Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

2
3
тілдің жүйесі мен құрылымы ретінде тануға, қабылдауға, тілдің 
“өзі” деп түсіндіруге, түсінуге күмән қалмайды. 
Үшiншiден, жазу – адам ойының материалданып, жарыққа 
шығуының, дәлiрек айтқанда творчестволық әрекетiнiң құралы. 
“Көңiлдегi көрiктi ойдың сыртқа шыққанда өңi қашатын” 
болса, жазудың арқасында қағазға түскен шашыраңқы ойды 
жүйелеуге болады. Жазудағы стандарттық құрылымдар, сөйлем 
мүшелерiнiң нормативтi орын тәртiбi ақыр соңында сыртқа 
шыққан адам ойын өзгеше сипат алдырады. Оның үстiне 
жазылған мәтiндi қайталап оқып, толықтыруға, қысқартуға, 
нақтылауға, қайта құруға мүмкiндiк бар. мәтінді араға уақыт са-
лып қайта қарап, жетiлдiруге болады. Ой үстiне ой жалғауға бо-
лады. Сөйтiп, жазу түптiң түбiнде адамның өз сөзiнiң бөгделенуi 
болып шығады. Жазудың арқасында сөз екiншi өмiрге, дербес 
өмiрге ие болады. Демек, жазу қарым-қатынас құралы емес, тiл-
дiк жағдаят болмаса да адам өз ойын монологті түрде жарыққа 
шығаратын сананың материалдану құралы болады. Оқу про-
цесі тыңдауға қарағанда аз уақыт алады, қармап оқу, таңдап 
оқу, қайталап оқу мүмкіндіктерін береді. Жазу, сөйтiп, мәтін 
мазмұнын тез түсiнуге, бiрден қабылдауға, оңай меңгеруге ауыз-
ша тілге қарағанда қолайлы. Бүгінде сөздің графикалық бейне-
лері фонетикалық бейне сияқты адам санасында дайын тұратын 
болды. 
Осы айтылғандарды түйіндей келе жоғарыдағы сызбаны бы-
лай жетiлдiруге болады:
жазу
⇓
тiлдiк сана ⇒ тiл
⇓
ауызша сөйлеу
төртiншiден, жазу адам санасындағы ойдың жетілуіне, жа-
салуына, жүйеленуiне, реттелуiне, нақтылануына қызмет етедi. 
Бұл бiр қарағанда жазудың алдыңғы қызметімен бiрдей болып 
көрiнуi мүмкiн. алайда соңғысы ойдың өзiндегi жетiлу туралы. 
алдыңғысы сыртқа шыққан ой мен мәтiндi оқыған оқырманның 
арасындағы түсiнiстiктiң орнауы туралы болса, мұнда адам 
ойын қағазға түсiре отырып, жетiлдiредi, жазу арқылы ойлана-
ды, сөйтiп, жазу ендi ойдың өзiне түрткi болады. Әрине, ауыз-
ша сөйлеу де адам ойының нақтылануына, жүйеленуіне әсер 
етедi. алайда жазу тiлдiк санадағы барлық қалтарыстарды қағаз 
бетiне түсiруге уақыт жағынан да мүмкiндiк бередi. Сондықтан 
жазудың ойжасамдық қызметі ауызша тілдің ойжасамдық 
қызметіне қарағанда қорытынды, түйінді аяққы болады. 
ал жазудың коммуникативтік негізгі қызметін бүгінгі 
таңда ауызша коммуникацияның техникалық құралдары (те-
лефон түрлері, интернет жүйесі) екінші қатарға ығыстырып 
отыр. интернет жүйесін де ауызша коммуникация түріне 
жатқызып отырғанымыз, мұнда жазу графикасы мен таңбалары 
пайдаланғанымен, жазба тілжүйесі сақталмайды. ақпарат ауыз-
ша тіл жүйесінде құрылып, тіпті өздік коммуникация (аудиалды-
визуалды) жүйесін жасауға айналды. Сонда жазудың коммуника-
ция қызметі бүгінде екі формада көрініп отыр: 1) хабарласудың 
ресми, іскерлік сипатында (ресми іс-қағаз); 2) интернет жүйесі 
арқылы хат жазысу аясында.
алтыншыдан, жазу – адам жадының бiр түрi. Біз есте сақтауға 
тиіс ақпаратты жазып жадылайтын болдық. информация 
мазмұны мәтінге көз жүгiрткеннен кейiн еске түсiруге, “түртiлiп” 
алынған ойды ауызша таратып айтуға, керiсiнше ауызша 
айтылған ойды қысқартып, “түртiп” отыруға болады. Қазiргi 
оқу орындарындағы оқу-оқыту процесі осы әдіске құрылған.
Жетіншіден, жазудың тіл тарихын сақтаушы, уәжін көрсетуші 
қызметі бар. Бұны жазудың тілтанымдық қызметі деп атай-
мыз. ауызша тіл үнемі өзгерісте болады, жаңарып, жаңғырып, 
үнемделіп отырады. академик л.в.Щерба ең бірінші өзгеретін 
сөйлеу тілі және зерттелмей жатқан сала да – сөйлеу тілі деген. 
Сондай-ақ жазу тіл бірліктерінің шығу тегін, уәжін, әсіресе түбір 
тұрпатын өзіне бейнелеп, тіл тарихы үшін аса құнды тарихи де-
рек жинап отырады. Сөйлеуде жаңаша дыбыстағанмен немесе 
сөйлегенмен, ол бірліктердің инвариантты тұлғасын жазу ғана 
сақтай алады. енді жазудың келесі қызметін осы айтылғаннан 
шығара отырып, тілді нормалаушылық деп атаймыз. ауызша 
тіл бiр нәрсеге табан тiреуді керек етеді. Сонда ол “тiреу” көп 
өзгерудi “ұната” қоймайтын консервативтi жүйе – жазу болып 
табылады. адамзат тілі өзінің даму барысында реалдануға, 
үнемделуге, адресат пен адресанттың ішкі сөйлеуінде құрылымы 
бар конструкцияларды ауызша сөзге айналдырмай-ақ түсінісуге, 
тіл бірліктерінен гөрі просодикалық бірліктерді көп қолдануға, 
арго, жаргондарды жиі пайдалануға, тілді мамандануға барынша 
ұмтылады екен. Сонда жалпыхалықтық тілдің нормасын сақтап, 

