Кипчаки евразии: история, язык и

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ «КОДЕКС КУМАНИКУС»
(ХІІІ-XIV Ғ. БАСЫ) ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ 
МАТЕРИАЛДАРЫ ТАРИХИ-ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ 
 ДЕРЕККӨЗ РЕТІНДЕ 
 
 
Анарбаев Қ.С., т.ғ.к.,
Қазақстан инженерлік педагогикалық
Халықтар Достығы университеті, 
«Қазақтану» этнопедагогикалық
 ғылыми зерттеу және білім беру
орталығының директоры 
Ұлы дала тарихының ерте кезеңі мен бүгінгісін жалғастырушы уақыт 
ортағасырлар деп қарасақ, бүгінгі қазақ халқы сол дәуірде әлемдік тарихында 
көп жағдайларда «қыпшақтар» деген ортақ атаумен көбірек белгілі болған.
Ертістен бастап, Дон мен Дунайға дейінгі аралықтың “Қыпшақ Даласы” 
аталып, қыпшақтардың нағыз дәуірлеп тұрған ХІ ғасыр ортасынан ХІІІ 
ғасырдың басына дейін, бұл аймақта ғасырлар бойы қалыптасқан қыпшақ 
мәдениеті үстемдік етті. Аталған дәуірде қыпшақтар “әлемдік империялар” 
санасқан, ірі, саяси күшті ел еді. Шығыстан Батысқа, немесе кері бағытта,
“Қыпшақ Даласын” басып өту үшін қыпшақ тілін білу өте қажеттіліктің 
басты бағытынан саналды. Батыс пен Шығыс елдері әралуан амалдар 
(елшілер, саудагерлер жіберу, жансыздар салу, жиһангездер аттандыру, уағыз 
таратушылардан діни тыңшылар жасақтау т.б.) арқылы қыпшақтарды жан-
жақты тануды қолға алған. Кейін, монғолдардың саяси билігі тұсында да 
қалыптасқан қыпшақ мәдениетінің басым болғаны тарихи деректерден 
белгілі. Осындай түрлі қажеттіліктер арқасында ортағасырларда қыпшақ 
тіліне қатысты бірнеше сөздіктер жазылды. Олардың бүгінгі ғылымға 
айналымға түскендерінің ұзын саны онға тарта екені, ал “Кодекс Куманикус”
(одан әрі “КК”) сондай жазба ескерткіштің бірі, әрі бірегейі.
Ғылымда үш ғасырдай уақыттан бері белгілі болған жазба жәдігердің 
зерттелу тарихына көз жібере отырып, негізінен, “КК”-тің филологиялық 
тұрғыдан зерттеу нысаны болғанын көреміз. Тек жекеленген авторлар 
тарапынан ғана тарихи дереккөз тұрғысынан қарастырылғанын атап өту 
керек [1]. Ескерткішке тарихи-этнографиялық тұрғыдан ғылыми сараптау 
жасаған сайын тек ортағасырлық жазба мұра тұрғысынан ғана емес, тарихи 
дереккөз ретіндегі маңызы да арта берері анық. Бұл бағытта жұмыстар 
жүргізіле бастады [2]. Сол жұмыстардың нәтижесінде “КК”-тің тарихи 
дереккөз ретіндегі маңызы айқындала бастады.
“КК”-тің ғылыми айналымға енген тұсынан бастап ескерткішті 
филологиялық тұрғыдан қарастырған зерттеушілердің бірқатары жазба 
мұраларды тарихтан тыс алып қарастырмаған. Жазба жәдігерге тек сөздік 
ретінде емес ортағасырлық қыпшақтардың (құмандардың АҚС.) ауызекі 
тілінің жазба көрінісі, әдебиетінің көрінісі т.б. сияқты бағалаулар берілгені 
белгілі. Ал сөздің тарихи дерек сақтаушылық қызметі бар екені қазіргі кезде 
ғылыми 
дәлелденген 
мәселе. 
Осы 
тұрғыдан 
алғанда 
“КК”-тегі 

линвистикалық материалдардың дереккөз ретіндегі маңызы айқындала 
түседі. Бізде өз зерттеуімізде жәдігерде орын алған термин сөздер мен сөз 
тіркестерінде және фольклорлық материалдардағы тарихи-этнографиялық 
деректерге назар аударуды мақсат етіп отырмыз. 
Ескерткіште тарихи-этнографиялық тұрғыдан ең көп мағлұматтар беретін 
бөлігі және зерттеушілердің назарын ерекше аударатын дүниесі құман-
қыпшақтардың жұмбақтары деп санауға болады. Өйткені, жұмбақтарға 
халық өмірінде маңызды орын алатын және санада толық ұғымы терең 
қалыптасқан дүниелер жасырылатыны белгілі. Зерттеуші ғалым Х. Махмудов 
“КК”-тегі жұмбақтардың барлығы дерлік нақты заттар мен құбылыстарды 
поэтикалық бейнелеуге құрылғанын, тек екі жұмбақтың шешуі ғана (“құс 
сүті” және “ұш- ақыл, ес”) абстрактілі түсініктерге қатысты екенін айтады [3, 
c. 95].
Осы тұрғыдан алғанда ортағасырларда тарихи іздері шығыстағы 
Алтайдан батыстағы Карпатқа дейінгі аумақта орын алған түріктердің, оның 
ішінде қыпшақтардың жүріп өткен жолына, тарихына қатысты мағлұматтар 
беретін деректерде сақталғандай әсер қалдырады. Мысалы, “КК”-тегі құман 
жұмбақтарының Алтайдағы куманды-кижи халқы жұмбақтарымен қоса, 
түркі тілді бірқатар халықтардың (қазақ, татар, алтайлықтар) әдебиетімен 
ортақ тұстары байқалады. Mысалы, оның іздерін Ы. Алтынсарин жинақтаған 
қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерінен де кездестіреміз. “КК”-те “Bu 
bardi-izi yox. Ol, kema-dir” немесе Ы. Алтынсаринде: “Әне барады өзі, 
көрінбейді ізі. Шешуі: “жел” деп берілген жұмбақтар осының дәлелі. Біз бұл 
жерде Шығыста, далалық аймақта шешуі “желге” қатысты жұмбақ, Батыста, 
өмір сүрген ортаның өзгерістеріне орай “кемеге” қатысты ойлармен 
байланысты жасырылған деп ойлауымызға болады (түркітанушы С. 
Құдасовтың ауызша кеңесі). “КК”-тегі “Yazda yavli xayis yatir. Ol, yilan-dir”, 
яғни “жазықта майлы(семіз) қайыс жатыр. Ол, жылан”, “ak kuymanin avzu 
yox. Ol, yumurtqa”, яғни “ақ құйманың аузы жоқ. Ол, жұмыртқа” деп келетін 
жұмбақтар мен Алтынсарин жинақтаған “жол үстінде - июлі қайыс. Шешуі: 
жылан”, “бір ақ үй бар: кірейін десең есігі жоқ. Шешуі: жұмыртқа” деген 
жұмбақтарда осы тарихи байланыс анық көрініс береді [4; 5]. Бұл арқылы 
құмандар және олардың Шығыста қалған этникалық туыс бөліктерімен 
арадағы тарихи байланысты ғана емес, олардың батысқа қарай жылжығанда 
бүгінгі Қазақстан территориясын басып өткенін көрсететін деректер ретінде 
де “КК”-тің тарихи құндылығы тағы бір қырынан көрінеді. 
Ортағасырлық құман-қыпшақтар мен бүгінгі қазақ халқының арасындағы 
этнографиялық тұрғыдан сабақтастықтар бар екеніне дәлел боларлық бұндай 
материалдар өте көп. Құман жұмбақтарынан түрік тілдес, әсіресе қазақ 
халқының дүниетанымы мен салт дәстүрінің іздері де байқалады. “КК”-те 
“Yazda yani kelin yuguna-dir. Ol, xamis basi-dir” деген жұмбақты
А.Н. Гаркавец: “молодая невеста на лугу на тюке своего приданого (сидит). 
Это метелка (цветок, колос, султан) камыша” - деп аударған [6]. Бұл жерде 
біршама қиғаш аударма жасалған сияқты. Біздіңше, жазба ескерткіштегі 
жұмбақ мазмұны бұл жерде қамыс басының сәукеле киген келіннің бас 
киіміне және қамыс басының иілуі иіліп сәлем салған келінге теңестіріліп тұр 

деп ойлаймыз. Яғни жұмбақтағы “йугун”-жүгін, бас ұр деген термин, яғни 
бас иіп сәлем салады деген мағынаға ие деп санаймыз. Бұл жұмбақ 
құмандарда келіннің иіліп сәлем салу дәстүрінің болғандығына дереккөз бола 
алады. Құмандар өздерінде бар осы дәстүрді жұмбақ етіп жасырған деп 
есептейміз. 
Жазба ескерткіштегі жұмбақтар қатары арқылы құман-қыпшақтардың 
көшпелі салты мен киіз үйлерде тұрғанын, мал шаруашылығымен, оның 
ішінде жылқыны қадір тұтқанына дерек боларлық мағлұматтар беретіндей 
жұмбақтар кездеседі. Олардың бірқатары туралы біздің бұрынғы 
зерттеулерімізде айтылған [2]. 
Жалпы халықтың этнографиясын зерттеуде сол халықтың жадында ұзақ 
уақыттар сақталатын жайттарға назар аударған дұрыс деп санаймыз. Өйткені, 
тарихи жағдайларға байланысты мемлекеттік құрылым өзгерсе де, діни 
сенімдерге өзгерістер енсе де кейбір сенімдерді халық өз жадында ұзақ уақыт 
өшірмей сақтап, керек болса «жаңа жағдайларға» бейімдей пайдалана береді. 
Осындай жайттарды біз қарастырып отырған ортағасырлық құман-
қыпшақтар мұрасынан да байқауға болады. Жәдігерде дүниетанымдық 
маңызға ие терминдермен қатар, тотемдік сенімдерге тән сөз тіркестері, 
аңдар, құстар, төрт түлік атаулары мен діни наным-сенімдерге қатысты 
терминдер орын алған. Мысалы, «тәңірі», «қам», «бүгі», «су сығыр», 
«періште» т.б. терминдердің тарихи сабақтастықтарда жәдігерде көрініс 
беруі арқылы ортағасырлық қыпшақтардың төл дүниетанымы мен діни 
наным-сенімдеріне қатысты бірқатар жайттар айқындала түседі.
«Кодекс Куманикусте» діни терминдер арасында ең басты термин 
«Тәңірі» атауы екені анық. Бұл атаудың өзі ежелгі түркілердің «жоғарыдағы 
бір жаратушы туралы» ұғымдарымен тарихи сабақтастықта екені көрінеді. 
Тарихи деректерге қарағанда Түріктер өздерін «тәңіртекті халық санағаны» 
байқалады. Ал бұл сенімнің олардан да ерте кезеңдерге жататын сақ және ғұн 
дәуірлерімен сабақтастықтар тауып жататынын да байқауға болады. Мысалы, 
ежелгі дәуір тарихшысы Геродот жазбаларында келтірілген аңыздардағы 
скифтердің «тәңіртекті», яғни Зевстің баласы Тарғытайдан тарауы немесе сол 
аңыздардың бірінде скифтерді Геракл балалары ретінде түсіндіргені туралы 
айта кеткен жөн сияқты. Соңғы аңызда Гераклдың алыс жерлерге барғаны, 
онда пері қызымен үйленгені айтылады. Сол перінің қызынан туған үш 
баласының бірі Скиф болғаны, аңыз бойынша Геракл еліне қайтар мезгілде 
«оның мұндағы елінің билігіне кім иелік етуі керек»? деген сүйген жарының 
сұрағына «үш баланың қайсысы менің садағымды тарта алса сол иелік етсін» 
деген жауабы бар. Одан тараған елдің кейінгі ортағасырлық деректерде 
аталатын «садақшылар елімен» қаншалықты байланысы бар екенін зерттей 
түскен дұрыс болар еді деп санаймыз.
Осы орайда, аталған мәселелерді пайымдай түсуге көмек боларлық 
пікірлердің арасынан Байбота Серікбайұлының «Геродот көшпелілердің 

жүктеу/скачать 4.03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: