Кәріпжанова айнұр оралқызы фразеологиялық коннотацияның прагмастилистикасы
жүктеу/скачать 275 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қызыл тіл
- Тіреусіз үстімізге қойған көкті
| 2. «Қара» түсінің табиғатта, адам қоғамында басқа түр-түстер сияқты толып жатқан ауыспалы, шартты, символикалық мағыналары бар.
Ғалым Б.Қасым қара түске байланысты толыққанды тұжырым жасаған: «Қара» сөзінің архисемасына зер салсақ, көне түркі тілінің өзінде бірнеше мағынасы болған. Ал монғол тіліндегі хар сөзі қазақ тілінде қара, өзінің мағыналық жағынан үйлесіп, сәйкес келеді. Көне түркі тілінде де, монғол тілінде де және басқа түркі халықтарының тілінде негізгі мағынасы мен кейінгі мағыналық дамуы бірдей деуге болады. Барлық тілде де жалаң, күрделі түрде де қолданылған. Көне жазба ескерткіштегі: 1. қара (түс); 2. түнек (жарық жоқ); 3. ауыс.бақытсыздық, сәтсіздік, қайғылы; 4. ауыс. Жамандық, қара көңіл; 5. ауыс. күнделікті, жай; 6. лас. 7. сия [6, 25б]. Мәшһүр Жүсіп өлеңдеріндегі қара сөзі қатысқан фразеологизмдер де басқаларына қарағанда қолданылу жиілігі өте жоғары екенін байқадық. Отырса қасын керіп кеш қара қас, Қылады көрінгенді көзімен мас; Жан кетіп, тән барады қара жерге; Қара күндер басына салды дейді; Басыма қара шатыр салынғаным; Үстіме қара шекпен жамыламын және т.б. Ақыреттің жолы бар: бір сара сол! Даңғыл, соқпақ алдыңда бар қара жол немесе Намазбенен сал маған қара жолды, Қош көремін иілген момын құлды Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «қара жол» тіркесіне жүргінші көп жүретін үлкен жол және үлкен, даңғыл жол деген анықтама беріледі. Бірақ Мәшһүр Жүсіп «қара жол» тіркесін бірінші мысалда мүлдем басқа мағынада қолданады. Ақын қолданысындағы «қара жол» - өмір, жалған дүние. Ол ақыреттің жолын сара жол деп сипаттайды да «қара жол» фразеологизмін соған қарама-қарсы мәнде алады. Екінші мысалда ақын «қара жол» тіркесін үлгі, өнеге көрсет деген мағынада алады. Демек, «қара» сөзінің ауыс, коннотативтік мағынасы, оның номинативтік мағынасына қарағанда әлдеқайда кең. 3. «Қызыл» түсі Күннің, Оттың түсіне байланысты қабылданып, күні бүгінге дейін көптеген халықтар үшін солардың символы ретінде қасиетті түс болып саналады. Қазақ тілінде қызыл атауы өзінің негізгі мағынасынан басқа ауыс мағыналарында да қолданылады. Жалпыхалықтық тілден нәр алатын Мәшһүр Жүсіп тілінде де «қызыл» атауы әр түрлі сипатқа ие болып, құбылып отырады. Қу нәпсің – бір биік шың қызыл қия Қия. 1 таудың, шыңның тік құлама беті. 2. Ауыспалы. Аспан, көк, биік (ҚТТС, 456). Мәшһүр Жүсіп адам баласында болатын қанағатсыздық, нәпсіқұмарлықтың зиян жақтарын айту үшін оны адамның игеруі мүмкін емес «қызыл қия» тіркесімен сипаттайды, коннотациялық мән үстейді. Сондай-ақ, Қызыл тіл сөйлемесе, керек неге?; Есі енбеген баладай ұмтыламыз, Жан үзіп, жанып тұрған қызыл шоққа деген мысалдардан қызыл атауы қатысқан тіркестерді номинативтік мағынасынан алшақтап, ауыспалы мағынаға өткен тіркестер қатарына жатқызамыз және олар әр түрлі коннотативтік реңкке ие болады. 4. Қазақ ұғымында «көк» түс – ең таза, киелі, қасиетті түс. Көк түсті киелі санаумен халық шығысты да қасиетті санаған. Шығысқа қарап тілек тілеген, киіз үйдің есігін шығысқа қаратқан. Мәшһүр Жүсіп қолданысындағы көк сөзінің қатысуымен жасалған фразеологизмдер: Тіреусіз үстімізге қойған көкті, Жайнатып жер жүзіне неше шөпті; Жеті көктің есігі ашық қалып, Тамашаға қор қыздар қарасып тұр. Ақынның «көк» деп отырғаны – аспан әлемі екенін ажырату қиын емес. Аспанды жерге тіреусіз қойған Алланың құдіреті екенін көрсетеді. Көк шыбық солқылдаған өрім талдай фразеологизміндегі «көк шыбық» фразеологизмін адам сымбатын суреттеу үшін қолданады. Осы тіркес арқылы адамның жас екенін, нәзіктігін көз алдымызға елестете аламыз. Көк түс атауы өзінің денотативті мағынасынан алшақтап, жанама мағына мазмұнын қамтыған тілдік бірлік ретінде қолданыс тапқан. жүктеу/скачать 275 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|