Тақырып 13. Аймақтардың әлеуметтік –экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу

2.АЙмақтардың дамуын ретгеудің макроэкономикалык және микроэкономикалык

аспектілері

З.ҚР аймактық дамуы: жағдайы мен мүмкіндіктері

І.Территорияның әртүрлі белгілері бойынша біркелкі болмауы немесе оны зерттеу және тәжірибелік қызметін белгілі бІр мақсагтар көзқарасы жағынан территориялардың үлкен болуы территорияларды бөліктерге-аймактарға бөлу кажеттілігін тудырады. Аймақ-бұл басқа территориялардан белгілі бір белгілерІ бойынша және оны күрайтын элементтердің түтастығы, өзара байланыстылығымен ерекшеленетін территория.. Аймақтар территориялардан белгілі бір максаттар мен міндеттерге сәйкес бөлінеді. Бүл максаттар мен

40

міндеттер аймақтарды тиісті әкімшілік-территориялық шекараларына сай бөлуді қарастырады, мысалы, облыстар немесе аудандар- Ллматы, Жамбыл облыстары, және бІр-бірімен сәиекс келмейтіндер, мысалы, ҚР Оңтүстік Қазақстан, РФ Солтүстік-Батыс өлке немесе әлемдік экономикадағы Азия-Тынық мүхит аймагы. Аталған аймақтарды бөлу үшін бежілі бір территорияны бөлудің әртүрлі принціптері колданылады. Экономикада аймақтарды әкімшілік жоне экономикалық басқару, территориялык еңбек бөлінісіндеп орны, еңбек нарығьшьщ кызмет ету позицяясы жағынан бөлу неғұрлым үлкен маңызға ие.

Әртүрлі елдердегі аймақтық дамуды реттеудің казіргі кездегі жүйесі 1930 жылдардағы әлемдІк дағдарыс кезеңІнде қалыптаса бастады, олар екінші дүние жүзілік соғыстан кейін дамыған формага енді және соңғы он жылдыкга жиі реформалануда. Осы сферадағы мемлекеггің кызметін белсендіру аймақтық мәселелерді шешпей жоғарғы үлттық мақсатгарға жетуге болмайтындығын білдіреді : толық жүмыспен қамтамасыз ету, түрақты экономикалық өсу. Кенестік белгілі аймақтанушы Э.Б.Алаевтың ойы бойынша «Мемлекетгің аймақтық саясаты - кеңістікгегі, -аймактық аспеюідегі еддің экономикалык, әлеуметтік және саяси дамуьш басқару бойынша кызмет ортасы.

Шет елдік аймақтанушылардың енбектерінің ішінде кең тараған аймақтардың дамуының теңсіздігінің себептеріне жататындар :

өмір сүрудің және кәіспкерліктің табиғи- климаттық жағдайларының арасындағы үлкен алшақтык;

аймақтардың «өнімділігін» анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану көлемі, сапасы және бағыты;

инновацияны кеш енгізумен байланысты өндіріс қүрылымының ескіруі;

демографиялық жағдайдағы алшақтық;

саясн және институционалды факторлар;

әлеуметгік-мәдени факторлар.

Федеративті сияқты, унитарлы мемлекетте тиімді мемлекеттік аймақтық саясатты қалыптастыру үшін алдымен төмендегілерді карастыру қажет;

а) аймақгардың экономикалық мүмкіндік денгейін анықтау;

б)нақты аймақтың еңбек бөлінісшдегі орнын және оның үлттық экономикадағы ролін анықтау;

в)аймақтардың дамуындары теңсіздіктердің негізгі себептерін таддау;

г) ел мен нақты аЙмақтың нақты және ғылыми негізделінген мақсаттарын анықтау;

д) алга қойған мақсаттарды іске асырудың макроэкономикалық және микроэкономикалық күраддарын анықтау.

Кез-келген елдін экономикалық аймақтық саясатының бүгінгі кундегі түсінігі-бүл мемлекеттің территориялык процестерге әсер етудің ғылыми-негізделінген кешені және бұл саясат жалпы ұлттық, аймақтық мүддені сактауды есепке ала отырып едцің белгілі-бір әлеуметтік-экономикалық тепе-тендігіне жету және сақтау^пгін жүргізіледІ.

2.Макроэкономикалық денгейдегі аймақтьщ экономикалық саясаты мемлекетпен оның басқару органдары, заң және үкіметгің атқарушы органдары арқылы іске асырылады. Аталған жоғарғы денгейде жалпы ұлтшқ экономика мен әрбір аймақтың дамуы туралы шещім жалпы ұлтгық мүдделерді есепке ала отырып қабылданады. Сонымен бзрге үлтгак эконмиканы бір тұтас ретінде ғана қарастырып қоймай, әртүрлі белгілерІ бойынша бір-бірінен өзара ерекшеленетін, бірігіп қызмет атқаратын жүйе ретінде карастырган дұрыс. Бұл жүйеде, нақты бір аймакка территория бойынша бекІтіліп берілгеніне қарамастан, олар бүкіл елдің өндірістік-экономикалык мүмкіндіктерін, оның әлемдік экономикалык кеңістіктегі орнын, ұлттық және экоыомикалык қауіпсіздік пен ұлттык экономиканың тұрактылығын аныктайды. Бұл . әскери-өнеркәсіп кешені, бәсекелестік қабілетті, ғылыми ауқымды және жоғарғы технологиялы салалар және маңызды мәдени және әлеуметгік объектілер. Аталған объектілердІң дамуын реттеу жоғарғы денгейдегі мемлекепік аЙмақтық экономикалық саясатгьщ негізгІ қызметі болып табылады.

Жоғарғы макроэкономикалық денгейдегі мемлекеттін реггеуші күші төмендегі үш бағытта шоғырланады : ұйымдастыру-басқару, заң-құқықтық, қаржы-экономикалық.

¥йымдастыру-басқару бағытында негізінен аймақтық экономикалык саясатты әзірлеу мен іске асыру жауапкерпгілігі жүктелетін аймактың дамуын реттейтін негізгі органдар мен институттар қалыптастырылады, алға қойған мақсаттарды шешудегі ұйымдык кұрылымдардың өкілеттіктері мен ролі аныкталады.

Аймақтардың дамуын заң-құкыктық реттеу ел Конституциясы және орталык пен аймақтық мемлекеттік үкІмет органдарынын арасындагы өкілеттіктерді шеқгеуді аныктайтын көптеген арнайы зандармен ретгелінеді.

Жалпы аймактык дамуды ретгеудін кұкыктық негіздері балансталынған ұлттық дамуға қол жеткізуді қамтамасыз етуІ , ұлтгық түтастықты нығайтуға септігін тигізуі керек және азаматгарға олардың өмір сүру ортасына тәуелсіз бІрдей мүмкіндіктер беруі қажет.

Аймақтық дамуды қаржы-эконмикалык реттеу әлемдік тәжірибеде тексерілген және кең тараган реттеу формалары мен әдістерін пайдалануды карастырады. Бүл : жоспарлау, және болжамдау, қаржы несие және бюджеттік-салық жұйесі.Аймактык дамуды ретгеу құралдарын олардын әмбебаптыгы мен әсер ету көлеміне карай екіге бөледі:

белгілі бІр территориядағы көптегөн экономикалық субъектілердің кызметіне әеср ететін, жалпы экономикалық реттеуІштер мен макро күралдар;

адрестік реттеуіштер мен микро қүралдар.

Аймақтык экономикальщ саясаттың микроқүралдары аймақтық экономика субъектілер қызметіне тікелей әсер ету үшін қолданылады. Әсер етудің екі басты бағытгарын бөліп көрсетуге болады еңбекке және капиталға.
Тақырып 14. Тиімді жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу.
1.Жүмысбастылықтың әлеуметгік-экономикалық маңыздылығы, оның қүрылымы

және принціптері.

2.Еңбек нарығы түсінігі және оны жоспарлау механизмдері

3 .Жүмысбастылықты және еңбек нарығьш мемлекеттік жоспарлаудың негізгі бағыттары мен әдістері

4.ҚР еңбек нарығының ерекшіліктері.

1 .Жүмыспея қамтылу үлтгық экономиканың және ел халқының жағдайының маңызды мінездемелерінің бірі болып табылады. Қоғам мүшелерінің неғұрлым жұмыс процесіне толық тартылуы мен олардың еңбегі барынша толық пайдалануына ЖҮӨ көлемі және халықтың табысы, төлем қабілеті сүранысьш канағаттандыру дәрежесі тәуелді болады. Сондыктанда толык және тиімді жұмыспен қамтылу кез-келген мемлекетгің экономикалык саясатының маңызды міндеттерінІң бірі болып табылады.

Жүмыспен қамтылу дегеніміз- жеке және қоғамдық қажетгілІктерді қанағатандырумен байланысты және табыс алып келетін халықтың қоғамдық пайдалы еңбегі.

Қызмет түрлерін ел халқының күнделікті өмІрін, оның түтастығы мен қауІпсіздігін, қоғамдық өндірістің үздіксіздігі сияқты белгілі бір ерекшіліктері бойынша топтастыруға болады. Аталған белгілері бойынша жүмыспен қамтылағндарды үш топқа бөлуге болады:

І.Экономикадағы төленетІн қызметте қамтылғандар. Олар қоғамның негізгі байлығын күрайды. Атқарған қызметтерінен алған табыстарынын арқасында олар өздерін дамытуға, сондай-ақ қоғамдық пайдалы қызметтің басқада сфераларын дамытуды қамтамасыз етеді.

2.¥лпық армияда кызмет атқаратындар. Олар тікелей ақшалай табыс алып келмейтін кызметпен айналысады. Бірак мемлекеттің қауіпсіздігін сақтау, халықтың бейбітшілік жағдайда еңбек етуіне жағдай кұру үшін маңызды функцияларды орындайды.

З.Өндірістен қол үзіп оқитындар. Бүл жұмысқа жарамды халықтың табиғи жолмен шьіғатындардьщ орнын толтыру үшін резерв.

Саны жағынан ең көп және өндіруші топ-бұл жүмыспен қамтылғандар тобы. Экономикалық процестерге қатынасу мінездемесі бойынша олар өз кезегінде 3 топқа бөлінеді:

1) Жалдамалы жүмысшылар. Бүл топқа - өз жұмыс күшін сатумен байланысты жүмыс істейтін адамдар жатады.

2) Жұмыс берушілер. Бұл. халықтың неғұрлым белсендІ бөлігі - жүыс берушілер- өзінің кәсіпкерлік мүмкіндіктерін іске асыратын жек меншік иелері, кәсіпкерлер жатады.

3) Өз-өздерін жүмыспен қамтамасыз етушІлер. Аталган катергорияга өз есебінен жүмыс істейтін, жалдамалы жүмыс күшін пайдаланбайтын өқдірістік кооператив мүшелері жатады.

Мемелекетгік маңызды міндеті келесі принціптерді үстана отырып, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу:

1) еңбек еркіндігі, еңбекке деген өз мүмкіндікгерін еркін иемдену. Әрбір адам өз

кызмет ету ортасын таңдай алады, енбекке күштеу болмауы керек;

2) мемлекеттің еңбек қүкыгын іске асыру үшін бірдей алғы шартгар құру бойынша жауапкершілігі;

3) ұзак мерзімді ұлтгық мүдделерді қамтамасыз ету;

4) аймақтық, үлттык-этникалық, салалык ерекшіліктер мен жүмысшы күшіне

кажеттілікті есепке алу;

5)жұмыспен қамтамасыз ету мәселесіне кешенді көзқарас.

2.Еңбек нарығы жалпы түрде жұмыс күшін жалдау және үсыну мен байланысты қоғамдық қатынастар жүйесін көрсетеді, яғни оны сату мен сатып алу. Еңбек нарығында екі жак өзара бірігіп кызмет етеді : жүмыс күшінің иесі- сатушылар және жұмыс берушілер- сатып алушылар.Бүл жерде еңбекті қүндық бағалау жүреді, жүмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс қалыптастырылады. Сату мен сатып алу объекгісі болып саналатын тауар - адамнын жұмыс күші, онын жүмысқа деген қабілеті.Еңбек нарығындағы жүмыс күшін сатушы мен сатып алушының арасындагы өзара қатынас заңды формада- келісім-шарт түрінде жүргізіледі және еңбек заңында көрініс алады.

П.Самуэльсоннъщ ойы бойынша қоғамдагы еңбек ұсынысының жиынтыгы төмендегі факторлармен аныкталады:

- халықтын жалпы санымен;

- жалпы халыктың санындагы өздерін жүмыспен қамтамасыз ететіндердің үлесі;

- апта және жыл бойында жүмьтсшының істеген орташа жумыс уақыты:

- жұмысшы жүмсаған еңбекгін саны, сапасы.

Еңбек нарығы тиімді қызмет жасайды, егер төмендегі жағдайлар орындалса :

-әртұрлі меншік формалары экономикалық база болып саналатын

жүмысшы мен жүмыс берушшің жеке жоне эконмикалық еркіндігі;

- жұмыс берушінің жүмысшылардың саны және сапасы, жүмысқа

қабылдау мен жұмыстан шығару туралы сұрақтарды шешудегі қүқыгы;

- еңбек акының өсуі үшін шектеулердің болуы;

Еңбек нарығыньщ классикалық аныктамасы бойынша еңбек нарығынды еркін қызмет аркаратын жүмыс күшІн сатушылар мен сатып алушылар кызмет аткарады, бірақ олар жүмыс күші бағасына айтарлықтай әсер ете алмайды. Бірақта казіргі нарық жағдайында еңбек нарығы жетілмеген нарық болып табылады.

Еңбек нарығыңдағы мемлекеттін ролі ұлпық экономикадағы сияқты біреклкі есем. Бір жағынан оның еңбек нарығына белсенді араласуы нарықтық механизмнің қүртып, еңбекке ынталандыру, кепілді еңбек ақы сшгқты жағымсыз зардаптарды тудырады. Екінші жағынан мемлекет жүмыс күшіне сүраныс пен үсынысты қалыптастыру процесіне араласа отырып, жалдамалы жүмысшыларға жұмысты және жұмыс күнінің ұзактығын тандау варианттарын үсынады, бос уақытын табысты пайдалануға мүмкіндік береді.

З.ҒГП жылдамдамуы, экономикадағы терең құрылмыдық өзгерістер, еңбек ресурстары сапасьша талаптардын өзгеруі халыкты кәсіби дайындау мен жұмыспен қамтамасыз етуді мақсатты реттеу үшін тиімді механизмді күрудың қажетгілігін тудырды. Дағдарысты еңбек нарығы еңбек күші ұсынысыньщ оған деген сұраныстың өзгерісІне уақытылы бейімделуді қамтамасыз ете алмайды. Нәтижесінде жүмыссыздықтың өсуі байқалады.

Еңбек нарығы дегеніміз- бұл жүмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар арасындағы қақтығыс болатын арена. Бүл субъектілердің позициясы бірдей емес, көбіне сатушылар сатып алушылар алдында дәрменсіз болады. СоІІдықтан да еңбек нарығындағы субъекгілер арасындағы әлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеу қажет, себебі онда жүріп жатқан процестердің тек қана экономикалык емес, сонымен бірге әлеуметтік, саяси, моралды-психлогиялық маңызы бар. Жүмыспен қамтамасыз ету мен еңбек нарығын мемлекетгік реттеудің бағыттары мен әдістері әртүрлі және елдегі нақты экономикалық жағдаймен, мәселенің өткірлігімен аныкгалады. Олардың ішінде кең тарағандардың катарына келесілер жатады:

1. Жаңа жүмыс орындарын құру. Оған әртүрлі жолдармен кол жеткізуге болады

:болашағы бар, тиімді жұмы орындарын құратын жүмькГ берушілерді ынталандыру; кайтадан қүрылып жатқан жүмыс орындарьш арнайы кызметтермен қаржыландыру.

2. Кіші бизнесті дамыту және қолдау. Жеке еңбек қызметі, копперативтер мен