Кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4.03 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Құқық жүйесі
- Білік , – бұл негізінен, моральдің-нормалық маңызы бар Шыңғыс ханның сөздері мен мемлекеттік заңның негізгі нормаларынан құралды. Екінші бөлім – Жосық
- ШЫҢҒЫС ХАН ЖАЗҒАН ЖӘДІГЕР...
| Салық жүйесі. Шыңғыс хан империясында салық жүйесі ерекше орын
алды. Арнайы үш салық аппараты: 1- қытай үшін – Яньцзинде, 2- Орта Азия үшін – Аму-Дария бойында және 3- Жетісу мен Қашқария үшін – Бешбалықта құрылды. Халық санағы толық жүргізіліп, негізгі салық бірлігі болып "түтін", – отбасы (шаңырақ) бекітілді. Көшпелі халық біртекті – копчур, – мал басының 1%-ына сай салық төледі. Сонымен қоса, әскери салық – тағар мен төтенше салық – аваиз төлеп тұрды. Отырықшы халық жер салығын – харадж төледі. Құқық жүйесі. Шыңғыс хан империясында құқық жүйесінің негізі "дәстір" болды. Сол замандағы Тәңірге сенген дүниетанымға сай, құқық нормалары ғарыштағы үйлесімді қамтамасыз ететін Әлемдік Заңға сай келеді. Міне, осы нормалар толық орындалса, адамзат қоғамында да үйлесім сақталады, деп түсінген. Әлемдік Заңның жердегі орындаушысы – Қаған. Сондықтан, жоғарғы заң шығару және сот билігі қағанның қолында болды. Мәшһүр Жүсіптің: "Патша құдайдың жердегі әміршісі, оған тіл тигізбеңдір", деуі осы сөз болса керек. Шыңғыс хан мен оның мұрагерлері қоғамдағы жаңа саяси-әлеуметтік қатынасқа сай келетін заңдар жинағы – Йаса және ДЖасак қабылдады. Сонымен қоса, Шыңғыс хан империясында Жоғарғы сот – Жарғы жарғұлұғсан және сот – жарғышы лауазымдары болды. Шыңғыс ханның Йасасы екі бөлімнен тұрды. Бірінші бөлім – Білік, – бұл негізінен, моральдің-нормалық маңызы бар Шыңғыс ханның сөздері мен мемлекеттік заңның негізгі нормаларынан құралды. Екінші бөлім – Жосық, – бұнда қылмыстық істің нормалары мен діни шектеулер берілді. Сонымен қоса, Жосықта әскери ұйымдастыру, әскери тәртіп және соғыс олжасын бөлу негіздері берілді. ШЫҢҒЫС ХАН ЖАЗҒАН ЖӘДІГЕР... Ұлы Йасаны бір жүйеге түсіруде және көптеген шашыранды нұсқаларын іздеп табуда Эренжен Хара-Даван үлкен еңбек сіңірген. Ол Ұлы Йасаны жинап, өзінің 1929 жылы Белградта жарық көрген "Чингис-хан как полководец и его наследие" атты кітабында жариялай отырып, түсінік жазған [7; 12]. Дегенмен, бүгінгі күнге үзінді түрінде жеткен Ұлы Йасаны дәл осы күнге дейін толық зерттеп, ұғынықсыз сөз бен сөйлемдерді орнына қойған ғалым жоқтың қасы деуге болады. Яса, деп таңбаланған әртүрлі дыбысталудағы бұл сөздің мазмұны – жаза, жазалау дегенге сәйкес келеді. Әртүрлі дыбысталуға негізгі себеп – орыс тілінің "Я" әрпі. Егер бұл сөзді толық дыбыстық-әріптік құрамда жазсақ, онда "Йаса" болар еді. Енді Алтын Орда заманында сөз басындағы "Й" дыбысы "Ж" дыбысына ауыстырылғаны тарихтан белгілі. Сонда бұл сөз "Жаса" болып дыбысталады. Ал, біздің бүгінгі сөйлеу дағдымызға сай "Жаза" болып, өз мағынасына ие болады. Шыңғыс хан елдің ежелгі дәстүрін заңдастырған, жетілдірген және осындай мазмұнда жасалған Ата Заңын "Ұлы Жаза" деп атаған. Екінші тарауда Джосак деп таңбаланған дыбысталудағы сөздің мазмұны – дәстүр, жөн-жосық дегенге сай келеді. "Жөн-жосықты білмейсің" – бұл жерде әдепті, үлкенді сыйлауды, ата-баба дәстүрін білмейсің деп кінәлау. Кейде "Ой, әр нәрсенің жөн-жобасы, жосығы бар. Буынсыз жерге пышақ салма!" делінеді. Қазақ тілінде осы күнге дейін жосық деп дыбысталатындықтан, екінші тарау Жосық деп алынды. Ендігі жерде ұлы Шыңғыс ханнан бізге жеткен осы жәдігердің өзін берейік [7; 12]. Жәдігердің жалпы атауы Ұлы ЖАЗА деп аталады, мағынасы – Үлкен ЖАЗА. Ал, оның ішіндегі Білік пен Жосық тарау болып алынды. Жәдігердің негізгі мәтінінен үзінді беріліп, әрбір баптың түсініктеме, сілтемелері алынып тасталды. жүктеу/скачать 4.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|