«КӘсіптік білім және өнер» факультеті «Бейнелеу Өнері жӘне дизайн» кафедрасы

Кестені түктеп тіккенде бізбен шалынған жіптің үстіңгі жағында (өң бетінде) кейде 1, кейде 2 сантиметрдей бүлдіргі қалып отырады. Шебер кестені тігіп болғаннан кейін әлгі қалған бүлдіргілерді тегістеп қырқады. Жиі шаншылып, қалың түсірілген бүлдірге жіптері қырқылып тегістелген соң, кәдімгі кілемнің түгі сияқты түрлі түсті болып құлпырып тұрады (түкті кілем). Кейде бүлдіргілердің астына ширатқан жуан жіпті ширатқан шүберекті, жұмсақ металл шыбықтарын мүйіздеп, ою өрнегіне келтіріп салып тігеді де, тігіп болған әлгі тігіс астына салынған заттарды үстінен тіліп алып тастайды. Мұндай әдіспен түктеп тігілген өрнектер мінсіз және түгінің биіктігі біркелкі шығады.

Алтындап, күмістеп тігу сән-салтанат бұйымдарына тән. Бұл үшін кебінесе барқыт, плюш, атлас, қырмызы сияқты бағалы материалдар пайдаланылады. Мұндай тігістерге, әсіресе, өзіне арналып жасалған алтын және күміс жіптер қолданылады. Кейде алтын, күміс түстес жіңішке жиек саулары (зер) пайдаланылады. Бағалы затты ысырапсыз пайдалану үшін оның өрнегі мен тігіс жіптерін санап білу керек. Өйткені бұл жұмыс өзге тігістерден гөрі ауыр келеді.

Алтындап тігуге көбінесе бедерлі, бедерсіз басып тігу әдісін қолданады. Алтындап тігу кестесіне маржандап тігуді де аралас жүргізеді. Мысалы, қыздардың қамзолдарының омыраулары, өңірлері және тағы да сол сияқтылар осылай тігіледі.

Алтын кестелі тон, шапан, айыр қалпақ, кемер белбеу, сал шалбар, сәукеле әдемілік әшекейінің ең асылы және бағалысы болып есептеледі.

Мал өрісінің жаздық, күздік жайылымы жағдайына қарай қоныс қуалап, көшпелі өмір сүрген қазақ ауылы онеркәсіп орталығынан қашық жатты. Олар күнбе-күнгі тұрмыс қажеттерін өздерінде бар мүмкіншіліктермен ғана өтеді. Сондықтан матадан, теріден, өрмек өнімінен жасалатын киім-кешектерді, саба, торсық, үйге жабатын киіз сияқты заттардың барлығын да қол инемен тікті. Қолмен тігу семья мұқтажын өтеумен қатар, заттарды көркемдеп тігуде де тиімді әдіс саналды. Соған қарағанда киімдерді төсек-орын жабдықтарын қол инемен кестелеп тігудің алуан түрлері туды.

Қолмен тігуде негізінен жуалдыз (тебен ине), жуан ине, жуантық (жөндем) ине, бәсең ине, жіңішке ине қолданылды. Жуалдызбен түйенің жабуы, қалың сырмақ, былғары тоқым сияқты заттарды сыриды. Жуан инемен сырмақтың жиегін, үйдің киіздерін, тері киімдерді және киіз байпақтарды тігеді. Жуантық инемен қап, шекпен, күпі, тымақ сияқты заттарды, ал бәсең инемен түйме, ілгек қадайды, матадан жасалған жүқа киімдерді тігеді.

Жіңішке инемен жібек, торғын сияқты жұқа материал-дарды, оларға салынатын кестелерді тігеді. Осыларға керекті жуан, жіңішке жіптерді де халық шеберлері суыртпақтай отырып өздері дайындайды. Ол үшін керекті жіптің түсіне ұқсас матаның шетінен жалпақтығы 3—4 см, ұзындығы — 30—40 см кенересін жыртып алады. Осындай жіп суыруға арналған бір бөлек жыртынды матаны шеберлер суыртпақ деп атайды. Суыртпақтан жіп суырып алудың да әдісі бар. Әуелгі жіпті сетінетіп суырады да, суыртпаңтың шеті шашақтанған соң оны ептеп саумалап отырып тура тартып суырады. Өйткені шет шашағы молайған сайын суыртпақ тез сетінемей, суыратын жіптер шашақтарға оралып үзіле береді. Суырып алынған жалаң қабат жіптерді керегіне қарай екіден, үштен, төрттен қабаттап ширатады. Ол үшін жіптің бір ұшын тістеп тұрып, екінші ұшын бармақ пен сұқ қолдың басымен, не екі алақанның арасына салып ширықтыра бұрап еседі. Мұны жіп ширату деп атайды. Суыртпаққа көбінесе сирек тоқылған, түксіз маталар пайдаланылады. Жіпті шудадан, жүннен, мақтадан, торқадан, кендірден қолмен иіріп алып пайдалану тәсілі де көп қолданылады.

Қазақ халқының қол тігістері өзінің тігілу әдісі мен мәнеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді де, олардың әрқайсысы өз атауларымен аталады.

Батырып тігу. Бұл былғары, киіз, көрпе сияқты қалың заттарға ғана қолданылады. Оның үстіңгі өң жағы өте жиі шаншылып, ал астыңғы жібі қатты тартылып алыс шаншу арқылы үстіңгі жіпті сіңіріп отырып тігіледі. Шебер неғұрлым жіптің өң бетте көрінбей тұруын қарастырады.

«Бұзау тіс», тұмарша орындалу жағынан қарапайым, жүрдек тігістер. Бұзау тіс екі жапсарды қосатын тігіс. Бұл әдіспен көбінесе қалың киіз, жабағы сияқты заттарды шеттестіріп тігеді. «Бұзау тіс» тігісі заттың шетін кезек түйреп алып, жапсардан өткізіп отыру арқылы орындалады. Тұмарша тігісін көбінесе орамалдың шетін жинауға қолданады. Бұл тігіс матаның шетін бекітіп, соның ізімен қайта жөрмеу арқылы орындалады.

Бүрме тігіс әр түрлі желбірлерді, қос етектерді бүре жап-сырғанда, бүрмелі жағаларға, етіктің басын қалыпқа салып ұлтарақшаға жапсырғанда, бір заттың шетін жинай тіккенде қолданылады. Бүрме тігістер көбінеее екі қатар жүргізіледі. Мұнда иненің әрбір шаншымы сиректеу келеді де, жіптің бүре тартылуымен жиырыла тігіледі. Бүрмелердің қатпар жасалып, тізбелей жиырыла тігілуі мүмкін.

Есіп жөрмеу — көбінесе су таситын қарын, мес, матадан, кенептен тіккен сондай ыдыс қапшықтардың шеттерін тіккенде, кейде орамалдың шетін бүге тіккенде қолданылады. Ондай заттардың қусырындысын, шеттерін сол қолдың көмегімен ширата бүктемелеп отырып жөрмеп тігеді. Сонда шет бүктесін тігісі ескен сияқты болып өз-өзіне кіріге жұмырланып түседі.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Кестенің қанша түрі бар.
   
2. 
   Кесте тігуге қандай мата түрлері қолданылады.
   
3. 
   Қазақ халқында ең көп тараған кесте түрінің даму тарихы.
   
4. 
   Баспа кесте түрінің тігілу технологииясы.
   
5. 
   Біз кесте қай халық арасында ең көп тараған.
   

1. 
   “Түйіндер” тігісі.
   
2. 
   Гүлдің күлтесі тігісі.
   

1.Жібек таспамен кестелеудің технологиясын,әдісін,шығармашылықпен кестелеу үлгілерін қолдануды үйрету.

Кестелеп тігу ісіндегі әдемілік пен көрнектілік жағынан ерекше кезге түсетін түрлерінің бірі жібек таспамен кестелеп тігу. Жібек таспамен тігу кестесі де әзірленген өрнек үлгісінің ізімен тігіледі. Мұнда материалдың үстіңгі бетіне бүлдіргеленген жіп селпеулері қалдырылып отырады. Кестенің жібі бірнеше түсті болуы мүмкін. Жібек таспамен тігу әдісімен алма, жүзім, Бұлдірген, қарақат, қауын-қарбыз түйнектері сияқты түрлі жемістерді салуға болады. Көпіртіп кестеленген бұйымдар жуыла да өтектеле де береді, бірақ өтектен шыққан соң оларды қағып, сілкіп бүртіктерін тірілту керек.

Кестені түктеп тіккенде бізбен шалынған жіптің үстіңгі жағында (өң бетінде) кейде 1, кейде 2 сантиметрдей Бұлдіргі қалып отырады. Шебер кестені тігіп болғаннан кейін әлгі қалған Бұлдіргілерді тегістеп қырқады. Жиі шаншылып, қалың түсірілген Бұлдірге жіптері қырқылып тегістелген соң, кәдімғі кілемнің түгі сияқты түрлі түсті болып қүлпырып түрады. Кейде Бұлдіргілердің астына ширатқан жуан жіпті, ширатқан шүберекті, жұмсақ металл шыбықтарын мүйіздеп, ою өрнегіне келтіріп салып тігеді де, тігіп болған әлгі тігіс астына салынған заттарды үстінен тіліп алып тастайды. Мұндай әдіспен түктеп тігілген өрнектер мінсіз және түгінің биіктігі біркелкі шығады.

Үлгі бойынша сызылған өрнектің үстіне мәнеріне қарай тізіліп алынған әр түрлі ұсақ маржандар, моншақтар бастырып, тігуді маржандап кестелеу дейді. Мұндай әдістер тақия, сәукеле, өңір, қол дорба сияқты бір киер киім мен сән-салтанат бұйымдарына ғана қолданылады. Үнемі киілетін немесе жұмысқа ғана киілетін, сондай-ақ арқан-жіптің тартуына түсетін заттарға бұл өнер қолданылмайды. Себебі оңдай заттардағы маржандар тез сөгіліп кетуі мүмкін.

Алтындап, күмістеп тігу сән-салтанат бұйымдарына тән. Бұл үшін көбінесе барқыт, пүліш, атлас, қырмызы сияқты бағалы материалдар пайдаланылады. Мұндай тігістерге, әсіресе, өзіне арналып жасалған алтын және күміс жіптер қолданылады. Кейде алтын, күміс түстес жіңішке жиек саулары (зер) пайдаланылады. Бағалы затты ысырапсыз пайдалану үшін оның өрнегі мен тігіс жіптерін санап білу керек. Жапсырма тігу — бір заттың бетіне жамау салып жапсырғанда, әдіптердің шетін тіккенде, әдіп орнына лента сияқты кенерелі заттарды бастырғанда қолданылатын әдіс. Мұндайда жапсырылатын материалдың шетін түйреп шыққан ине астыңғы материалдың үстінен (жапсырмаға, жамауға соқпай, тек оның іргесінен ғана) төмен шаншылады да, үстіне қарай жапсырманы қоса түйреп шығып, алғашқы бағытын қайталай береді. Бұлай етіп тіккенде жапсырылған заттың шеті жинала басылып отырады.

«Қабырға» тігіс қол инемен көркемдеп тігу әдісінің бір түрі. «Қабырға» тігісімен ұзынды-қысқалы жарыса тігілген ұзын сызықтар арқылы ендірме, бастырма, қабырға өрнектері тігіледі. Қабырға тігісі екі сызықтың арасымен немесе матаның бетіндегі төқыманың белгілі бір жолағымен үнемі біркелкі етіп көлденең өрай шаншып отыру әдісі арқылы тігіледі.

Киімнің бойын, шалбардың балағын, жеңді, олардың екі шетін жалғастыра тігу ісін қусыру деп атайды. Мұндай тігістерде жөрмеу, тепшу, қаю, өбістіру, тебе тігу сияқты тігіс өдістерінің түрлері қолданылады.

Қайып тігу әрі беріктік, әрі әдемілік үшін қолданылады. Бұл тігістің бет жағы кәдімгі тігін машинасының тігісі тәрізді тізіліп түседі. Сондықтан қаю киімдердің етек-жеңін, жағасын, тақияны, кимешек-жаулықтарды, аяқ киімдердің күлшіндерін, кебістің шажамайын тігуге қолданылады. Қайып тігу әдісінде астына шаншып алған инені ілгері шаншып үстіне шыгарған соң, оны шегіндіре әкеліп манағы шанышқан ізбен қайтадан астына түсіреді де, тағы ілгері шаншып, үстіне шығарады. Осылай орындалған тігістің бет жағында жіпсіз босаралық қалмайды.

Тон, шалбар, тымақ сияқты теріден тігілген киімдерді тігуде тебе тігу тәсілі қолданылады. Тігістің жалпы көрінісі тепшуге ұқсас. Бірақ тепшу сияқты түйреп алып тігуге келмейтін тұтқыр материалдарды сол қолмен шымшып ұстай отырып, оң қолдағы инені екі саусақпен әрлі-берлі өткермелеп отырады. Тігіс жібі тепшуге қарағанда жиірек түседі.

Тепшу де ең көп қолданылатын тігістің бірі. Мұны киімнің шеттері мен қоспаларын, жұқа маталардың бүгістерін тігуде қолданады. Тепшуді материалдың қалың-жұқалығына, ширақтылығына қарай инемен 3—4 рет түйреп алып бірақ тартады.

Киімнің бойын, шалбардың балағын, жеңді, олардың екі шетін жалғастыра тігу ісін қусыру деп атайды. Мұндай тігістерде жөрмеу, тепшу, қаю, өбістіру, тебе тігу сияқты тігіс әдістерінің түрлері қолданылады.

«Таңдай» тігіс — бұл да көркемдеп тігу істерінде қолданылатын әдіс. Оны үш сызықтың үстімен, үнемі қиғаш шаншып тігілетін «қос қабырға» мәнерімен орындайды. Мұндай кестелі тігістермен кимешектің жақтарын, жаға-қақпаларды, жеңнің аузын, кестеленген материалдардың шеттерін өрнектеген.

«Тышқан із» тігісі үш сызық арасымен, не шаршы сызықтар арасымен тігіледі. Алғашқы шаншымында инені төменгі сызықтан жоғары кетеріп үстіңгі сызықтан шаншып матаның астына түсіреді. Бұл кезде сол қолдың бармағымен ине жібін өзіне қарай тарта басып, іркінді ілмек жасайды да, инені босаңдау тартады. Ине үшінші шаншымында орталық сызық бойымен екі шаншым ілгері аттап іркіліп тұрған ілмек арасынан шығады. Инені келесі кезекте тартқанда ілмек ортасында сопақтау үш бұрыш жасалады. Тігіс осылайша қайталана береді.

Сөйтіп, қазақтың әр алуан әдістермен, неше түрлі мәні бар қол тігістерінің көптеген түрлерінің ішінде көркем тігіс үлгілерінің көрдік.

«Өресі биік, өрісі кең» өнер атаулының қай саласынан болсын. Қазақтың сәндік қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері атадан балаға мұра Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген уақытты және еңбекті, Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның адамды Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.

Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-тұрман, сауыт-сайман Ісмер-ұлттық киімдер тігумен айналысатын, қолынан іс келетін адамдар. Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын адамдарды Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап

Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының

Өрмек тоқу.Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданылатын өте қарапайым

Өрмек өрісінің қазықтары; Күзеу шыбығы – қабатталған шиден. Түзі тобылғыдан, сымнан жасалады;

Адарғы – екі жақ шеті жүздендіре жонылған, ортасы сәл

Есепші немесе кергіш сабау, оны «сару ағаш», «беру жіп»

Қылыш - өзі шынында да қылыш тәрізді, сырт жағын

Арқау шөлмегі (жүгіртпе) екі басының аз ғана ашасы бар

Арқалық – 1-1, 20 метр шамасындағы түзу таяқ (диаметрі

Көтерме немесе мосы – басы біріктірілген 3 ағаштан тұрады;

Екі басын тұяқтап байлататын бақылау жіп (бөлік жіп);

Өрмек жіптер. өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға, жасалатын

Осындай әзір жіптерді мөлшерлеп отырып, екі топқа бөледі. Оның

Екіншісі – күзуге ілінбейтін астыңғы жіптер. Өрмекшілер тілінде үстіңгі

Арқау – бұл ерсі мен қарсы жіптердің арасында көлденең

Күзу – бұл тоқылмайды, тек тоқылатын жіптерді ажыратып, әр

Өрмек жібінің өрісін (ұзындығы) өлшеп, оның неше метр немесе

Өрмек құрушы шеберлердің көз мөлшері, көңіл есебі күшті келеді.

Өрмектің ерсі және қарсы жіптерін екі адам алады да,

Бесінші қазық пен арқалықтың қасында отырған адам өрмек құру

«Өрмек жүгіру» біткен соң қазықтарды суарып тастап өрістегі жіпті Екінші тұйығынан көлденең бір ағаш өткізеді де, оны тартып Дұрыс шалынған өрмек жіптері енді екіге бөлінеді. Демек, күзудегі Осылайша үлкен залдарға, есік пен төр арасына жайылатын төсеніштерді Түкті кілем. Ою-өрнегі, тоқылу сапасына, бояуның түріне, тұрмыста қолдануына «Өнерлі өрге жүзер» дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі-түкті кілем тоқудың Кілемге түк салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек Әрі қарай сіңген жіпті салқын сумен 2-3 қайтара шайып, Тоқылатын кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі мен Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ Көлемі 4,20х2,30 метр болатын кілем арқауына 4 кг, желі

Күзу байлау өте-мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштан ұзындығы

Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзілмейді. Дегенмен әлдеқалай Кілем тоқу былай басталады: 5-6 арқау бойына түк салынбай Тегіс тоқылысты әрі қарай түк шалумен жалғастырылады. Түк шалуда Кілем тоқу басталысында түксіз тоқылыстан соң салынған екі түсті

Кілемге түсірілетін негізгі өрнектер: шатыргүл (қос шатыргүл немесе жеке

Күзу мен тоқылыстың арасы 70-80 сантиметр мөлшерінде сақталады. Ал, Дайын болған кілемді екі адам екі шетінен (енінең) қарама-қарсы Қырқылған кілем қағып-сілкіледі. Шаңтозаң, жіп қырқындыларынан тазарған кілемнің екі Жаңа тоқылған кілемді ұзындығын жоймау үшін қабырғаға керіп іледі. Кілем жабдықтары: Кілемді жайсаң – төсеніш, ілсең – сән. Адарғы тарақ – кілемнің өрнегіне келтіріліп шалынған түсті жіптерді, Тарақтың тістері темірден жасалып, ағаштың кеңдеу шетіне, әр тістің

Кесермен пышақ – кілемнің өрнек тізбе жіптерін арқауға шалып Ұстараны ұзынынан иіп, ортасынан сындырып, бір бөлігін әлгі қаңылтырдың Қайшы – кілем түгін тегістеп қиюға пайланылатын жабдық.

2. Кестенің қанша түрі бар?

3. Алтындап, күмістеп тігу қандай бұйымдарға тән?
5- лекция. Тақырыбы: Қазақ халқында жүнді пайдалану ерекшеліктері.

Жоспар

1. 
   Қазақ халқының мал шаруашылығы.
   
2. 
   Қой жүні және одан жасалынатын бұйымдар.
   

3. 
   Лекция мәтіні (қысқаша) 1.Қазақ халқының мал шаруашылығы.
   

Ауыл шаруашылығы саласының жағдайы жыл өткен сайын жақсара түсуде. Шаруа қожалықтарында да, жеке меншікте де төрт түліктің басы көбейіп келеді. Малдан өндірілетін ет пен сүт өнімдері де соңғы кезде екі есе артқан. Ал қазір мал басы құнды, ет қымбаттады десек те, жүнді қабылдайтын орын жоқ. Семейде киіз және киіз өнімдерін шығаратын «Роза» ЖШС-і бар. Бірақ бұл кәсіпорын облыс бойынша бір-екі ауданның ғана шаруашылықтарының жүнін қабылдай алады. Теріге келсек, бұны қаладағы «Семей тері-былғары зауыты» ЖШС-і қабылдайды. Бұрындары ауылдардан жеткен терілер тұздалмаған, қалай болса солай келетіндіктен қабылданбай қалады екен. Енді бұл олқылықтың орны толып, зауыт облыстың аудандары үшін бір жыл бойы үздіксіз тері қабылдайтын қойма ашып қоймақшы. Бұған жергілікті халықтан жұмысшылар тартылады. Жұмысшылардың терінің сапасына мән беріп, талғай алатын, мал өнімдерімен жұмыс жасай білетін сауаты болу керек. Ауылдан келетін адамдар әкелген терілерін осында өздері саудалай алатын болады.

Қазір ветеринария, зоотехника ғылымдарының дамыған уақыты. Шаруашылық иесі өзінің ірі қараларын оқыраға қарсы ектіріп алса өте жақсы. Бұндай малдың терісімен қоса сүті мен етінің де сапасы артары сөзсіз. Қожалық иелері осындай мәселелерді ескергендері дұрыс, - дейді Ж. Рахымғалиев.

Қазір шетелдерде тері өңдеу технологиясы өте жоғары дамыған. Базарлар мен дүкендердегі Түркия тондары сұранысқа ие. Шетелдік кәсіпкерлер шикізатты арзан бағаға сұрайды. Тері мен жүнді жерге тастай алмаған халық шикізатты арзан бағаға өткізе салуға мәжбүр. Сиыр терісінің килограмы 500 теңгеден өтті делік. Одан көрші елдің кәсіпкерлері 5-6 аяқ киім жасап, әрқайсысын өзімізге 8-10 есе қымбатқа сатады. Сөйтіп шетелдіктер шикізатты бізден өте арзан бағаға сатып алып, өздерінің экономикасын жандандыруда. Шығыс Қазақстан облысы да бұндай ауқымды мәселелерден сырт қалмақ емес. Осы орайда Семей тері-былғары зауытының алдына қойып отырған жоспарлары өте үлкен. Ең бірінші, жоғарыда айтып өткеніміздей тері қабылдайтын қойма ашылуы тиіс. Ол үшін «Семей тері-былғары зауыты» ЖШС-нің жанынан мал терісін түбегейлі өңдейтін жаңадан тағы бір кешенді зауыт құрылысы басталған. Болашақта бәсекелестікке төтеп бере алатын сапалы тондар, аяқ киімдер, тері бұйымдарын әзірлеп, сатылымға шығару жолға қойылады. «Қазақстан Даму банкі» қаржыландырылатын жобаға 56 млн. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартылған. Жобаны жүзеге асыру өткен жылы басталғандықтан қазір қаражаттың 50 пайызы игеріліп, өз мақсатына жұмсалған. Бірінші кезеңі биыл жазда толығымен аяқталып, құрылыс жұмыстары бітуі тиіс. Яғни ірі қара терісін өңдейтін зауыт жаз айында пайдалануға беріледі деп күтілуде. Қазақ халқының түрмыс-тіршілігінде малдың етін, сүтін азық етсе, і мен жүнін киім-кешек тігуге, түяғы мен мүйізінен, сүйегінен эртүрлі қол бүйымдарын эзірлеген.

Төрт түлік малдың терісі өте қымбат шикізат. Соның ішінде ірі қараның те сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бүзау терісі деп төртке бөліп атаған.

Жылқы терісін - бие терісі, жабағы жэне қүлын терісі деп үшке бөледі. терілерін атан терісі, бота терісі дейді.

Мал терілері негізінде жондық, қабырғалық, үйектік, пүшпак мойын, та деген бөліктерге бөлінеді.Қой терілерін: жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым терісі, т тері, тоқтышақ терісі, сеңсең тері, елтірі, мари, жылбысқа деп бөледі.

Жабағы - қой-ешкінің сәуір, мамыр айларындағы жабағы жүні, қопсыл қалың түбітті терісі.

Қырықпа - жабағы жүн мен күзем жүндері қырқылғаннан кейін сойылған малдың сұйық жүнді терісі.

Күздік тері - қазан, қараша айларында сойылған малдың өңі қалың тері:Бұл теріден тон, шалбар, ішік, бөрік тігуге болады.

Соғым терісі - жүндес, қыртысы қалың мықты терілер. Олардан киімнің барлық түрлерін тігуге болады. Қой жүндерін иіріп, сүйектен тебен ине жасап, бастарына бүркеніш, үстілеріне жаға, жеңсіз тері киім, белге орайтын алжапқыш, аяққа тартатын тері шақай сияқты біршама түтас тері киімдерін тіге білді.

Неолит дәуірінде өру, иіру және тоқу кәсібі дамып, иықтан, мықыннан киілетін киім түрлері пайда болған.

Еңбек бөлінісі күшейіп, адамдар мал, аң терілерін илеп мәнерлеу, жүн иіру, тоқыма тоқу, бояу жасау, тас күйдіріп металл өңдеуге қол жеткізген заманаларда киім-кешек түрлері де кемелдене, түрлене түсті. Халқымыз еңбек пен өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек тоқу, киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ, түс киіз өрнектеу, тері илеп, бас киім тігу қыздар, әй

2.Қой жүні және одан жасалынатын бұйымдар. Мектепте еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі. Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамдық пайдалы өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудық негізгі көзі болып табылады, осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің мақсаты деп түсінуіміз қажет.

Еңбек тәрбиесінің негізгі мақсаты – жас жеткіншектерге еңбек туралы тәрбие беру және жеке адамды жан-жақты дамыту. елдер үшін ерекше өнер санаған.

Еңбекке тәрбиелеудің міндеттері:

• Еңбекке сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау.

• Оқушыларды халық шаруашылығы салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру.

• Мамандықты таңдауға дайындау

. К.Д .Ушинский талаптарының ең бастыларының бірі – еңбек-сүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді Ушинский баланың санасына сәби кезінен-ақ, еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа және Қазақ ағартушыларының бірі Ы.Алтынсарин педагогикалық тақырыптағы өлеңдері мен әңгімелерінде, аудармаларында өнімді еңбек – еңбек тәрбиесінің құралы деп тұжырым жасады.

Абай нағыз пайдалы еңбек деп әр түрлі қолөнерді, егіншілікті және білім алуды, оқуды есептеді. Ақыл-білім алу күрделі еңбек арқылы келеді деп философиялық тұжырым жасады.

Ол жастарды ең алдымен отбасында, мектепте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді маңызды рөлін ерекше бағалады.

Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген халқымыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасынан бастаған. Ер бала мен қыз бала тәрбиесін бөлісіп алған.

Еңбекті дәріптеп жастарға еңбек адамын үлгі-өнеге ретінде ұсыну "Аяз би" ертегісіндегі Аяз би "Кер құла атты Кендебайдағы" Кендебай, т.б. бейнелері арқылы беріліп отырған.

Қазақ халқы жастарды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс тіршілігіне байланысты төрт түлік малды бағып-қағуды, аң аулап кәсіп етуді ойластырған.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жүннен жасалатын бұйымдар түрлерін атап бер?
   
2. 
   Соғым терісі дегеніміз не?
   
3. 
   Жабағы деп нені атаймыз?
   

1.Қазақ халқының мал шаруашылығы.

2.Қой жүні және одан жасалатын бұйымдар.
Лекция мақсаты: Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған және оны ұқсатуға ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген.
Лекция мәтіні (қысқаша) 1.Қазақ халқының мал шаруашылығы. Жүн және одан жасалатын заттар Жүн және одан жасалатын заттар. Сырмақ жасау. Сырмақтың түрлері. Сырмақты оюлау.

Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі жылқының жал-құйрығы, түйенің жүні, шудасы.

Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, құр, кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан, өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық шықпайды. «Шуда» деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқаулық жіп иіріледі. Бұрын қазақтың тон-шалбары, сабасы мен торсығы, көп ыдыстары осы шуда жіппен тігілген. Шуда жіп «шертер», «керуіш» деп аталатын.

Қойдың жүнін «жабағы», «күзем жүні», «қозы жүні», «өлі жүн» және «шет-пұшпақ» деп бес түрге бөліп атайды. Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі күседі, ішпек, терілік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл байпақ тігеді. Қойдың жабағы жүнін түтіп, одан кейін матаның сыртына шықпас үшін қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Бұл жүнді шайырынан арылтып тазарту үшін де істеледі. Жабағы жүнді киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Түтілген жабағы жүннен шүйке жасалып, бау-шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады.

Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басылады, текемет, сырмақ, қалпақ, кебенек, киіз етік, пима сияқты киім-кешектер жасалады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге келмейді, ол киімнің, көрпенің арасына тартуға да жарамсыз.

Малдың терісінен жұлынып немесе жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың бауырында, пұшпақтарында байланып жүретін білтеленген жүндерді «өлі жүн» деп атайды. Қотанның ортасында түсіп қалған, бұтаның басынан жиналған, бау-шу ескеннен қалған үзік жүндерді «шет-пұшпақ жүн» деп атайды. Мұндай жүндер көбінесе арқан-жіп есуге жұмсалады.

Ешкі жүнін түбіт, қылшық деп екіге бөледі. Түбіт иіруге, шұлық, қолғап, шәлі сияқты жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға тиімді. Оны ешкі түлеген кезде қылшық жүнмен бірге қырқып алып, түтіп қылшығынан бөледі. Ешкінің қылшығы арқан-жіп есуге жұмсалады. Қазақ талғамында ешкі түбіті түйе жүнінен де қымбат, жібекпен теңдес саналған.

Жылқының жал-құйрығын «қыл» деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған.

Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа қоянның жүнін, құстың мамығын да іске жаратқан. Қоянның жүнінен жылы шарф, қолғап, шұлық, бөкебай тоқьіған. Құстың мамығынан құс жастық, құс төсек жасаған. Тымақтың маңдайына, найзаның ұшына, салт атты адамның иығына тағып алған құс қауырсыны «өте асығыс» деген белгіні білдірген. Осыдан келіп хан мен хандар арасында тығыз хабар жөнелтілгенде хаттың сыртына бір тал қауырсын бекітілетін, оны «үкілі почта» деп атаған.

Үкінің жүні қазақтың ескі салты бойынша әсемдіктің белгісі деп саналған. Сонымен бірге үкіні қасиетті деп те білген. Мысалы, ерте кезде бақсы, молдалар, хан тұқымдары, атақты батыр, ақын, салдар үкі тағып жүрген. Ұзатылар қызға, қайнына баратын күйеуге, алғаш отау болғанда шымылдыңңа үкі қадау ғұрпының бір жоралғысы осыдан қалса керек. Осыдан келіп жүнделетін бір үкі бір аттың құнымен бағаланған.Үкіні ұлпа және қара қасқа үкі деп екі түрге ажыратады. Үкінің балақ жүнін —ұлпа, ал бауыр жүнін— қара қасқа үкі деген. Қара қасқа үкіні көбінесе ерлер қадаған. Сәукеле, тақия, бөрік сияқты қыз-келіншектер дүниесіне кебінесе ұлпа (балақ жүн) үкісі қадалған. Ақ үкінің жүнін түрлі түсті етіп бояп та пайдаланған. Мұндайда бояуға қазының майын қосқан. Үкіні аулап ұстап, балақ жүні мен бауыр төсінің жүнін алып, өзін жемге тойғызып қоя беретін. Мұны «үкі жүндеу» деп атайды. Үкі жүндеген ауылдан олжа алу салты да болған.

Жүн сабау, киіз басу, текемет басу, сырмақ жасау жұмыстары жастардың бас қосып ойын-сауықпен көңілді отетін. Жұмыстары болған сон жиналып тамақ ішеді, ойын кешін өткізеді.