолот? Туруксуз мораль, нрава туруксуз инсанды гана чыгарат.

«Абийирди корккондуктан сактоо, абийирдүүлүккө жатпайт, абийирди коркпой сакташ керек» (Овидий). Ал эми «жүрүш-туруш-адамдын өзүн көрсөтө турган күзгү болгондон» (И.Гете) кийин бүгүнкү эркектердин бүлөөдөгү ээлеген орду, адеби кандай? «Эрди-катындын эрегишинен эр өлөткө» бараткан жокпузбу? «Айыбын жашырган алыс узабайт», ошондуктан, ХХ1 кылымдын куттуу босогосунда бир жолу күбүнүп-силкинип, тазаланып, пейилибизди, адебибизди оңдоп, ыйманыбызды издеп барууга кудретибиз жетеби?
2000-жыл, июль

«Асылзат» газетасы