«КӘсіптік білім және өнер» факультеті «Бейнелеу Өнері жӘне дизайн» кафедрасы

Қазақ қолөнерінің қандай түрінде де ою-өрнектер пайдаланылады. Құрақтан жасалған бұйымдарда да олар өз орнын тауып жатады.

Негізінен, қазақ символы көп қабатты. Ол басқа символдармен астасып, мағынасын байыта береді. Этнографтардың айтуынша, бұл жерде ұшбұрыштың және оған қиысатын барлық элементтердің мәні айрықша. Олардың түсіндіруінше, үшбұрыш магиясының мәні үш дүниені тұтастыра білуінде. Қазақтың дәстүрлі көзқарастары бойынша, үшбұрыш – су, жер, ауа – үш ғаламның белгісі болып саналатын балықты, оқты, құсты меңзейді. Егерде осы үшбұрыштың ішіне қошқар мүйіз оюы қиысса, ол отты бейнелейді. Жалпы, қазақтардың ұғымында ою-өрнек магиялық сипатта, ол барлық «кіріс» пен «шығысты», «жағал» мен «қиысуды» белгілейді...

Құрақтан жасалатын бұйымдар

Қоржын. Зат салатын бұйым. Ертеде жарапазан айтқан балалар иығына қоржын арқалап, қазақ ауылдарын аралаған. Әрбір үй оларға қолында бар құрт, ірімшік, жент тәрізді тәттілерін беріп, күміс түйген орамалдар сыйлап, балалар өз отбасына қоржынын несібеге толтырып қайтатын болған. Алыс сапарға шыққандар да астындағы атына қоржын теңдеген. Тіпті, сүндетке отырғызған баланы атқа мінгізіп, ағайын аралатқанда да жанына қоржын байлағаны мәлім. Қазір түрлі қиықтардан жасалып, ою-өрнек салынған сәнді қазақы қоржындар құдағилар арасында жүріп, сыйластықтың бір дәнекері болуда.

Құрақ кеудеше. Көбінесе қыз-келіншектерге арнап жасалатын киім. Халқымыздың салт-дәстүрі бойынша, ұл-қыздары той-думанда ғана емес, күнделікті өмірде де әдемі киініп, таза жүрген. Құрақ кеудешелер әрі сәнді, әрі жылы. Оны қай жерге де киіп баруға болады. Құрақ кеудешені жасарда оған таңдап алынған маталар тобының түр-түсі жағынан бір-біріне үйлесімді болғанына ерекше көңіл бөлінеді. Шеберлер қызылдың жанына жасылды, ақтың жанына қараны, көктің жанына сарыны қойып, әр түстің терең мәні мен сырын ашқан ғой.

Құрақ кеудешені жасарда да ол қатаң түрде ескеріледі. Және де қолдағы материалдардың қиы-қтарының біртекті болғаны дұрыс. Яғни, құрақтар тобы бірыңғай мақта, бірыңғай пүліш, немесе бірыңғай жүн, жібек маталардың қиықтарынан құралуға тиісті. Бұл құрақтың тегіс, оңай құралуы үшін қажет. Және де бірыңғай мата түрінен құралған кеудеше, басқа да киім, бұйымдар кигенде, қолданғанда, жуғанда бір жері созылып, бір жері қысқарып кетпей, өз үлгісін сақтайтын болады. Жалпы, құрақ кеудешені қызыл, күлгін, қою көк, ашық көгілдір маталардың қиықтарынан жасаған дұрыс. Ал астарына тұтас мата алынады, кеудешенің етек-жеңін әдіптеуге тесьма пайдаланылады.

Қазақ шеберлері ежелден-ақ құрақтарды қиюластырып тақия тігіп келеді. Құрақ тақиялар - өте сәнді баскиім болып саналады. Қызыл – жасыл, сары – көк тақиялар бойжеткендердің көркін құлпыртып, қос бұрымды шашына керемет жарасып тұрады. Шеберлер құрақ тақияларды негізінен, пүліш маталардың жарқын, ашық бояулы қиықтарынан тігеді. Бүйірін шаршы ішіндегі қиықшалардан құрастырады. Мұндай тақияның бүйіріне кемінде төрт түрлі түстегі құрақ пайдаланылады. Сонда құрақ тақия көрікті болып шығады. Тақияның төбесіне шашақ тағылады.

Оны трикотаж тоқымалардың қиықтарынан да, жібек маталардың құрақтарынан да жасайды. Мұндай маталардан жасалған құрақ көрпелер жұмсақ болады. Трикотаж тоқымалардың қиықтарынан тігілген құрақ көрпенің ені жіңішкілеу, ұзындығы екі метрдей үлгіде келеді. Бұл көрпені сегіз шаршы етіп топтастырған оңды. Әр шаршы жеке құрастырылып, оларды қиықша үшбұрыш түрінде бір-бірімен жымдастырып тігеді, астары жұқа жүн матадан жасалады, екі арасына синтетикалық синтепон матасы салынады. Ал енді жібек құрақты жұмсақ көрпені екі адам жамылатындай етіп, ашық түсті жібек маталардың құрақтарынан құрастырады. Бұл көрпеде құрақтар текше түрінде тігіледі. Оның ең оңай тәсілі дойбының тақтасындай етіп құрау. Жібек құрақ көрпенің шетіне тұтас материалдан белдеу жүргізеді. Астары мақта матасынан тігіліп, көрпенің ортасына синтепон салынады.

Құрақ көрпелердің бір шаршысын бөліп алып, оны орындыққа көрпеше етіп жабуға да болады. Қиық сырмақ. Оны үйді әшекейлеп, қабырғаға ілу, тақта үстіне төсеу үшін жасайды. Кейбір дәулетті кісілер қиық сырмақты палас ретінде еденге де төсеп тастайды. Сырмақтың тұтас материалы үшін түйенің жүні қажет. Өйткені, ол әрі жұмсақ, әрі жеңіл, әрі жылы, әрі таза. Осы негізгі материалдың үстіне ұлттық ою-өрнек түріндегі құрақтар шаршылап орналастырылады. Сырмақ үстіне ою тек қана ашық және біртекті материалдардан әзірленеді. Сосын оны жымдастырып тігіп, шетін тегіс әшекейлеп шығады.

Құрақ жастық. Үйдегі құрақ көрпенің үстіне құрақ жастықты қойып, қонақтар оған шынтақтап жататын болса, ол отбасын ерекше бір ұлттық сән-салтанатқа бөлеп тұрады. Құрақ жастықтарды қоңыр немесе жасыл, әйтпесе қою көк түсті материалдан жасап, бетіндегі өрнегін ақ немесе ашық сары түсті матадан орнатып, жиегіне ақ түсті әшекей жіп жүргізсе, ол тіпті көрікті болып шығады.

Аяққап. Түрлі-түсті құрақтардан жасалатын аяққап ыдыстар салуға арналған. Онда сақталған ыдыстар сынбайды, таза болады. Қазір үйдің ажарын ашу үшін ғана пайдаланылады. Бұрындары ол қазақ әйелдерінің ең қажетті бұйымдарының бірі болатын. Аяққаптың шағын түріне жіп, қайшы, тарақты, басқа да ұсақ-түйек заттарды салып қояды да айнаның жанына апарып іледі. Аяққап жасау үшін көбінесе екі түсті драп маталар таңдап алынады. Оның сыртқы бетіне ою салынады, бұл оюлар аяққаптың төрт бұрышында тұрады, аяққаптың ортасына, етегіне түсті жіптерден шашақ тігеді.

Қолқапшық. Бұрындары жас қыздардың жеке заттарын салып қою үшін жасалған сәнді бұйым. Оны қоңыр, қоңырқай драптан тігіп алып,беткі жағына қошқар мүйіз ою тігеді. Оюдың шеті өрнекті жіппен бастырылады. Бауы да драптан әзірленеді. Қолқапшықтың ауызы түймеленеді. Қолқапшықты жастар иығына іліп алады.

Құрақ ойыншықтар. Оны үй ішіне сән беруі үшін тігеді. Әсіресе, қазақ шеберлері көп жасаған құрақ ойыншықтар: доп, ат, піл, күшік. Мұндай бұйымдарды диван үстіне, тіпті автокөлік ішіне де қоюға болады. Құрақ ойыншықтарды жасау үшін драп, мех қалдықтары, синтепон, ұсақ былғары қиықшалары таңдап алынып, түр-түсіне қарай сұрыпталады.

Драп материалдан сәндік доп былай жасалады: Ол 12 әр түрлі бесбұрыш қиықшалардан құралады. Қиықшалардың ішкі бұрышы 72 градустан болуға тиіс. Дұрыс бесбұрыш дегеніңіз осы. Егерде бесбұрыш теңдей болса, доп дөңгеленіп шыға келеді. Шеберлер доптың екі жағын осылай тігіп алған соң оның ортасына синтепонды тығып, томпайтады. Қарапайым да қызық тәсіл.

Құрақ халат. Қыз-келіншектер үшін әсем халатты сәнді құрақ материалдардан да тігіп алуға болады. Ол әрі жылы, әрі ыңғайлы, әрі шығыс үрдісін еске салады. Мұндай халаттың бас жамылғысы да (капюшон) болады. Құрақ халат материалының түстері неғұрлым көп болып, кезектесіп келсе, киімнің өңі де ашылып, қыз-келіншектерді жайнатып жібереді.

Құрақ киімдер көбінесе серпімді жібек қалдықтары мен қиықтарынан құралады. Құрақтардан көйлектер де тігеді. Құрақ түстерінің тігілуі қарапайым болғанымен, одан жасалған киімдер мен бұйымдар кімкімнің де жоғары талғамына жауап бере алады.

Қамқа– алтындатқан немесе күмістеткен зерделі жіптен тоқылған жібек мата.

Қатипа – жол-жолы бар, жұқа жібек мата. Барқыт, шыт.

Торқа – ең қымбат жібек мата.

Батсайы – қалың жібек кездеме.

Торғын – қымбат бағалы жібек матаның бір түрі.

Мақпал – тығыз тоқылған, жұмсақ, түкті барқыттың бір түрі.

Қыжым – сапалы жүнен тоқылған түкті мата, плюш.

Пай – жібек мата.

Парша – алтын мен күмісті араластыра отырып тығыз тоқылған жылтырақ жібек мата және сол матадан тігілген қымбат бағалы киім.

Қазине – жібектен қалыңды – жұқалы етіп тоқитын мата.

Шағи – жұқа келген жұмсақ және таза мата.

Ләңке – сырткиімдік матаның бір түрі.

Насар – жібек кездеме.

Ұштап – ақ түсті тығыз мата.

Шыт – арзанқол жұқа мата.

Сәрпөңке – астарлық жібек мата.

Бояқ – кездеменің боялған түрі.

Борлат – қызыл түсті жұқа мата.

Тібен – түрлі-түсті қалың мата.

Құрақ құрау үшін, ең алдымен, қажетті материалдар таңдап алынып, олар түрі, түсі, матасына қарай сұрыпталады, яғни маталардан барқыт, жібек, сиса, сәтен кесінділері жеке-жеке бөлініп алынады. Содан соң түрлі-түсті маталар қиыстырылып тігіледі. Бұл қолөнер¬дің негізі әртүрлі символдармен де байланысты. Мәселен, үшбұрыш құрағының мәні әлемдегі үш дүниені ұштастыру екен, яғни үшбұрыш – су, жер, ауа – үш ғаламның белгісі. Бұл құрақтың мағынасы – ғаламдық тепе-теңдік пен тұтастық. Бал арасының ұясы негізінде «Алты табақ» құрағы пайда болған. Мағынасы, тәттілік пен молшылықты білдіреді. Сонымен қатар құрақ өнері арқылы жануар, құс бейнелерін де мата бетіне салуға болады екен. Баяғы Сақ заманынан бастап, өмір құбылыстарын қолөнер арқылы көрсетуге машықтанған көшпелілердің қолөнер дәстүрінің нысандық мәні бар. Сол кездегі «жұп», «су» секілді мағыналы ою-өрнектер күні бүгінге дейін өз мән-мағынасын жоғалтпады. Бүгінде құрақ қолөнерінде қолданылып жүрген «су символы» деп құрақ құрау қолөнерінде жүргізілетін бір түсті матадан кесіліп алынған жіңішке жолақты айтады.
Бақылау сұрақтары:

1.Құрақтың түрлерін атап бер?

2.Қазақ халқында құрақ құрау өнері қай ғасырдан бастап дамыған?

3. Құрақ көрпеге қандай құрақ түрлері қолданылады?

1.Тырна құрақ.

2.Қарсы құрақ.

Лекция мақсаты: Құрақ түрлерімен таныстырып,құрақ құрай білуге үйрету,өнерді бағалауға,салт-дәстүрге баулу,әсемдікке,ұқыптылыққа тәрбиелеу.
Лекция мәтіні (қысқаша) 1.Тырна құрақ. Қазақ қолөнерінің, оның ішінде құрақ бұйымдарының бояуы сан алуан. Халқымыздың ұғымында көгілдір түс-аспанның символы, қызыл түс – оттың, қанның, өмірдің, жасыл түс - өсімдіктің, көктемнің, бастаудың, ақ түс – биіктіктің, аспанилықтың, сары түс – даналықтың, білімнің белгісі.Сол себепті, қиықта бұл түстер бір-бірімен тығыз бірлікте тұрғанында ғарыштың, әлемнің бейнесін бедерлеп, буддистік мандаланың философиялық мағынасынан да артық мән-маңызға, құпия сырға толы екенін байқатады. Құрақтан жасалған бұйымдарда да олар өз орнын тауып жатады. Негізінен, қазақ символы көп қабатты. Ол басқа символдармен астасып, мағынасын байыта береді. Этнографтардың айтуынша, бұл жерде ұшбұрыштың және оған қиысатын барлық элементтердің мәні айрықша. Олардың түсіндіруінше,үшбұрыш магиясының мәні үш дүниені тұтастыра білуінде. Қазақтың дәстүрлі көзқарас-тары бойынша, үшбұрыш – су, жер, ауа – үш ғаламның белгісі болып саналатын балықты, оқты, құсты меңзейді. Егерде осы үшбұрыштың ішіне қошқар мүйіз оюы қиысса, ол отты бейнелейді. Жалпы, қазақтардың ұғымында ою-өрнек магиялық сипатта, ол барлық «кіріс» пен «шығысты», «жағал» мен «қиысуды» белгілейді. Қазіргі танда ырықтық карым-қатынас жағдайында кіші орта кәсіпкерлікті дамыту барысында әр турлі сыйлық заттар дайындаудың маңызы зор деп есептеймін. Осыған орай окушылардың өз қолдарынан жасаған бұйымдарын салт-дәстүріміз бен тұрмыс-тіршілігіміздің қажетін өтеуге пайдалана білуді және оған сұранысты арттыру керек.Сабақта және үйірмедегі оқушылардың өз қолдарымен жасаған бұйымдарын пайдаға асырғанда ғана окушылар өздерінің нәтижелі еңбегін көре алады жүрегіне сенім ұялайды.Соның арқасында жастарымыздың өз бетінше жұмыс істеу дағысы қалыптасып бойындаған бұйымдарымен тек қалалық облыстық және республикалық көрмеге қатысумен ғана шектеліп отырмыз.

Қазақ колөнер, ұлттық өнер өткен өмір еншісіне. Айналып оған мән берілми , кибір бұйымдармыздың көзі жок болуда, тіпті мұражайдан да таба алмаимыз.Сондықтан Ата баба мұрасын сақтаймыз және дамытамыз деген мектептегі технология пәні мұғалймдеріне қамкорлық жасау қажет және казіргі заман талабына саи дамытыпү жетілдірген бұйымдарын тұрмыста пайдалануды қарасытыру керек. Мысал.шілдехана, тысау кесу, үйлену тойы, қыз ұзату, сырға салу сиякты т б .қазақтын тойыларында тойдан саркыт рәсім болатыны бізге мәлім. Осындай тойларда кытай өнімдеріне сураныс басым, оның орынна мектеп окушылар жасаган бұйымдарына кажеттілік күшетуге қол жеткізссек деген тілегіміз бар. Біз сонда ғана мектеп қабырғасында ұлтты өнерімізді насихаттап, жас ұрпактын бойынна сіңіре аламыз.Сәнді-қолдамбалы өнер түрлерін окушыларга үйреттуді мектеп бағдарламаларын на көбірек еңгізіп, сапалы окулыктар мен әдістемелік комекші қуралдар жеткілікті болууына мүмкүндік жасаитын уакыт жеті деп ойлаимын.

Қазіргі заманда қазақ жастарын білімсіз еріншек болмау үшін оларды еңбектің адам,кез келгенін касында есесін жібермитин, өнерді жарыстыра алатын, өз ойын зердели алатын, мазмұны мәнімен көз жетікзе алатын болуы тиіз.Осы максатта мұғалйм окушыларга жай гана білім беріп, еңбекк баулып қана коймаи, олардыңт шыгармашылык дегенидин жоғарлатуға, жан –жақты ізденспен еңбек етуге, болашак өзінің шығармашылыгын дамытып,белгілі бір маман иеси болуына мұрындык болады.Сондықтан техналогия пәні мұғалимдерінің де білімін жетдіру,пікір алысып тәжірбилерімен бөлісіп ізденісін жетілдіру сиякты шаралар көбірек ұйымдастырлыган жөн.Осындай максатта Маңғыстау обылысын да ақтау каласын да техналогия және бейнелеу өнер пәні мұғалймдерін қалалық көлемдегі симинары жиі ұйымдасытырып турады 17.03.2011 жылы ұйымдастырган актау каласын 13 шағын ауданда орналаскан №21 Орта мектеп те Техналагия сабагында жаңа техналогиядагы қолдау такырыбын да семинар откен болатын.Сол симинарда Кәсіби маңызды қасиеті дамытуда адам мүмкіншілігі такырыбында техналогия пәні мұғалим С.Абдихалықова және экономика пәні мұғалймі Г.Тұралханова интеграл сабагын отті.Осы такырыпты талкылау барасында мектептегі үйірмеде окушылардың өз қолымен жасаған бұйымдарын тұрмыста пайдалану мәселесін №21 Орта мектеп мұғалимдері көтерді.Осы айтылған дүнелер республика көлемінде қолдауын тапса екен деп үміттеніміз

2.Қарсы құрақ. Еңбекке балу мұғалймнің окушыларга техникалық, техналогиялық білім мен білік беретін оку мен еңбек үрдісін ұйымдастыратын. Баларды перспективалық техналогиямен таныстырып, олардың перспективалық көз қарасын қалыптастыратын оку үлгісі. Техналогиялық еңбек сабактарын жоспардау оку үрдісін үйымдастырудағы нақтылықты, бағдарламаларда қойылған максттарда жүзеге асыруга шеберханаларда ұтымды пайдалануға сапасы жоғары өнім дайындауды қамтамасыз етеді.Окушылар сабакта еңбекке катысты нақты білім мен білікті йгереді Йгеру ісі мұғалім тарапынан техникалық-техналогиялық мағұлыматы беру,белгілі бір техникалық апирациялардың орындалу әдістерін корсету кезінде жүзегі асады.мұғалім сабақ дайындық барысында оның максатын, мазмұнын құрлымын жоспарлайды окытудың әдістерін мен түрлерін қарасытырлады. Сабақтың құрлымын мен мазмұны оның максатына сәйкес белгіленді,әрбір элеметті орындауга жұмсалатын уакытты шамамен аныктауга мүмкіндік береді. Қазіргі кезде шыгармашылық еңбекке,еңбек тәрбиесіне ерекше көңіл бөлуде.Шығармашылық ойлау қабілетті кез келген адамда бар . Бұл,әсіресе жас өспірімдерге тән касиет Писихолық мамандар адамнын бойындагы шыгармашылық ойлау қабілетін бала кезінен калып тастыру керек деп есептиді.Техналогия пәні окушыларга кең көлемді білім бере отырып оларды қабілетерін жетілдіре түседі,белгілі бір кәсіпке биімделуіне көмектеседі Қазір көп теген мектептерге ірлі-ұсақты темір агаш өндитін станоктар бар.Окушыларга тек оларды тиімді пайдалануды үйрету керек.

Окушылардың өзін өзі баскару тәжірбиесінде жұмысты топ жетекшілері аткарады. Олардың қызметі-топтың еңбек процесін ұйымдастыру сапаны бакылау, талдау.Мұнымен бірге олар еңбек нәтижелерін бағалайды

Жұмыс барысы кезінде еңбек кауыпсіздігімен санитарлық ережелерді қатаң сақтау жөнінде талаптар қойылады және олардық орындалуын ерекше назарда ұстау керек

*Сабақ өткізу кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету

*Өндірістік-санитарлық еңбек қауіпсіздігіне қаттысты ережелерін мен нұскаулар

*Талапка саи аспатармен жұмыс істеу

Технология сабагында окушыларды еңбекке баулу олардың жекке және жас ерекшелітерін ескере отырып жүргізіледі. Оку материалынң мазмұны казіргі заман талабына сай ғылыми –техникалық жетістіктердің даму денген жақындатылған болуы тиіс.Оку матералы окушыга түсінікті болу үшін әртүрлі әдістемелік құрларды жиі колдану керек.Оқушылардың жүктемесі олардың жасерекшеліктерінің ескере отырып бергендұрыс әрі ол қарапайым болганы дұрыс.

Алайда алгашқы қиындықтардың өзінде бұл қиындықтардан қалай өтуге болатыны туралы ойламастан,мұгалімнен көмек сұрамастан,өздеріне басқа жұмыс беруін өтінеді.Егер мұгалім басқа жұмыс бермесе.істеуін тоқтатады.

Бұл жағдай жұмыс істеп жаткан баска окушыга әсерін тигізу мүмкүн. Сондықтан мұғалыім оларға өздері сұраган жұмысты беріп алғашқы қйындықтар кездескенде мұғалимді шакырулары тиіс екеіндігін түсіндіреді.Окушы жұмыска толык кірісіп кеткен ше оны қасында болып, оган көмектесу қажет.Мұғалімнің негізгі міндетерінін бір-окушылардың үш токсан бойы алған білімдернің және төртінші токсанда орындаган шыгармашылық жұмыстарын нәтижелерін қортыу.

Мұғалім окушыларды еңбектенуге, алға қойған максатына қол жеткізуге және өз еңбегінің нәтижелерін көре білуге,ептілікке,аспатармен жұмыс істи білуге,бірлесіп жасаған еңбекті бағалауға үйретеді.Жумыс кезінде бір біріне көмектесут керектігін тусіндіру.

Техналогия сабагына окушылардың эстетикалық талғамдарын артыру басты орын алады.Себебі әр бір жасалган бұйым сапасын жағымен кос істетикалық жағынада тартымды болуы тиіс.Окушылар бұйымды дайындауга үлкен құлшынысыпен кірісуі тиіс.

Мұғалімнің тағы бір міндетті-окушылардың шыгармашылық жұмыска дайын дау және оларды қызықтыру. Окушыларды тапсырмаларды орындауға дайындау үшін педагогикалық ұйымдастыру, техникалық –эконмикалық дайындық пен песихалогиялық-педагогикалық талаптар сияқты шартар орындау тиіс.

Басты талап матриялдық-техникалық базаны дайындау

*еңбек құралдарын,өнделетін материал мен оның техналогиялық процесін оңтайлы таңдау

*жұмыс орның тиімді жабыктау

*окушы еңбегін өлшеу

*окушы еңбегінің мазмұны

Мұның бәрі жобалық оқытудың шығармашылық элеметерін жатады Әдістемелік талап тар

*еңбекті ұйымдастыру формалаын таңдау

*еңбекке үйрету әдістері мен жолдары

*окушылар еңбегін ұйымдастыру

Мұғалім сарамандық жұмысты оку әдістемелік материалардың көмегімен өткізу тиіс. Бұл үшін ол қосымша әдібиеттерді,бағдамаларды пайдалануы және әр түрлі ғылыми негіздермен еңбекке үйрету бағдарламасы арасындағы өз ара байланысты есепке алу керек

Жалпы білім беретін саладагы техналогия пәнін бір міндетті -окушылардың табиғатқа және табиғи байылық қа күтумен карай білуін, оку, екңбек қызыметінде белсенді экологиялық бағыт ұстауын тәрбелу. Осыған байланысты еңбек сабағында құс ұйяын және құстарға жем беретін аспалы жем салғыштарды жасатудың үлкен тәрбелік маңызы бар. Бұл процесінде 5-сынып окушылар сызу пәнімен, оның шартарымен алғашық рет танысады.Яғни,осы бұйымдардың экссизин, технолгичлық картасын сызудың ережелерін сактай отырып орындайды.

Окушыларды еңбекке баулудың жолы сан алуан.Алайда ауылдық мектептерде қолда бар құралдарды пайдалануды арқылы окушылардың қызықушылығын оятуға, сабақты қызықты өткізуге тырысамыз.Мұндай іс-әректердің өзі сыныптан тыс жұмыстың магызын артырып,окушылардың еңбек етуге ынталадырады.

1.Құрақтың түрлерін атап бер?

2. Қазақ халқының дәстүрлі көзқарастары бойынша құрақтың қандай мағынасы бар?

3. Құрақ көрпеге қандай құрақ түрлері қолданылады?

1. Кесте түрлері.

2. Жалпақ түйін тігіс.
Лекция мақсаты: 1.Жібек таспамен кестелеудің шығу тарихы мен таныстыру.
Лекция мәтіні (қысқаша) 1. Кесте түрлері. Кесте – қазақ халқының қолөнерінің ерекше түрінің бірі. Кесте тігу өнерінің қазақ халқында ерте кезден болғандығын архологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштері дәлелдейді. Кесте – сан ғасырлар бойына халқымыздың талантты ісмерлерінің көркем қиялдарын шеберлік құдіретімен бейнелеген ақыл-парасаттарының жауһары. Небір керемет кесте үлгілері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, толықтырылып, жаңғыртылып отырды. Кестешілік дәстүрі толысып, кемелденуімен, жан сергітер әсемдігімен, өміршеңдігімен халқымыздың тірлік – тынысына мән – мағына қосып, заттық және рухани өмірін әрлей түсті, сән-салтанатын арттырып отырды.

Қазақ халқында кесте тігумен тек қана әйелдер айналысады. Қазақ қыздарына аналары ыждахаттылық пен төзімді талап ететін бұл қолөнер түрін бала кезінен үйретеді. Кесте өнерінің қыз баланың табанды, сабырлы мәнез-құлқын қалыптастыруға тигізетін пайдасы көп. Бойжеткен қыздар өздеріне арналған жасаудың кестеленетін түрлерінің бәрін өздері тігеді. Іс үстінде ісмерлігін шыңдайды. Кесте тігуге көбінесе аналарымыз қалң материалды таңдаған. Балбархыт, күліш, шұға, мәуіті, ағызу, бурлат, қалың жібек, кездемелер әртүрлі мәнерленген терілер, жұқа киіздер таңдалған. Кестеге алуан түрлі мулине жібек жіптер пайдаланылған. Кесте түрлеріне шыраштап тігу, баспа кесте, тышқан із, қайып тігу, кенебе, албыр кесте, айқас кесте, біз кесте, жіп салып тігу т.б.

Баспа кесте.

Инемен тігілетін кестенің көп тараған түрі.

Өрнек инемен біркелкі төрт бұрышты

етіп, бір жіптің үстіне екінші жіпті крест

түрінде айқастырып бастырып отырады.

Маржандап, моншақтап кестелеу. Әйелдердің бас киімдеріне, тақия, сәукеле, өңір, қол дорба, камзолдар және сән-салтанатты киімдерді ғана маржандап, моншақтап кестеленеді.

Қазақтар маталарды сауда-саттықпен Ресей, Қытай, Бұқар, Парсы, Үндістан, Стамбул т.б. жақтардан Қазақстан жері арқылы өткен көне «Жібек жолы» арқылы әкелген. Орта Азиямен, Қытаймен сауда – саттық жасаудың нәтижесінде жүн, мата, мақта маталарын үзбей айырбас жасап алып тұрған. Көшпелі қазақ ауылдары бірнеше ғасыр бойы Орта және Орталық Азия немесе Еділ бойы қалаларына барып сауда саттық жасаған. Осы алыс берістің нәтижесінде осы елдерден маталармен бірге кестенің кейбір түрлері де қазақ жеріне енген.

Кесте және көркемдеп тігу ою-өрнекті әшекейлеудің ертеден келе жатқан элементтерінің басты түрі. Кестені бізбен және жай инемен әшекейлеп тігу барлық халықтарға да ортақ өнер. Кесте өнері нағыз халықтық, алуан әдісті, таңдауы көп өнер. Кесте өнерінің қазақ халқына тән байырғы көне түрлері: біз кесте, айқас тігу, айқыш-үйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз кестенің шым кесте және әредік кесте деп аталатын екі түрі бар.

Біз кесте дөңгелек немесе төрт бұрышты етіліп кергіш ағашқа керілген материалдың бетіне түсірілген ою-өрнек бойынша қарамақты бізбен өткермелеп шалу арқылы кестеленеді.

Шым кесте деп тігілетін материалдың ашық жерін қалдырмай немесе ашық орынды өте аз қалдырып, тұтас кестелеген шымқай кестені айтады.

Әредік кестеде материалдың әр жері өшекейленіп, бөлек-бөлек өрнек салынады.

Шым кесте, тұс киіз, сандыққап, мақпал шапан, орамалдың алақаны, жастық жапқыш, кежім, сәукеле сияқты басқа да көптеген заттарға төгіледі немесе бөлек материалға төгіп қондырылады. Әредік кесте тақия, балақ, өңір, жаға, етекке және кең қоныш етіктердің бұрыш-бұрышы, перделердің шеттері сияқты заттарға төгіледі немесе бөлек төгіп қондырады.

Айқас (крестеп) тігу де инемен тігілетін кестенің ең көп тараған түрі. Мұнда өрнек ізімен біркелкі төрт бұрышты етіп, бір жіптің үстінен екінші жіпті крест түрінде айқастыра бастырып отырады. Бұл қазір кесте тігудің ең қолайлы түрі деп танылып жүр.

Тесіп торлап тігуде өрнектелетін материалды өрнек мәнеріне қарай тесіп алады да, оны торлай және ортасын кереге көздеп, санап отырып шалу арқылы түрлі өрнек салады. Тесік аралығын кереге көздеу әдісінде кестенің тесік аралығындағы жіптерін өрмелеп шалып тоқу түрі де қолданылады. Мұндай тесіп, торлап өрнектеу әдісімен көбінесе жастық тысының беті, жастық жапқыштар, төсек жапқыштар әйелдердің іш көйлектерінің кеудесі, етегі, гүл қойғыш төсеніштер, дастарқандар мен диван жапқыштар, үйдің қабырғасына керіп қоятын маталар кестеленеді.

Кестені бедерлеп тіккенде кестеленген материалда әр түрлі ою-өрнек, мәнерлі бұдырлар өрнектеледі. Мұндай тігу түрін орындағанда әуелі үлгі бойынша сызылып алынған өрнектердің үстіне мақта, мата қиындылары, қағаз, картон салынып, кестенің жіптерін, сол заттарды бастыра шалып тігеді. Соның нәтижесінде матаның бетіндегі өрнектер бұдырланып бедерленеді. Бедерлеп тігу әдісіне де өрнектің мәнері мен шебердің шешіміне қарай бірнеше түсті жіптер қолданылады. Бедерлеп тіккен кестені көп жуа беруге болмайды.