14
15
узуалды, оккозианалды қолданыстарды, тілдің дыбыстық, мор-
фемдік, лексикалық, синтаксистік бірліктерін нормалап отыра-
тын жүйе жазба тілболып шығады. адам жады жазылған сөзді 
норма деп, белгіленбеген, көрсетілмеген сөзді норма емес деп 
тануды дәстүрге айналдырады. Сонымен, жазудың бұл қызметi 
ауызша сөйлеудi нормалап отырады дегенге саяды. 
Сондай-ақ кез келген қашықтықта тұрып айтылған ой, 
жаңалық, нәтиже кiтап болып басылса, бүкiл адамзаттың 
құндылығына айналады. адамзат санасы ұрпақтан-ұрпаққа 
жазу арқылы жетедi, жазу арқылы сол дәуірдің бейнесін көреміз. 
Жазуы бар тiлдердiң тiл тарихын айқындауға мүмкіндік бар. 
Жазба тілескерткiштерi бар тiлдiң мәртебесi жоғары саналады. 
Сонымен, бүгінгі күн тұрғысынан жазудың мынадай қызметтері 
бар деп білеміз: 
1) аргументтік қызмет (әлеуметтік қызмет);
2) тілжүйелеушілік қызмет;
3) ойжасамдық қызмет;
4) ойды жарыққа шығару қызметі;
5) жады қызметі;
6) тілтанымдық қызмет;
7) тілді нормалаушылық қызмет;
8) кумулятивтік қызмет (мәдениетті сақтайтын, жеткізетін 
қызмет);
9) коммуникативтік қызмет. 
Сонымен, жазу уақыт пен кеңiстiк шектеулiгiне тәуелсiз, 
адамдар арасындағы қатынас құралы ретiнде пайда болды деп 
түсіндірілгенмен, негізінен оның маңызы мемлекеттік құрылыс 
пен сауданың, мемлекетаралық саясаттың дамуына тіреледі екен, 
сонымен бірге оның маңызы тiлдi жетiлдiретiн, жүйелейтін, 
нормалайтын, ойжасайтын, бекiтетiн, сақтайтын қызметтерiмен 
өлшенедi екен.

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: