Тақырып 9. Республикамыздағы кәсіпкерлік қызметін жетілдіруді мемлекеттік реттеу

шағын бизнестің мүмкіндіктьері жайында айтатын болсақ, Қазақстанда 2002 жылы шағын кәсіпорындармен өндірілген өнім және қызмет көрсетудің көлемі, жалпы ұлттық өнімнің 498,2 млрд. теңгесін құрады. Ал кәсіпкерлік субъектілерінің саны 20пайызға артты. Осы көрсеткіш бойынша 2004 жылы шағын кәсіпорындармен өндірілген өнім және қызмет көрсету көлемі 87,5 пайызға артып, субьектілер санына келетін болсақ 64,3 пайызға артқан.

Шағын кәсіпкерлікте ерекше орынды қызмет көрсету және сауда саттық алады. Сондықтан өкіметтің негізгі мақсаты, кәсіпкерліктің дамуына инновациялық бағыт беру, және осы арқылы кәсіпкерлік субъектілерінің өндірген өнімдеріне және қызмет көрсетулеріне бәсекелестік қабілет беру мақсатымен.

Жоғарыда атап өткеніміздей кәсіпкерлік субъектілерінің көп көлемін тауар өндірушілер емес әліде болса сауда саттықпен айналысушы кәсіпкерліктер алуда. Қазіргі қалыптасып отырған реформаларға байланысты ендігі кезекте өкіметтің басты мақсаты кәсіпкерлік субъектілердің басым бөлшегін өндіруші салаға икемдеу, осы мақсатта қаржыландыру көздерін ашу, салықтық жеңілдіңктермен басқада жеңілдіктер қарастыруда.

Сонымен қатар шағын бизнес бәсекелестік ортаның құрылуына елеулі үлес қосады. Бұл біздің жоғарғы монополиялық экономикамызда аса маңызды. Шағын бизнес өзінің табиғаты бойынша монополиялы емес, бұл оның құрамдас бөлшектерінің көптілігінен және динамикасы жоғары болғандықтан, олар өте сирек монополизация ықпалына түседі. Екінші жағынан, тар мамандықта және соңғы техника технологияны пайдалану кезінде, шағын кәсіпкерлік монопольды ірі корпорациялардың бірден –бір күшті бәсекелесіне айналуы мүмкін.

Жұмыс бастылық мәселесін шешу бағытында, шағын бизнестің қосқан үлесі аз емес. Мысалы: бүгінгі күнде, біздің республикамызда шағын кәсіпкерлікпен милионнан астам адам шұғылданады, бұл жұмыс істейтін барлық Қазақстандықтардың төрттен біріндей. Осы себептен біздің қазіргі экономикамызда шағын кәсіпкерлікті дамыту қажет екендігін дәлелдеп жатудың керегі жоқ деп ойлаймын.

Жалпы алғанда, кәсіпкерліктің мемлекет экономикасының сеніиді тірегіне айналуы үшін, көптеген мәселелерді, соның ішінде әлеуметтік мәселелерді шешу қажет. Сол кезде ғана шағын кәсіпкерлік қазақстанның өркендеп дамуына және әлемдік экономикаға енуінің құралына айнала бастайды.

Алдағы жылдары үкімет Қазақстандағы шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдайларды қалыптастыру үшін қатты көңіл аударуда. Сонымен қатар, экономиканың бұл секторының ары қарай дамуы үшін кедергі келтіретін барлық мәселелер қарастырылады. Бұл шешімнің қабылдануының обьектив себебі болып соңғы жылдары шағын бизнес секторында тұрақты тенденцияның төмендеу активтілігібайқалды.

Әлемдік тәжірибеге сәйкес эклнлмиканың тұрақты дамуы және сәйкестігінше мемлекеттік қолдау көрсету шағын бизнестің тиімді қызмет етуіне ықпалын тигізеді. Әлемдік тенденцияның қалыптасуына қарамастан бұл берілген процестер толығымен дәлелденбегенін көрсетеді.

Соңғы жылдары шағын кәсіпкерліктің дамуы алдағы жылдарға қарағанда анағұрлым жақсарды. Бұл өнеркәсіптің дамуына, тұрғындардың ақшалай табысының өсуіне және мемлекеттік қолдау әдістерінің өсуіне т.б. байланысты.

Бірақ, бұған қарамастан, біз қарастырып отырған кезеңде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің және құқықтық тұлғалардың және ондағы тіркелген жұмысшылар санының өсу қарқынының төмендеуі байқалады.

Қазiргi кезде шағын және орта кәсiпорындар санының өсiмi шағын кәсiпкерлiк секторында жүмыспен қамтылғандар санының өсiмiнен анағүрлым арту тенденциясы сақталуда. Бұл дегенiмiз, жалдамалы жұмысшылар саны аз кәсiпорындар саны ұлғайуда, әсiресе бүл тенденция сауда және қызмет көрсету сферасына тән. Бүл сферада қызмет ететiн шағын кәсiпорындарының қызметi белсене түсуде, сондай-ақ өнеркәсiп өндiрiсiндегi кәсiпорындардың бiразы, орташа категорияға ауысуда.

2004 жылы шағын кәсiпкерлiк секторында сапалы өзгерiстер байқалуда. Шағын бизнестiң салалық қүрылымын талдауда соңғы жылдары тиімді жағынан өзгерiс болғандығын дәлелдедi.

Шағын бизнестiң негiзгi параметрлерiнiң дамуын талдау, қарастырылып отырған экономика секторында iскерлiк белсендiлiктiң бiршама төмендегенiн көрсетедi. Бүл шағын бизнес секторының және тұтастай экономиканың дамуымен қалыптасқан.

2004 жылы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болған негізгі жалпы экономикалық факторларға мыналарды жатқызуға болады:

• 
  экономиканың нақты секторындағы негізгі салаларында қызмет көрсету және өнім өндіру көлемінің өсу темпінің баяулауы;
  
• 
  халықтың нақты ақшалай табыстарының өсу темпінің баяулауы;
  
• 
  2002 жылмен салыстырғанда тұтыну туарларының көптеген түрлері бойынша импорт түсімдерінің баға индекстерінің төмендеуі тағы басғалар.
  

Жалпы шағын бизнес секторындағы жағдайды түпкілікті жақсарту үшін елбасы және Қазақстан Республикасының үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып отырған себептерді болдырмауға бағытталған шаралар қабылданады.

Елбасының Қазақстан халқына жолдауындағы айтылған жағдайларға сәйкес қазіргі кезде агроөнеркәсіптік кешендерді кластерлі дамыту басымды сала болып отыр. Осыған орай, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың басым бағыты ауыл шаруашылығына қарай және басқада белгіленген жеті кластерлі дамыту салаларына қарай ауатын болады.

Соның ішінде минералды тыңайтқыштар өндірісі, ауыл шаруашылық машина құрылысы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі және тағы басқалары.

Әкімшілік кедергілерді жеңуге және бағылау органдарының негіссіз тексерілуінен қорғауға келесі нормативті заң актілері бағытталған:

• 
  Қазақстан Республикасының прокурорлық қадағалау сұрақтары бойынша кейбір заң актілеріне өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы;
  
• 
  Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің тексеру құжаттарын ұсыну және тіркеу тәртібі туралы ереже, тексерушілер есебі туралы құрылымы.
  

Осы және жоғарыда аталған шағын бизнестiң қасиеттерi, оны дамытудың маңызды факторы және экономиканы қайта қүрудың негiзгi қүрамдас бөлiгi болап табылатындығын дәлелдейдi.

Шағын бизнестi дамытудың негiзгi жолдарын келесiден көруге болады. Шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың негiзгi секторы ретiнде қалыптасуы үшiн, көптеген мәселелердi шешу қажет екендiгiн жоғарыда айтап кеткенбiз.

Бiздiң ойымызша, бүгiнгi күнi кәсiпкерлiктi дамытуға бөгет болып отарған және алдағы уақытта жасалатын бағдарламада өз шешiмiн табуға тиiстi мәселелер баршылық. Солардың ең бастысы, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң қаржы, материалдық және интелектуалдық ресурстарға қолдарының жете бермейтiндiгi, мүмкiндiктерiнiң шектеулiгi.

Шағын кәсiпкерлiктi қолдау үшiн қажеттi инфра қүрылымның нашар дамуы, соның iшiнде ақпараттық қамтамасыз етудiң жеткiлiксiздiгi үлкен мәселелердiң бiрi болып табылады.
Тақырып 10. Мемлекеттік бюджетті реттеу.
1. Мемлекеттік бюджеттін экономиканы ретгеудегі релі мен кызметі.

2. Салык жжүйесі мемлекеттік жоспарлау дың маңызды күралы.

3. Мемлекеттік жоспарлау қүралы ретінде.

Мемлекеттік бюджет - бұл белгілі бір мерзімде және заң түрінде бекітілген мемлекеттік кірістер мен шығыстарды көресететін елдің негізгі қаржылық құжаты. Бюджет бұл - үлттық табысты қайта бөлу көмегімен жиналатын және мемлекеттің өз кызметін орындай үшін пшғьгадайтын ірі орталықтандырылған ақша қоры. Мемлекетгік бюджетте еледің барлық каржылық опреациялары орын . алған : шығыстар, кІрістердің әртүрі, мемлекетгік карыздар.

Мембюджет XX ғ. басында дамыған елдер әзірлеген маңызды бірқатар принциптерді сақтай отырып қүрылды.

1. Бірлік принціпі - бюджетте барлық шығыстар мен кірістер біріктірілген.

2. Толықтылық принціпі бюджеттің әрбір статьясы бойынша барлық шығыстар мен түсімдер есепке алынады.

3. Нақтылық принціпі-мемлекепік шығыстар мен кірістерді әділ көрсетеді.

4. Жариялық принціпі - бүл халықты негізгі шығыстар мен кіріс көздері туралы ақпараттандырып отыруды білдіреді.

Бюджет кірістері салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен күрылады. Вюджеттің шығыс бөлігіне: қорғаныс шығыны, мемаппаратты үстап тұру, жаллы Қаржыландыру, мемлекеттік карыз бойынша проценттерді төлеу кіреді.

Соңғы жылдары көптеген еледердің тәжірибелер мемлекетгік бюджетген басқа көптеген әртүрлі әлеуметгік және бюджеттен тыс қорлар пайда болды. Қазақстанда зейнетақы, сактандыру қорларнан басқа ҚР 2015 жылға дейін индустриялды инновациялық даму стратегияны іске асыру үшін инвестициялық кор, инновациялык кор, Қазақстан даму банкі құрылды. Мемлекеттік бюджеттін манызды функциялы:

1.Қаржылық ресурстарды мемлкеттік органдардың қолында аймақтар, салалар және халық топтары арасында бөлу және қайта бөлу.

2. Мемлкеттің үкімет қызметін іске асырушы , болып саналатын мемлкеттік үкІмет инсіитуттарын ұстап тұру.

3. Маңызды басым бағыттар бойынша экономикалық өсуді қамтамасыз ету.

4. Халықтын кедей бөлігін, зейнеткерлердІ әлеуметгік қорғау.

ҚР бюджетгік жүйесі екі денгейден бюджеттердің жиынтығынан тұрады: республикалықжәне жергілікті. Бұл бюджеттер салыстырмалы түрде жеке кызмет атқарады және әркайсысы заңмен анықталған кІріс негІздері мен қаржыларды шығынды бағытгары бар, Республикалық бюджет толығымен барлық ұлтгық экономика қатысты қаржы шығындарды анықтайды: қорғаныс шығындары, баскару, ғылым, космос, Аймақтық (облыстык) бюджет әлеуметтік сфераны бірінші кезекте анықтайды, себебІ, әлеуметгік мәселелер аймақтарда шоғырланған.

Салықтар бүл мемлекетпен алынатын занды және жеке тұлғалардын міндетті төлемдері. Ол екі қызметгі орындайды фискалдық және экономикалық. Фискаддық саясат-мемлекеттің қызмет атқаруы үпІІн жағдай қүратын, салық көмегімен орталық ақша корларыыың пайда болатынын білдіреді. Экономикалык

бөлу аркылы пайдалануды білдіреді.

Фискалдық қызмет салык төлеушілердің мемлекет алдындагы жауапкершілігін көрсетеді, ал экономикалық мемлекеттің салық төлеушілер алдындағы жауапкерпіілігін көрсетеді.

Үйымдастыру-күкьіқтық норма мен салык салуды басқару әдістер жинағы салықтық механизмді құрайды. Салықтық жүйенің негізгі элементтері болып салық түрлері мен оларды есептеу принциптері -салықтык ставка мен салықтық база табылады.

Салықтық ставка - бұл салық түрІнде бюджетке аударылуы тиіс пайданың белгілі бір үлесі. Негізінен салық ставкілері пайда соммасына процент түрінде бекітіледі. Салыктык ставкілер заңмен әрбІр табыс категориялары үшін үзақ мерзімге анықталады.

Салыктық база - бұл салық салуға жататын табыстың жалпы соммасы, яғни салық ставкасы қолданылатын табыс соммасы. Салыктық база мөлшері пайдадан алынуға заңмен рүқсат етілген алымдарда байланысты езгеріп отырады.

Салыктар тікелей және жанама, мемлекеттік және аймақтық болады. Тікелей салық тікелей табыстан немесе накты занды немесе жеке түлғанын мүлігінен үсталады. Жанама салықтар - бұл тауар немесе кызмет бағасына қосымша түріндегі салык, яғни оны өндіруші емес, түтынушы төлейді, оларға ҚҚС акциз, кедендік төлем жатады.

Мемлекеттік салық - бұл заң актілерімен бекітілген, мемлекеттік бюджетке түсетІн салық түрлері. Оған кәсіпорындар мен үйьшың пайдасына салық, ҚҚС, хабыс салығы жатады.

Аймақтық сальщқа - аймақтық бюджетке бІріктірілген салықтар жатады. Бүл кәсіпорын мүлігіне, табиғи ресурстарды игергені үшін салаықта.

Мемлекеттік салык жүйесін экономикаға әсер етуде әртүрлі күралдарды қолданады. Олардын маныздысы болып салықтық жеңілдіктер табылады. Олар төмендегі түрлерге бөлінеді.

А) кейбІр кәсіпорын үшін салык салу ставкілерін төмендету; Б) салықтык несиелер;

В) салық төлеудІ кейінге қалдыру немесе одан толық босату; Г) жылдамдатылған аммортизация, яғни ескірген капиталды жылдамдатып орнына келтіру.

2.Салықтар ставкасын манипурлау- дамыған елдердІң салықтық саясатының міндетті элементі. Әртүрлі салыктық шаралардын қарама-қарсы салдарлары болуы мүмкін. Бір жағынан олар ҒГП және құрылымлдық ілгерлеушІлікті ынталандырса, екІншІ жағынан мембюджет үлкен қаржыны толығымен игере алмайды.

3.Мемлекет өзІнін реттеуші қызметгері үшін салыктармен қатар қаржыландыру көзерІ ретінде үкіметтік займдар мен ақшалай эмиссияны пайдаланады. Мүндай қаржыландыру көзі мемлекетгік карыз есебІнен немесе тапшылық қаржыландыру деп аталады. Ол барлық елдердің үкіметімен кен қолданылады. Мемлекеттік қарыз жеке түлғалар мен институттардан, сондай ақ шет еддің мемлекеттік несиелері есебінен акша қаражатын қарызға алу жолымен мемлекетт^ің қосымша ресурстарын қалыптастыру үшіІІ үлттық байлықтын бір бөлігін және ЖҮӨ қайта болумен байланысты.

Шығу жағдайына байланысты мемлекетгік карыз ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Сыртқы қарыз-бүл шет мемлекет, үйымдар мен жекеленген азаматтарға қарыз. Бұл қарыз ел үшін шығын, яғни баалы тауарларды беруге, белгІлі кызмет көрсетуге мемлекет қарыз бойынша проценті және қарызды беруге міндетті,

Ішкі қарыз бүл мемлекетгін өз халқына, сондай ақ бюджетген тыс қорларға қарызы.

Мемлекеттік карыз негізгі екі формада болады - мемлекеттік бағалы қагаздар және бухалтерлік есепте шоттағы жазбалар. Бағалы кағаздар нарықта еркІн козғала алады. Бухалтерлік есеп шоттағы айырбасу түріндегі қарыздар сатылмайды.

Мемлекеттік қарыздың негізгі қызметі-мемлекетгік реттеудін кұралы болуы. Ол екІ міндетті шешеді -.мемлекеттік қажеттілік ұшін каржы ресурстарын алу және онын көмегімэкономикалық тұрақгылықты қамтамасыз ету мен экономикалық өсуді ынталандыру.
Тақырып 11. Тиімді инвестициялық механизмдерді мемлекеттік реттеу.

1 .Инвестиция мемлекетгік жоспарлау объектісі ретінде.

2.Инвестициялық ортаны жоспарлаудың негізгі принціптер мен бағытгары. З.Инвестициялык климат және оны қүраушы негіздер.

Инвестициялық процесс-бүл қоғамның нақты капиталын арттыру бойынша өндірістік процеске қатынасупіылардың жан-жақты қызметі. Оның экономикалық жүйенің динамикасына тікелей қатынасы бар.

Экономикмлық әдебиетгерде «инвестиция» түсінігінің бірьщғай анықтамасы жоқ. Көрнеісгі американ ғалымы П.Самуэлъсон « біздің күнделікті түсінігімізде «инвестиция» түсінігі экономикалық пікірталастардағы мағынасьша сай қызметгерді атқармайды. Біз «таза инвестиция» немесе капиталды құрушы деп қоғамның нақты капиталының өсуін атаймыз.

Бірақта квптеген қазіргі кездегі экономистердін еңбектерінде инвестицияға -инвестиция салушыға белгілі бір табыс алып келетІн салым түрін жатқызуға болады. Осы позицияға сәйісес инвестицияларды қаржылық, накты және интелектуалды деп бөлуге болады.

Қаржылық инвестиция - бұл қарлшлық күралдарға салымдар, яғни акция, облигация, басқада қүнды кағаздар мен банктік депозиттерге салымдар.

Нақты инвестиция-бұл қадцайда бІр өнім өңдірісіне капиталды салу, яғни қоғамның нақты капиталын көбейтуді қамтамасыз ететін салымдар.

Интелектуалды салымдар-бұл мамандарды дайындау, тәжірибені беру, лицензия, ноу-хоу, бірІккен ғылыми әзірлемелерге салымдар. Инвестициялардынд субъектісі болып келесілер табылады :

-жеке және завды тұлғалар;

-кәсіпорын, фирмалар, АҚ, концерн, комбинаггар;

-банктер (ұлттық, коммерциялық);

-сақтандыру уйымдары;

-зейнетақы қорлары;

-халықаральщ үйымдар. Инвестициялык қызметтің объектілері:

-экономиканың барлық салалары мен сфераларындағы негізгі және

-айналым қорлары;

-күнды қағаздар;

-мақсатгы ақша салымдары;

-ғылыми-техникалық өнімдер;

-мамандарды дайындау және қайта дайындау;

Қазақстанның экономиканың жеке секторында елдің ЖІӨ 75 % өндіріледі.Бұл инвестициялық белсенділікті ынталандыруға либералды және мемлекеттік-реттеу көзқарастарын тиімді үйлестІруді карастырады; мемлекетгің елдің инвестициялық-ресурстық мүмкіндІктерін қайта бөлу бойынша жүйелік іс-кимылдарының маңыздылығын арттырады. Мысалы, шикізаттык емес салаларға инвестицияны белсендіру мақсатында Қазақстанда жарғылық қоры 250 млн. Долл. Болатын мемлекеттік даму банкісі құрылды. Индустриалды-инновациялык даму стратегиясын табысты іске асыру үшін Қазақстан инвестициялық қоры, инновациялык коры, экспортты сактандыру бойынша Корпорация күрылды.

Инвестициялык кызметтің объеетілері мен субъектілерінің көп болуы инвестициялау көздерінің көп болуына да әсерін тигізеді. Бүл жерде көптеген жағдай инвестор ретінде кімнің жүмыс істеуіне байланысты инвестициялау көздері болып төмендегілер табылады :

-мемлекеттік, аймақтык және жергіліісгі бюджеттен инвестициялык

бөлінімдер;

-инвесторлардың жеке каржылары мен ішкі шаруашылык резервтері;

инвесторлардың сырттан тартатын қаржылары. Бүл банктік және

бюджеттік несиелер, облигациялық займдар.

кәІспорын, бірлестіктердің орталықтандырылған ақшалай қаражаттары.

Белсенділік пен экономикалық өсуді қамтамасыз етуді ынталандыру үшін мемлекеттік басқару органдары іске асыратын, заң-құкыктық, атқарушы және бакылау сипатындағы іс-шаралар жүйесі.

2. Инвестищіялық қызмет белгілі-бір принціптермен іске асырылатың мемлекеттік

саясатта өз орнын алады. Олар мәңгілік болмайды және ұлттык экономиканың даму кезеңі мен белгіленген кайта күруларға байланысты өзгеріп отырады. Негізгі принціптеріне келесілерді жатқызуға болады :

- экономикалық қауіпсІздІк;

- мемлекеттік инвестициялық мақсатгарды іске асыру ;

- инвестициялық ресурстарды пайдалану кезендері мен пайдалану басымдылықтары

- заңға кайшы келмейтін коғмдық үйымдар, заңды және жеке тұлғалардың инвестициялық қызметіне мемлекетгік және басқару органдарының араласпауы ;

Инвестиция экономикалық жүйелердің даму көзі ретінде қызмет атқарып, олардың

бір жағдайдан екіншісіне өтуіне жәрдемдеседі. Өзінің үзақтығы бойынша инвестициялық процес инвестициялық циклдың пайда болуынан тиімді көрсеткішке жеткенше уақытгы қамтиды. Инвестициялык кезең - бүл инвестицияның өндірістің қосылуын қосқанда өндірістік процеске әсер ету уақыт аралығының барлығын аЙтады. Жалпы инвестицияның өмірілік циклі инвестициялау алдындағы инвестициялық және пайдалану кезеңдерінен тұрады.

Инвестициялық процестІ тадцау, жоспарлау және басқару кезінде маңызды ресурс

- уақыт есеі^ке алынуы қажет. Оның маңыздылығы 4 жағдаймен байланыстыруға болады.

І.Экономикалық процестер уақыт бойынша өмірлІк болмайды, бұл белгісіздік пен тәуекелділікке алып . келеді. Өндіріс бірІнпгі кезекте өндірІлген өнім, қолданылатын ресурс, технология қүрылымынын сапасы және көлемінде болады.

2.Инвестициялау мен пайда табу арасындағы уақьптың ұзақ болуы, кешігуі.

З.Табыс пен шығын уақыт аралығында бөлінеді. Сәйкесінше табыс пеа шығынды бір моментке келтіру мәселесі пайда болады.

4.Барлық ресурстардың шектеулігіне байланысты кез-келген кезде қазіргі мен болашақ игіліктерін салыстыру жүреді, яғни таңдау капитал бІрлігінің күнын салыстыру негізінде қазіргі моментгі болашақтағы пайдамен салыстырады.

Нарық жағдайында әрбір инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесі инвестициялық шешім қабылдау кезіндегі маңызды роль атқаратын маркетингтік зертгеумен ұштасуы қажет. Зерттеу үш негізгі аспекгіге сүйенеді:

- нарық қүрылымы мен оның сегменттерін зертгеу ;

- нарық сиымдылығы мен болашақтағы сұраныс денгейін болжамдау ;

- бәсекелестік жағдайды анықтау.

З.Инвестициялық қызмет инвестициялық климаттың калыптасуымен тығыз байланысты. Ол инвестициялық қаржыларды барынша тиімді пайдалану., қоғамның өндіргіш күштерін ғылыми-техникалық жағынан жаңартуда алғы шарт болып табылады. Инвестициялық климат түсінігінде елдің саяси тыныштығы, әлеуметтік тұрақтылығы, елдің жалпы өз заңдарын және құқықтарын белгілеудегі егеменділігі көрсетілген.
Тақырып 12. Ақша несие қатынастарын мемлекеттік реттеу.
1. Мемлекеттік ақша-несие саясатын теориялық негіздері.

2. Экономикадағы ақша ұсынысына Орталық банктін әсер ету механизмен құралдары.

3. ҚР ақша-несие саясатымен негізгі міндетгерь

І.Ақша несие саясаты - экономиканы реттеудін маңызды формасы болып табылады.

Ол экономикадағы акша ролі және оның макроэкономикалык параметрлерге әсері туралы белгілі экономисттер еңбегіне сүйенеді Іэкономикалық өсу, төлем балансы. Макроэкономикалык дамуда ақшаның ролі туралы мәселеде үші көзқарас бар.

Неоклассикалық мектеп өкілдері нарыктық экономиканы өзі реттелетін, өзі дамитын деп түсініп, экономикалық процестерді мемлекеттік ретгеудің қажеттілігІн жоққа шығарды, ал ақшаны кіріс, инвестация және баға сиякты ЖҮӨ көресеткіпггерін белгілейтін номиналды көрсеткіш ретінде тұсіндірді. Ал олардын динамикасымен нақты денгейіне әсер ете алмайды, себебі ұлтгық өндірістің нақты көлемі экономикадағы өндірістік ресурстарға"тәуелді. Ақшаның санынын экономикадагы өзгерісі тек ішкі баға денгейіне ғана әсер ете алады.

1929-1933 жылдардағы депрессия бұл мектептін көіггеген ережелерІн кудікке қойды. Мысалы нарықтық экономюсадағы дағдырыстың мүмкіндігі мен мәжбүрлі жұмыссыздыкты тәжірибе жүзінде болмайтындығы туралы ереже. Бұл ақшаның сандық теориясынын дағдарыспен байланысты мәселелерді шеше алмайтықдығын көрсетеді. Экономиканы реттейтін бірқатар мемлекеттік шараларды, онын ішінде ақша регуляторларын қолдану қажет болуы.

Кейнсиандык көзқарас, белгілі экономист Дж.М.Кейнстің жұмыспен камтыудың, процентгің, акшаның жалпы тоерия кітабы шыққаннан кейІн макроэкономикалық саясатқа, оның ішінде ақша саясатына көзқараста нағыз революция жүрді. Д.Кейнс экономикадағы сұраныс жиынтығын өзгерту үшін ақша-несие және бюджеттік-салық саясаты әдістерін қоддану аркылы экономиканын белсенділік жағдайына мемлкеттік әсер ету кажетгілігІн көрсетеді.

Дж.Кейнс акшаға сұранысты екі үлкен функция ретінде қарастырды. Номиналды ұлттық табыс және процент ставкасы. Себебі ол ақшаға сұраныс екі элементті қарастырады.

І.Трансакциондық сұраныс немесе келісім жасау үшін ақшаға сүраныс-трансакциондық сұраныс номиналды ұлттьщ табыс денгейіне тәуелді: оның денгейі жоғары болған сайын келісім үшін ақша көп керек және шығын денгейі жоғары болады.

2.Спекулягивті сураныс күнды кағаздарды сату - сатып алумен байланысты. Ақша-несие кірісін қолдана отырып мемлекет процент ставкасына әсер етуі, ал ол арқылы толық жұмыспен қамтуды және экономикалык өсуді қамтамасыз ете отырып инвестицияға әсер етеді.
Монетаристік ақша саны теориясы. XX ғ. 60 ж. бастап Кейнстік теорисынын кемшіліктері біліне басталды, атап айтқанда инфляциялық процестердің кауіптілігін дұрыс бағаламау мемлекеттік шығындар, бюджеттік механизмдердін ролін асырып көрсетті. Бүл экономикадағы акша ролін қайта карауға және М.Фридманның монетаристік теориясьша оралуды себебін тигіздІ. Бұл теорияның басты артықшылықтары:

Нарықтық жүйе өзін-өзі реггеу негізінде өзін тепе-тендікке автоматгы

түрде алып

келеді. Экономикадағы қиыншылықтар ішкі факторларымен байланыстырылады және мемлекеттік органдардың қате іс-әрекетінІң нәтижесі болып саналады.

Бірде бір үкімет нарықтан ақылды болмайды. Сондыктан мемлекетгің

экономикаға араласуын шектеу қажет.

Зерттеу және тәжірибелі нұсқаулаудын ауыртпалығын орталықтан ақша-

несие

3) Ақша несие саясатындағы маңызды пункт болып осы саясатгы жүргізу үшін айналымдағы нақты ақша массасы көлемінін өзгеру мүмкіндігі табылады. Бүл үшін елдің Үлттық банкісі өз механизмдерін қолданады.

Ақша массасы-экономикадағы қодданылып жүрген төлем кұралдарының соммасы. Ол айналымдағы нақты ақша мен келісімдермен есеп айырысу үшін қолданылатын депозиттерден түрады, яғни ақша массасы (м)= айналымуы ақша + депозит ). Коммерциялық банк шеңберінде төлем құралдарының эмиссия процессі несие эмиссиясы деп аталды. Несе көлемі төмендегі жағдайларға байланысты берІледі.:

1) Депозиттер көлемІне;

2) Резервтердін көлеміне.-

Нақты ақшалар есеп айрысу жағдайындағы коммерциялық банктердІн қызмет ету жүйесі бір банкгің келесі бір банкіге несие беруі айналымдағы ақша массасының көбеюіне алып келеді.

Ақша массасыньщ көлемін Ұлттық банк тікелей және жекеше реттеу қүралдарын қолдану аркылы реттейді.

1) ашық нарықтағы операция;

2) есептік ставка;

3) міндетті резервтер нормасы.

Ашық нарықтағы операция бұл Үлтгық банктің қүнды қагаздарды сатып алуы -сатуы.

Есептік ставканы өзгерту. Үлтгык банк коммерциялык банктерге бежілі бір ставка бойынша несиедер бередІ. Бұл ставкалар есешік ставка деп аталады.

Міндетгі резервтердін нормаларының өзгеруі. Міндетті резервтер бұл коммерциялық банктердін ұлтгық банктердегі арнайы есеп шотында сақтайтын және белсенді операцияларды іске асыру ұшін пайдалынатын депозиттер соммасы. Олар екі қызмет атқарады:

І.Салымшылардың депозиттерін кайтару және басқа банктермен есеп айрысу бойынша төлем мпідеттемелерін үздіксіз орындау үшін коммерциялық банктердің ликвидтік денгейін қамтамасыз ету.

2. ¥лтгык банк ақша айналымын реттеу үшін қүрал больш табылады.

З.Мемлекеттік ақша-несие саясаты дәстүрлі экономиканы мемлекеттік реттеудің

маңызды құралы ретінде қарастырылады және мемлекет оны нақты максаттарға жету үшін пайдаланады.

Ақша - несиелік ретгеудің ғаламдық (глобальды), ағыидағы және тактикалык мақсаттары болады. Ғаламдык реттеудің максаты - баға түрақтыдығын, толык жұмыспен қамтамасыз етуді, нақты өндірІстің өсуІн және төлем балансы тепе-тендІгің қамтамасыз ету болып саналады.

З.Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесі реформалаудың үзақ және киын кезеңінен өггі. Экономиканы жеке басқару тәжірибесінің болмауы, тәуелсіздік алып, дамудың алғашқы кезеңіндегі колайсыз макроэкономикалық жағдайлар, инфляцияның жоғары денгейі, (1994-1158 %) мембюджеттің тапшылығы тиімдІ ақша-несие жүйесін күрута кері әсерін тигізуі және нақты сектордьщ үзақ мерзімдІ экономикалык мәселелерін шешуге көмегін тигізбеді.

Бірақ уақыт өте бүл киыншылықтар артга қалып, елдің барлық каржы жүйесінің дамуында оң тенденциялар байқалды. Қазіргі кезде мамандардың айтуы бойынша

І.Салымшылардың депозиттерін кайтару және басқа банктермен есеп айрысу бойынша төлем мпідеттемелерін үздіксіз орындау үшін коммерциялық банктердің ликвидтік денгейін қамтамасыз ету.

2. ¥лтгык банк ақша айналымын реттеу үшін қүрал больш табылады.

З.Мемлекеттік ақша-несие саясаты дәстүрлі экономиканы мемлекеттік реттеудің

маңызды құралы ретінде қарастырылады және мемлекет оны нақты максаттарға жету үшін пайдаланады.

Ақша - несиелік ретгеудің ғаламдық (глобальды), ағыидағы және тактикалык мақсаттары болады. Ғаламдык реттеудің максаты - баға түрақтыдығын, толык жұмыспен қамтамасыз етуді, нақты өндірІстің өсуІн және төлем балансы тепе-тендІгің қамтамасыз ету болып саналады.

З.Қазақстан Республикасының ақша-несие жүйесі реформалаудың үзақ және киын кезеңінен өггі. Экономиканы жеке басқару тәжірибесінің болмауы, тәуелсіздік алып, дамудың алғашқы кезеңіндегі колайсыз макроэкономикалық жағдайлар, инфляцияның жоғары денгейі, (1994-1158 %) мембюджеттің тапшылығы тиімдІ ақша-несие жүйесін күрута кері әсерін тигізуі және нақты сектордьщ үзақ мерзімдІ экономикалык мәселелерін шешуге көмегін тигізбеді.

Бірақ уақыт өте бүл киыншылықтар артга қалып, елдің барлық каржы жүйесінің дамуында оң тенденциялар байқалды. Қазіргі кезде мамандардың айтуы бойынша Республикада өткен жылдар ішінде шет елдік мамандардың бағалауы бойынша ТМД елдерінің ішіндегі ең мықтылардъщ бІрі болып табылатын түбегейлі жаңа және қазіргі кездегі банктік жүйе күрылды. Бүл реформаның айтарлықтай жетістігі, себебі Казақстанда нарыктық экономикаға өтуді іске асыра бастаған кезде өзінІн банктІк мектебі және банктік істің дәстүрі болған жоқ.

Қазіргі уақытта елдін. ақша-несие жүйесін ары қарай жетілдіру жүргізІліп жатыр және оның алдында жаңа көлемді міндеттер тұр.